24 Iti Panawen ti COVID-19: Napukawko ti Kabsatko
MALEM ti Martes, Marso 24, 2020. Immay ditoy balay ti adiek a ni Elias; nagbalon pay iti pangmalemmi ken Gloria a baketko. Nabiit pay a naggapuda ken Namah idiay Las Vegas a nagbakasionanda manipud iti Marso 5 agingga iti 22.
Simmungad iti kasisigudna nga isem; nabiag dagiti matana a nagkuna: “Ne, dagitoy laeng ti adda.” Inyawatna ti naisupot.
“Good enough, brother, good enough, pagyamanan ti adda. Uray ta nakaigasatka siguro idiay Las Vegas.” “Hu, ania met, sublisubli,” nasarangsang ti katawana. Apaman a nakomustana ni Gloria a naoperar iti brain tumor manon a bulan ti napalabas, nagpakadan ta adda kano pay asikasuenna iti balayda iti asidegmi met laeng ditoy Ewa Beach a yanmi; adda ti balayda iti asideg ti Summer Hill. Diak ammo a daydin ti maudi a panagkitami iti sangonsango. Pimmusay ti adingko makabulan kalpasanna gapu iti COVID-19 iti tawenna a 72.
Kastoy ti matandaanak a taray dagiti pasamak iti pannakibalubalna iti nasao a sakit:
Abril 2, 2020, Huebes. Iti dayta nga agsapa, nakarikna kano iti gurigor. Gapu iti madamdamag idin a kaadda ti COVID-19 iti Hawaii, saanda a nagtaktak a nangipan kenkuana iti kaasitgan nga ER (Emergency Room), sa inyakarda iti Queens Medical Center iti downtown Honolulu. Natakuatan a positibo ti COVID-19, kas panangibaga kaniak ni Namah nga agsangsangit babaen ti telepono. Agsangsangit kano met ni Elias. Inawagak ti kabsatko. Inalay-ayak ti sakit ti nakemna. Pinatpatibkerko.
Kabigatanna, inawagannak manen ni Namah. No kasano ti kinaliday ti timekna iti telepono idi umawag idi kalman, nasursurok itan ti kinaliday a madlawko. Komplikasion ti sagsagabaen ti kabsatko. Ammok nga adda sigud a sakit ti kabsatko malaksid iti asthma ken diabetes. Kinasaritak ti kabsatko ket kinunana a marigatan nga aganges.
“Apay a siak? Diak patien,” nangngegko ti saibbekna. “Agkararagka, bro” inyandingayko. “Agdawatka iti kaasi ti Dios.”
Ni Elias ti kasingedan a kabsatko a lalaki; inkakaubinganmi ti nagkadkadua. Kaduak kadagiti aramid iti talon idiay Tapao, Sinait, Ilocos Sur a nakayanakanmi. Nasapakami a naulila iti ina.
Abril 4, 2020, Sabado. Inawagak manen ti kabsatko, awanen ti sumungbat iti telepono. Iti malem, immawag kaniak ni Namah, addan ni Elias iti ICU; kimmaro kano ti komplikasion a marikriknana iti puso, bekkel; sa gapu iti
diabetes, nangato ti asukar ti darana.
Iti sardam ti kabigatanna, Domingo Ramos, inawagannak manen ni Namah. Iti ICU met laeng, nakaptanen ti kabsatko iti breathing machine a mangtulong iti panagangesna; ‘tay maawagan iti “intubation.”
Abril 6, Lunes Santo. Adda agparparikna kaniak iti dayta a parbangon; nabaringkuasak iti diak maawatan a gapu. Pampanunotek ti sagsagabaen ti kabsatko. Awan pay damagko kenkuana.
Awan la ti diak malaglagip iti kabsatko. Tallo a tawen ti in-inaunaak ngem isuna. Ngem ibilangko a bannuarko. Istoriaek man no apay. Idi nalpaskon ti sekundaria, umuna a lawas ti Mayo, impakadak iti amak a mapanak iti Siudad ti Manila. Innak makigasanggasat. Bareng adda masapulak a pagtrabahuak ket inton makaurnongak, addanto pagbasak iti kolehio. “Papanam ngarud a pagyanan?” sinaludsod ti amak. Imbagak nga iti yan ti tatangko iti buniag. Iti Siudad ti Pasay. Iti pagaramidan iti muebles. Trabahador sadiay ti tatangko iti buniag.
