10 Sangaaruy-oy a Batek (1)

Nobela ni TERESITA B. TINGONONG-AMBALNEG

(Umuna a Paset)

TINALDIAPAN ni Mao ti selpon nga agkankanta iti “Don’t Close Your Eyes” ni Chris Young iti abay ti laptop-na. Numero laeng ti nagparang iti screen; saan a naka-phone book. Dina inkaskaso. No asino man dayta, agteks no adda ibagana a nasken. Tinalmeganna ti reject idi agkiriring manen ti selpon. Final Exams no bigat ket tallo a subject ti repasuenna.

Ti simmaruno a kiriring ti selpon, ayug ti “Getting You Home” ni Chris Young met laeng. Ti inana ti umaw-awag. Nagsanamtek a timmakder. Ginaw-atna ti selpon.

“Hello, innang! Addaak ti katengngaan ti panagrepasok, tallo ti exam-ko no bigat, innang.”

“Kasta kadi? Sorry no nasingaka. Ngem nasingaka met laengen, denggennak lattan,” insungbat ti inana.

Nagsennaay ti balasang. Innalana ti tasana ket nagturong iti kosina. Imbukbokna ti nabaawanen a kape iti lababo. Riniknana ti coffee maker, napudot pay laeng ti nagyanna. Pinakbuanna iti kape ti tasana ket imminum. Saan nga agas-asukar no barako a kape.

“Bay-amon, baket, ta di maisturbo no adda test-na no bigat. ‘Bagam laengen nga agawid apaman a malpas ti finals.”

Dengdenggenna ti ibagbaga ti amana. Adda laeng siguro iti asideg ti inana. Mailadawanna nga agtugtugawda iti salas ti balay nga agbuybuya ti teleserye agingga iti alas dies ti rabii.

“Wen, innang. Agawidak laengen no Sabado ket adu a talaga ti repasuek ita.”

“Dika agpalta ket, ne, adu ti pagsasaritaantayo. Uray ket bakasion metten.”

Kasla ketdin agul-ulbodak, intanabutob ni Mao. Ngem dina met mapabasol ida ta no dadduma, no masadut nga agrubuat, itantanna ti agawid. Ngem ita, siguradona a nakabakasionen dagiti barkadana isu a dinan itantan ti agawid. Mabayag bassit idiay ta dua a lawas pay sa

mangrugi ti summer classes.

SAANEN a nagtarus ni Mao idiay Bangued. Dimsaag iti Sinalang Outpost a pangalaanna iti traysikel nga agawid idiay Peñarrubia. No awan ti amammona a traysikelan, pagpagnaenna ta asideg met laeng ti barangayda a Dumayco. Innem laeng a kilometro. Pangwatwatanna payen a kas iti dati nga ar-aramidenna. Nariwet pay laeng. Nadagaang ti panawen. Bigbigat ngem napudot. Arinunos ti Mayo, adtudtudo koman. Sabagay, uray idiay Manila sagpaminsan laeng ti napaut a tudo.

“Oy, Mao! Agawidka?” Sinabat ti maysa kadagiti agtugtugaw iti balitang iti igid ti kalsada.

“Ricky! Sika met gayam. Apagisu, sikan ti pagluganak. Magmagnaak koman.” Tinurong ni Mao ti nakaparada a traysikel nga addaan ti body number a 2026. Linigsayna kadagiti abagana ti panakkelen a makoto wenno backpack ket indissona. “Intan?”

“Agurayka, baka adda pasahero dita sumarsaruno a Partas,” insungbat ni Ricky a timmakder idi adda sumungad a bus. Nagsardeng daytoy. Agpayso, adda dua a dimsaag. Agpada met laeng a babbai.

“Aglugankayo kaniakon ta mapantayon,” kinuna ni Ricky. Inawatna ti bag ti maysa. Am-ammona met laeng dagitoy a taga-Lingsad. Impanna ti makoto ni Mao iti kargadera iti ngato.

Dina impagpagarup nga aramiden dagiti dadakkelna kenkuana ti naaramid kadakuada

Barkada ni Mao ni Ricky. Nagkaeskuelaanda manipud kinder agingga a nagturposda iti high school idiay Little Flower. Nagbasa ni Mao iti siudad ta nakaruar iti eksamen idiay UP, a pangal-alaanna ita iti Sociology. Nangala met ni Ricky ti Criminology idiay Abra Colleges. Makipaspasada iti traysikel da Mao tapno adda pangalaanna ti nayon ti usarenna nga agbasa.

