28 Ni Presidente Marcos iti Pusok
“Masmasdaaw ti anakko no apay a napalalo a ladingitmi. Ngem mabalin ngata koma a di masdaaw no sisiak laeng ti nakitana nga aglulua.”
ADDAAK pay laeng iti kolehio iti Ramon Magsaysay Memorial College, General Santos City, idi nangabak ni Apo Marcos a presidente ti Filipinas idi 1965. Kas maysa nga Ilokana a naipadpad iti Mindanao, anian a panagpannakkel ken rag-o ti nagari iti pusok.
Agtawenak laeng iti sangapulo ket dua idi makaumaykami ditoy Mindanao idi 1957 manipud iti Almaguer (South), Bambang Nueva Vizcaya a naudi a nagnaedanmi (naggapukami iti Diaz, Umingan, Pangasinan). Iti dayta a tawenko, inar-arapaapkon nga adda koma mangitan-ok iti Ilokano a pulik nga iti panagriknak, uy-uyawen dagiti kalugarak a Bisaya ken Ilonggo ta awan la ket Ilokano a balikas a mangngeg dagitoy, ulit-ulitenda a baliksen sa agkakatawada. Pati gagangay a sidsida dagiti Ilokano a kas koma iti tukak, kasta unay a pananguyawda.
Ket idi nangabak ni Apo Marcos, impapanko nga inabakna aminen dagiti mangikuskuspil ken manguyuyaw kadagiti Ilokano a kas kaniak.
Idi panawen a ni Apo Marcos ti presidente, anian a nagtalinaay ti biag iti lugarmi a Marbel, Koronadal, South Cotabato. Ken narang-ay. Nupay nanumo a mannalon ti kaaduan kadakami, dikam nakarikna iti rigat. Ta adu latta ti maganansia no panagaapit. Nalaka ngamin ti presio ti abono, bin-i. ken pestisidio ngem nangina ti bayad ti irik, kopra, ken mais.
Kadagidi a panawen, adu a mannalon a pakairamanan daydi amang ti nakapaadal kadagiti annakda iti kolehio, nakaipatakder iti nalagda a balbalayda-- saanen a pan-aw ken tinidtid a kawayan no di ket galba ken hollow blocks-ken adu kadakuada ti nakagatang kadagiti luganda ken makinaria a pagtalon. Nakasalda wenno nakagatangda pay iti nayon dagiti dagada. Adu kadagiti kalugaranmi ti nagkuna nga utangmi amin ken ni Apo Marcos ti kinanam-ay ken kinarang-aymi.
Isu a masmasdaawak iti maipadpadamag a nakakaasi kano dagiti Filipino a mabisbisinan idi panawen ni Apo Marcos gapu ta “25% kadagiti ubbing a di pay simrek iti eskuela ket stunted wenno saanda a dimmakel, 69% kano ti nababa ti timbangda, nga adu kan ti matmatay a maladaga ken ubbing gapu iti bisin ken kinaawan ti basic health services.”
Iti bukodko a panirigan, nabalitokan daydi a panawen a nagturay ni Apo Marcos. No idilig ti Filipinas idi kadagiti pagilian a natnag iti pannakabalin dagiti komunista, adayo a nasaysayaat ti biag ditoy ta nawaya dagiti tattao a mangged iti pagbiagda, awan mangagaw kadagiti daga ken balayda, saan nga inkapilitan nga agtrabahoda a para laeng iti turay, ken kangrunaanna nawaya nga agdaydayawda ken ni Apo Dios. Awan nangtubeng kadakuada iti panagngilinda iti aldaw a kayatda nga ipapan iti simbaanda. Makunak dagitoy ta adda dagidi misionero a nagipadpadamag kadakami kadagiti padasda kadagiti komunista a pagilian iti Asia a nakaidestinuanda.
Sakbay ti Martial Law, nagadu met idin a rebelde iti yanmi. Simmalog metten ti kaaduan nga agnanaed kadagiti turod ken bantay; sinubliandan dagiti pagtaenganda iti bariomi ta kinabutengda dagiti rebelde a nagumok sadiay.