Kasta ngarud ti napasamak. Sadiay Pasay, saanak a nagidda iti nalamuyot a kama. Ketdi, kadagiti retaso ti tabla, karkarton ken kadagiti nagkataman ken nagragadian. Tapno awan ti makuna ti akinkukua iti paktoria, timmultulongak nga agliha, agbarnis, agpidut iti nagkataman. No mangan ti tatangko ti buniag, manganak met.
Kalpasan ti makabulan, nasarakak ti maysa a kasinsinko a nabayagen iti siudad. Immakarak iti pagyananna ken ti pamiliana iti kabarongbarongan iti asideg ti Chinese Cemetery. Nakastrekak nga ekstra nga agkali iti tanem ken agaramid iti panteon.
Iti maysa a Domingo nga awan trabahok, nasdaaawak ta napasungadak ni Elias. “Pabirbiroknaka ni tatang,” kinunana. “Agawidka kanon ta inka agbasa idiay Laoag.”
Agosto idin. Nagawidak ngarud iti ilimi a Sinait. Naimbag ta inawatdak pay laeng idi napanak nagenrol iti Divine Word College of Laoag. Nagsinsinnublat da tatang ken Elias nga immay nangidandanon iti abastok. Insakripisio ni Elias ti bagina; tinultulonganna ni tatang nga agtalon tapno makapagkolehioak.
Diak ammo a daydin ti maudi a payapayna kaniak, kasta met a daydin ti maudi a payapayko kenkuana.
Nagturposak iti kolehio—gapu iti tulong ni Elias. Indakdakkel ni Elias dayta nga ugalina. Nalaing a tumulong. Naasi kadagiti kakaanakanna ken appokona.
Sakbay ti panagturposko iti kolehio, idi Pebrero 1971, nagpa-Hawaii ni tatang babaen ti petision ti amana, maysa a sakada. Ket kalpasan ti aglima a bulan, idi Hulio 30, 1971, babaen met ti petision ni tatang kadakami, nagkuyogkamin ken Elias a nagpa-Hawaii. Agtawen idi ni Elias iti 23; 26 kaniak.
Ditoy Hawaii, kadagidi umuna a tawenmi, agpadakami ken Elias iti trabaho-- iti kaunasan. Agpadakami iti sueldo, agpadakami iti luna (kapatas). Sutsutilennak idi ni Elias; apay kano nga iti plantasion ti nagtinnagak idinto a nagturposak iti kolehio. Napia kano kenkuana ta dina pay nalpas ti hayskul.
Nasukansukat ti trabaho ni Elias iti plantasion. Manipud iti talon, nagbalin a truck driver, sa pump man. Idinto a siak, manipud iti talon, bodega, laboratorio sa iti personnel department, kas kameng iti Management, agingga a nagrikep ti plantasion idi Abril 1994.
Sardam ti Lunes Santo. Immawag kaniak ni Namah. Maikatlon nga aldaw ni Elias ni ICU. Paklebenda kano tapno paliiwenda ti barana. Marigatan latta nga umanges ket kasla pay ketdi kumarkaro. Sinaludsodko ken ni Namah no kasano ti kaserioso ti situasion ti kabsatko. Didak ngaminen a palubosan nga umawag. “We have to respect the privacy of our patient,” kunada lattan.
Kinuna ni Namah: “Below 50% Manong.” Ket nagsangiten.
Nagsiddukerak.
Nalaglagipko manen dagidi panagkadkaduami ken Elias idiay Tapao. Ti kaaddami iti pinan-aw a balay a dinaklanmi; tinidtid a bolo ken kawayan ti didingna, adu a binurnay a basi, ken iti arubayan, adda ti dadapilan, ti kaaddami iti ti talon ken bangkag, iti kaunasan, kamageyan, katabakuan, kanatengan agingga a nakagtengkami iti kaunasan ti Oahu Sugar.
Abril 11, Sabado. Impaspasarakko manen ti immawag iti QMC. Naigasatak a nakasarita ti mangay-aywan iti kabsatko iti ICU #431.
Attendant: When was the last time you talked to your brother?
Siak: April 3. I am eager to know his condition.
Attendant: Your brother is not able to talk, he is in a breathing machine for the last 7 days now.
Siak: Is he okay? Improving or stagnant?