Maibilang ti pamilia da Mao kadagiti nabaknang iti ilida. Prinsipal ti amana iti Peñarrubia Integrated School. Saan a naturpos ti inana, ni Lagmani, ti inrugi daytoy a kurso a Nursing idiay Manila gapu ta nasapa a nagasawada ken Panabang. Apaman a nakaturpos ni Panabang iti kinamaestro, pinagassawa idan dagiti dadakkelda. Awanda kano pay iti lubong, nagtutulagen dagiti nagannak kadakuada nga agassawada apaman a dumanonda ti edadda a duapulo. Naitanida tapno pagpupulangan dagiti dua a mabigbigbig a pamilia iti Kaitnegan nga ili ti Peñarrubia ken Lagangilang. Bugbugtong ni Managmao wenno Mao nga anakda. Ni Lagmani ti mangtamtaming kadagiti nalawa a dagada. Kabaelanna a manehuen ti traktora no agpalta ti operator a kabagianda. Kasta met laeng ti pagbaywanda no awan ti operator. Binagon ti irik nga apitda. Binakid ti animalda idiay bantay.

Kas iti inana, panomtomboyen ti gargaraw ni Mao. Natayag a kas iti amana. Volleyball player idi adda iti high school. Lawn tennis ita ti pagliwliwaanna nga ayayam idiay UP. Saan met nga agpalta nga ag-work-out iti gymnasium idiay Cubao-- mamindua iti makalawas. Elementaria pay laeng idi praktisen ti ulitegna iti judo ken karate a para salip iti eskuelada.

Masnop laeng dagiti gagayyem ni Mao idiay Manila malaksid ditoy probinsia ta limada nga agbabarkada— isuna, ni Victor, ni Ginay, ni Ricky, ken ni Marla. Nagkakaeskuelaanda met laeng manipud iti elementaria agingga iti high school. Nagsisinada laeng iti pagbasaan iti kolehio.

Gagangay kadagiti agtutubo, adda dagiti kinapalangguad a maaramid wenno pakairamananda. Nairaman da Mao ken Victor iti rambol idiay Abra Colleges gapu ken ni Ricky idi addadan iti second year iti kolehio. Bakasionda idin ken Victor, manarimaan pay laeng ti finals da Ricky idiay Abra Colleges. Napan tinunton da Victor ken Mao ni Ricky iti eskuela ta nadamagda a birbiroken dagiti lokoloko nga estudiante. Saan a makaruar iti kampus ta ur-urayenda ti iruruarna.

Insardeng ni Mao idi ti nalabaga nga Isuzu D-Max a pickup-na iti sirok ti mangga iti Partelo St., iti babaen ti AC. Timmangadda idi adda agsultip. Adda ni Ricky iti beranda ti maikatlo a kadsaaran. Adda isenseniasna iti baba. Nagtung-ed ni Mao. Lumanitak ti panagpabettakna iti bubble gum a ngalngalngalenna.

Naka-short pant iti patig ken nakakamiseta ti berde ni Mao. Nakasandal a pilid ti lugan ti suelasna. Uray ni Victor, naka-short pant ken sandalia met laeng. Sumurot koma da Ginay ken Marla ngem linibasanda ida.

Nag-shortcut-da iti bakante a lote a napan iti gate ti eskuela. Alas singkon iti malem ket nakaruaren dagiti adda iti high school ken elementaria. Sumagmamano laengen dagiti estudiante. Criminology student dagiti agbambantay iti gate.

Nagpirma ni Victor iti logbook tapno makastrek. Nagbati ni Mao iti gate. Nagtakder iti sango ti gate a kayo. Nagtakder met ni Victor iti sirok ti dakkel nga algarrubo iti uneg ket sadiay nga inurayna ni Ricky. Madamdama pay, sumungaden ni Ricky nga adda tallo a kakaduana a naggapu iti ngato. Immasidegda ken ni Victor. Nalasin ni Mao a barkada ni Ricky dagiti tallo.

Agturongen da Ricky iti gate idi sumrek ti uppat a lallaki a naggapu iti ballasiw ti kalsada. Nadlaw ni Mao nga iti isasangpetda iti eskuela, agtaktakder itay dagitoy iti asideg ti driveway ti McDonald’s. Sinipsiputanna ida ta kasla adda padpadaananda a rummuar. Atapenna a kalaban da Ricky dagitoy. Saan a nagbiddut ta sabatendan dagiti rummuar! Pinalikmutanda da Ricky. Adda pay uppat a timmipon kadakuada a naggapu iti uneg. Dehado da Ricky.

“Aglalabandan sa metten?” inkalbit ni Mao iti maysa kadagiti tallo nga estudiante a guardia.