Attendant: Stagnant. We have to continue monitoring him Siak: Thank you for the info. Please do the best for him. Attendant: Sure. We do. Siak: Thank you. Attendant: Good day. Abril 21, Martes. Maika-20 nga aldaw ni Elias iti ICU. Awan ti nagbaliwanna. Awan ti makabisita. Awan ti makasarita ta saan metten a makasao ti kabsatko. Kuna ti attending nurse, mabalin a makangngeg, ngem saan a makasungbat, Naikkan ni Elias iti 100% oxygen a mangnayon ti angsenna a mapan iti barana. Paliiwenda
manen iti sabali a 24 nga oras no adda wenno awan ti pamalbaliwanna. Intalekkon iti Apo ti pannakaagas ti kabsatko.
Abril 23, Huebes. Apagisu a 22 nga aldawen ni Elias iti ICU. Daytoy ngatan ti karirigatan a laban a nakipasungalngalanna iti unos iti panagbiagna. Inkaubinganna ti nakilablaban iti panagbiag; adu a tuok, pannakasubok ti naglasatanna.
Alas onse iti bigat idi awagannak ni Namah. Video face time, kas kunana, tapno makasaritami ti attending doctor.
Plastado ni Elias iti video, nakaapput ti agongna iti breathing machine. Adda nagbaliwan ti rupa ken matana nupay nakakidem ken saan a makauni. Agpalpalawag ti doktor. Kumapkapsut ti salun-at ti kabsatko. “He is so weak and uncomfortable because his whole body was affected by the virus.”
“Any ultimate remedy doctor?” magagaranak. Sori a sori ti doktor. “Fight to the last, brother,” impasarakko nga insawang, mangngeg man wenno saan ti kabsatko.
Imbaga pay ti doktor nga agpadara ti kabsatko ken agkurangen ti darana. Kinunak a sindadaanak a mangidonar iti darak. ”Sorry, that is not the case now,” kinuna ti doctor, “but the virus.”
Nalpas ti pannakisaritami iti doktor nga awan ti maipanamnamana. Basta kunana nga “very uncomfortable” ti kabsatko.
Kas dawat ni Namah, inkararaganmi ni Elias. Inyawatmin iti Apo ti kararuana.
Diak nagawidan ti nagsangit uray kitkitaendak dagiti ka-video face time-ko. Adda ni Gloria iti dennak. Agsangsangit met a kas kaniak. Kasano ngamin, idi laeng Abril 2 a naipumpon ti kakaisuna a kabsatna a lalaki, maysa kadagiti nairaman iti petisionna iti pamiliada. Nagsasaruno a pimmusay ti ama, ina, sa kabsatna. Kastoy pay met ti kasasaad ti salun-atna. Nagsangsangitkami a dua. No bilang di makalasat ti kabsatko, agpadakami a mapukawan iti kabsat a lalaki: 72 ti tawen ti kabsat ni Gloria, 72 met ni Elias.
Abril 24, Biernes. Alas singko iti agsapa. Inawagannak ni Namah.
Namah: Nakariingka gayamen, manong. Siak: Wen, ania ti update ken ni Elias? Namah: Napanen, manong, he is gone. Itay alas tres iti parbangon.
Siak: Inikkatda ti breathing machine?
Namah: No. The machine was on, he is gone in his own.
Siak: May he rest in peace, saanen nga agrigrigat.
NALAGIPKO manen daydi yuumayna ditoy balay. Diak ammo a daydin ti panagsarangmi iti rupanrupa, a mabalinko nga arakupen iti nairut. Nga idi addan iti sango ti manibela ti nalabaga a luganna a Honda Odyssey tapno agawiden, diak ammo a daydin ti maudi a payapayna kaniak, kasta met a daydin ti maudi a payapayko kenkuana.
Saanmin a nakita ti bangkayna ta na-cremate, makalawas kalpasanna, iti Mayo 1. Ken kas panangsurot kadagiti pagalagadan iti salun-at, nalimitaran dagiti timmabuno iti serbisio ti pannakaipumponna iti agsapa ti Mayo 30.
Idi pimmusay ti kabsatko, nagbalin a paset ti estatistika kadagiti 16 a natay gapu iti COVID-19 ditoy Hawaii. Agingga met iti Hulio 31, 2020, addan 25 a natay-19 iti Honolulu County, ken 6 iti Maui County.—O