“Sarangusong dagita. Nakursonadaanda ni Ricky a taga-Peñarrubia. Itay pay a padpadaananda a rummuar,” insungbat ti guardia nga estudiante.

Kimmita ni Ricky ken ni Mao. Inling-i ni Mao ti ulona a kas seniasna a rummuarda. Ngem sakbay a makaasidegda iti ruangan, nangrugin ti rambol. Uppat kontra walo. Pinasabtan ti maysa iti danog ni Ricky ngem nakapaglisi ni Ricky. Napan iti likud ni Victor imbes a dumanog.

Nadlaw ni Mao, umad-adu dagiti kalabanda. Inwalinna ti balandra ti gate. Tallo laeng nga askawna, addan iti yan dagiti agrarambol. Ti la nagiduron ken nagpakkiw ti inaramidna. Naiparusisi dagiti dadduma. Adda nadaleb iti kalsada.

Nakita ni Mao nga immasut iti balisong ti maysa a naggapu iti uneg. Panggep daytoy a palikudan a bagkongen ni Victor. Ginammatan ni Mao ti takiag daytoy, sa sinippawna ti ima ti lalaki a nakaiggem iti balisong. Pinetpetanna ti gemgem daytoy a nakaiggem iti balisong sa tiniritirna nga inturong iti tengnged daytoy. Bassit la a panaggulagol ti lalaki, maiwa ti tengngedna. Nakigtot daytoy ket saanen a naggaraw. Inruar ni Mao daytoy iti eskuela. Nagsardengda iti igid ti kalsada.

Nagpakni dagiti agbuybuya nga adda iti igid ti kalsada. Awan ti nakatagari uray maysa.

Naikuleng met dagiti kalablaban da Ricky. Kumitkitada amin ken ni Mao ken ti iggem daytoy nga estudiante. Kasla karkarkuluenda ti mapasamak no ituloyda ti rambol.

“Ituloyyo ta matay ‘toy lideryo,” kinuna ni Mao. Awan a pulos gargaraw ti tengtenglenna. “Traidorka, gayyem. No laban, laban a patas. Saan a palikud,” inyarasaasna. Pagattengnged laeng ni Mao ti lalaki. Medio inlagidna ti balisong iti tengnged daytoy. Saanna a linukayan ti ima daytoy uray idi makitana ti agtartaray nga umasideg a guardia a nakauniporme iti asul. Naggapu daytoy iti likud ti stage. Nakaiggem iti sagad ken dust pan.

“Ania ti mapaspasamak ditoy?” kinuna ti guardia nga agal-al-al ken malasin ti buteng iti rupana. “Ibbatam, apoko ni presidente dayta,” imbilinna ken ni Mao, ngem saan nga immasideg.

“Uray anak ni Ponsio Pilato. Ibagam ti yan ti amana ta siak a mismo ti mangipan.” Naalumanay ti panagsao ni Mao ngem maibugasan ti kinaturedna.

Nagaarak dagiti estudiante ken mannursuro. Ni Mao ti nakaiturongan amin a mata. Simmardeng dagiti kalaban da Ricky. Nagpakni met da Victor ken Ricky iti ampir ti gate. Adda bimmallasiw iti kalsada ngem saan a maakkal ti panagkitada kadakuada. Awan ti pimmanaw.

Saan a nagbayag, simmangpet dagiti polis. Uray la a dua a police car ti dimteng.

Saan nga inibbatan ni Mao ti lalaki ken saanna nga inakkal ti balisong agingga a di innala ti maysa a polis. Inayaban ti guardia ida iti opisinana. Ti dean ti Criminology ti pannakaulo ti Security Dept. ti eskuela ket isu ti nangsango kadakuada agingga a simmangpet ti Presidente ti AC. Inayaban daytoy ida iti opisinana.

“Agsarakta ‘diay Manila ta ikkak ‘ti gripo ‘ta bakrangmo,” impangta ti estudiante ken ni Mao.

“Sumardengka!” Pinapispisan ti presidente ti AC ti apokona.

Pinai- lotter ni Victor dagiti napasamak agraman ti panangipangta ni Eleazar Bartolome ken ni Mao a sisasango dagiti polis. Idi maimbestigarda, inrasonda a napanda dinagas ni Ricky ta makitiendada isu nga addada iti AC. Inayabanda amin ida iti estasion ti polisia tapno maala ti palawagda.

APAGBIIT laeng a nakadanon da Mao iti batog ti balayda. Immuna itayen a dimsaag dagiti taga-Lingsad, sitio ti Brgy.

Riang, masungad a barangay ti ilida a maki-boundary iti Bangued. Pinasiwet met a dagus ni Ricky ti traysikel ta adda mangpaypayapay kenkuana a tallo a babbaket iti di unay adayo iti masanguananda.

Simmirip ni Mao iti nakalukat a jalousie apaman a nakatadog iti paraanganda. Adda gayam bisitada. Dina am-ammo dagiti nataenganen nga agkapkape iti salas. Dua a babbai ken tallo a lallaki.

“Good morning, apo!” inkablaawna idi sumrek iti salas. “Good morning!” Nagistayan met naggigiddan dagiti sangaili a kimmablaaw. Kitkitaenda ti simrek a balasang. Nakakipis ken atiddog ti manggas ti polo-na. Kumepkep ti pigispigis a pantalonna. Agkatayagda ken Panabang.

Pinasut ni Mao dagiti rubber shoes-na sa impanna iti shoe rack iti malikudan ti dakkel a ridaw. Insuotna ti tsinelasna a para balay.

“Simmangpetka met gayamen, Managmao.” Ni Lagmani; rimmuar manipud ti kosina idi mangngegna ti timek ni Mao. “Bisitatayo ida… taga-Manaboda,” kinunana iti anakna sa kimmita kadagiti bisitada. “Isu ti anakmi, ni Managmao.”

Dinakulap ni Mao dagiti bisita. Kalpasanna, nagpadispensar ta mapan agtempla iti kape.

Sinipsiputan dagiti bisita ti balasang a nagturong iti kosina. Sinurot ni Lagmani ti balasangna.

“Imianda ditoy balay ta makibagongonda ‘diay Ablong,” kinuna ni Lagmani.

Nagtung-ed laeng ti balasang. Nagtugaw iti atiddog a lamisaan. Nangala iti tasa. Inikkanna iti kape, asukar, ken creamer sa pinakbuanna iti napudot a danum.

Masansan nga adu ti masangsangailida iti balayda no adda okasion iti ili a kas ita. Pimmusay ti kabagianda ‘diay Ablong ket adu ti bisita. Adda latta umian iti balayda. Adda dua a kuarto iti umuna a kadsaaran ti balay a nairanta a para kadagiti sangaili. Mabalin pay ti salas a pagiddaan no adu ti maturog. Uppat a galianero ti punganda a naaramid iti kapasanglay. Adu met ti ules ken ikamenda.

Inruarna dagiti namureng a lupot nga inyawidna. Impisokna iti washing machine nga adda iti paglabaan iti ruar. Kinargaanna iti liquid detergent ti washing

machine sa tinalmeganna ti on. Makaammon nga aglaba. Agibalaybayto laengen kalpasan ti maysa nga oras.

“Dagita laeng ti inyawidmo a lupotmo? Saanka, aya, nga agbakasion iti mabayag?” Dinillaw ni Lagmani ti kinabassit ti inyawid ni Mao a lupot.

“Ag-summer-ak, innang, tapno nadardaras nga agturposak,” insungbat ti balasang.

“Ania ti ganatem a makalpas, aya? Sangapulo ket walo pay laeng ti tawenmo inton Septiembre.”

“Ket agturposakton inton sangapulo ket siamko. Diyo kayat a masapaak nga agturpos? Malpas no kuan ti paggastosanyo. Agtrabahoakto metten.”

“Agasawakanto met laeng iti maikaduapulo a tawenmo wenno nasapsapa pay.” Nagtanabutob ni Lagmani a nangyawat iti pandesal a napalamanan iti peanut butter.

“Ania ti kunam, innang?” Kasla nakangngeg a tuleng ni Mao a timmaliaw. Dina intuloy ti rummuar iti kosina. Iggemna ti dua a pandesal a kinittabanna ti maysa. Nagsabat dagiti matada nga agina.

“Aggaokan, baket, ta masapatayo a mapan ‘diay Ablong. Masapa ti pakpakada ta alas dies ti misa,” indagdag ni Panabang a simrek iti kosina ken ni Lagmani. Panagkuna ni Mao, nakadigosen daytoy ta nabasa ti ababa a buokna.

“Uray sika, Mao, ‘tangay nairana a simmangpetka, umayka met agpakita.”

Ti balay ti pimmusay a lakay a kabagianda ti kayat a sawen ti amana a papananda.

Di nadlaw ni Panabang ti panagkuretret ti muging ti Mao a nagmattider iti sakaanan ti agdan a mapan iti maikadua a kadsaaran ken ti ingangato ti timid ni Lagmani a kumitkita ken ni Mao.

“Wen, ammang,” insungbat ni Mao.

“Umunakayon; sumarunoakto lattan.”

Tinaldiapanna ti inana a napan naggao iti pamigatda.

Nakaplastaren dagiti plato, kutsara, ken tenedor iti atiddog a lamisaan agraman dagiti paginuman a baso. Napuskol nga abel dagiti puraw a place mat nga agminar unay gapu ta lumabaga ti kolor ti narra a lamisaan a naparabawan iti sarming.

“Inka ibaga kadagiti sangailitayo ta mangantayon. Aggigiddantayon a mamigat,” kinuna ni Panabang ken ni Mao. Nagtugaw iti ungto ti lamisaan.

Indasar ni Lagmani ti nabanglo nga innapuy iti lamisaan. Prito a boneless a bangus ken ginulay wenno kinelnat nga utong a nalaokan iti sabong ti katuday ti pamigatda.

“Umunakayon. Saanak a mangmangan iti bigat. Kape laeng ken tinapay,” kinuna ni Mao. Nagtarus iti kuartona idi mayayabna ti pamigat kadagiti bisitada. Impalladawna ti panakkelen a lalat a beltbag-na iti tengnga ti nalawa nga iddana. Queen Annie ti disenio ti headboard ti narra a katre a naparabawan iti napuskol a kutson.

Nagdigos. Adda bukod a banio ti nalawa a kuartona. Nagilad idi mamagaan ti ababa a buokna ta panggepna ti rumidep uray apagbiit laeng. Ngem bimmangon met laeng idi awan sumken a ridepna. Inawaganna ni Ginay. Imbagana nga agkikitada iti minatayan.

PUDNO a simmaruno ni Mao kadagiti dadakkelna a napan iti minatayan. Mailiw a mangusar koma iti pickup-na ngem dina mapagandar. Atapenna a dadael ti spark plug daytoy. Kapilitan a nagnagna.

Nakialamano kadagiti nadatnganna a bisita nga adda iti uneg ti balay ti nagminatay. Nakapigpigket ti panangkita dagiti tattao kenkuana. Adda dagiti masdaaw

iti tayagna aglalo dagiti di makaam-ammo kenkuana a bisita. Namrayanna laeng nga iniseman dagitoy.

Apagbiit laeng iti minatayan. Napanna laeng tinan-awan ti natay. Nagkikitada kada Marla, Ginay, ken Victor iti ruar ti inaladan ti balay ket nagkukuyogda a napan nagtugtugaw iti beranda ti munisipio. Manmano a maikuyogda ni Ricky ta agpaspasada. Idiay UNP ti pagbasaan ni Ginay; mangal-ala iti social work. Idiay met Baguio kada Victor ken Marla. Mangal-ala ni Victor iti abogasia idiay University of the Cordilleras; BS Psycho met ti al-alaen ni Marla iti Saint Louis University.

Idi makalagipda, napanda nagpasiar iti Peñarrubia Integrated School. Idi agturposda iti elementaria, Central School pay laeng daytoy ta awan pay ti K-12. Napintas ti nagsaadan ti eskuela. Nalawa ti playground a napalikmutanen iti pasdek. Adda ti pasdek a para Grade 7 ken Grade 8 iti Gabaldon iti ngato.

Nagtugtugawda iti linong ti dakkel a kaimito iti akinkanawan ti estatua ni Jose Rizal. Adda tugtugaw ken lamisaan a kawayan dita. Panganan dagiti estudiante nga agbalbalon iti aldaw. Tantannawaganda ti nalawa a playground.

“Kaano ti sublim ‘diay Manila?” inamad ni Victor. Ay-ayamenna ti barbasna; kumitkita iti laud, iti porma ti Sleeping Beauty a tuktok ti Bantay Bullagaw. Nakailad iti atiddog a balitang.

“Maysa a lawasko laeng ditoy. Ag

summer-ak,” insungbat ni Mao. “Umaydaka kano met danonanen dagitay taga-Manabo,” kinuna ni Ginay. Nakatakder daytoy iti yan ti lamisaan a kawayan. Asideg a kabagianda ni Ginay ta anak ti kasinsin ni Lagmani. Adda iti baba ti simbaan ti balayda.

“Ania ti kunam?” Nakigtot ni Mao. Uray la a napatakder a nagbannikes. Natipawna la ket ngarud ti CocaCola nga in-inumenna ket natulid. Inalistuan ni Marla a binangon ti botelia tapno di maibelleng amin a nagyanna.

“Dimo ammo? Ammon ti sibubukel a Peñarrubia ken Manabo. Sika a mismo a madanon ti di makaammo?” Nagarko dagiti kiday ni