Mangisursuroak idin idiay General Santos City. Nagraira dagiti Kabataang Makabayan iti kolehio a pangisursuruak. Dimi maatipa ida a sumrek kadagiti classroom nga agibunong kadagiti polieto ken no ania la ditan a propagandada. Kanayon nga agpamitingda. Baybay-anmin dagiti estudiante a rummuar a mapan kadagitoy a miting ta mabutengkami met.
Ngem idi dimteng ti Martial Law, iti maysa nga aldaw, kasta unay karibusoda ta dida ngata napakadaan ti yaay dagiti soldado. Ti la nagtartarayan ken naglemlemmenganda iti uneg ti kampus ti kolehio. Nabayag gayamen a sisiimenda ida. Nagatiddog ti nakailistaan dagiti naganda. Ket idi awandan iti pagadalan, nalukayen ti aangsanmi. Awandan a mangsinga iti proseso ti panangisuro dagiti titser ken iti panagadal dagiti estudiante.
Kadagidi a panawen, awan met nadamagmi a pinatpatay dagiti soldado iti lugarmi. Uray dagidi estudiantemi a tiniliwda, awan nadamagmi a pinatay dagiti soldado.
Timmalna ketdi ti lugarmi gapu iti Martial Law. Makaturogen datao iti nasimbeng. Awanen dagiti pagbutbutnganmi a “bisita” kadagiti pagtaenganmi iti kaltaang ti rabii. Awanen dagiti naariwawa a mammartek. Nagbutengen dagiti mannanakaw. Naawan payen dagiti
nagaalas a “bomba” a nagbalinen a kadadakkelan a paset dagiti mabuybuya iti pagsinean, mangmangngeg iti radio ken mailadladawan kadagiti pagiwarnak ken magasin, banag a nangpakpakullayaw idi iti riknak amangan no mabuya, mangngeg wenno makitanto dagiti ubbing pay idi nga annakko bayat ti idadakkelda. Naimbag la ketdin ta gapu iti Martial Law, naawanen dagiti nagaalas a linaon dagiti magasin ken dagiti maipatpatayab iti radio ken maipabpabuya kadagiti pagsinean.
Ngem diak pulos nasirmata ti idadateng ti kunada nga EDSA Revolution a nangpatalaw ken ni Apo Marcos ken iti pamiliana. Idi naammuak nga awandan ta addadan idiay Hawaii, anian a leddaangko. Kasla nagminatayak. Diak pulos kinayat ti nagbuya iti TV. Nagsangsangitak iti nalimed. Binukbukodak dagiti nagarubos a luak. Saan a kas ken ni adingko a rimmuar iti balayda. Nalipatanna ti kinamaestrana ket inririawna ti busorna kadagiti nangpapanaw kada Apo Marcos.
Iti umuna a komperensia dagiti school administrators iti dibisionmi idi awanen da Apo Marcos, adu met dagiti nagistoria a nagleddaangda ta inay-ayda ni Apo Marcos. Nagadu kano nga intedna a pagimbagan kadagiti umili, kasdiay ketdin ti inaramidda kenkuana.
Iti daydi nga aldaw, nagsasarakkami kadagiti gagayyemko ket nagsasangitkami.
Nagrigat met nga agpayso ti biag idi awanen ni Apo Marcos. Napadasan pay ni lakayko ti saanen a pulos nagkopra. Binay-annan a nagtinnag ken nagtubtubo dagiti niog. Kasano ket dos pisos met laengen ti maysa a kilo ti kopra. Imbes nga itangdanna kadagiti aguli iti niog ti kuartana igatangna la kanon iti sida dagiti annakna. Ta kurang kano pay ti bayad ti kopra nga itangdanna kadagiti agukis, agpisi, ken agibilag iti kopra.
Naaddaanak iti gundaway a napan iti Ilokos idi Abril 2015. Kaduak dagiti kamaestraak a padak a Marcos loyalist. Intugotda dagiti lallakayda. Adda met padak nga awan intugotna a lakayna. Ngem intugotko ti inauna nga anakko. Damomi amin ti makapan iti Ilokos ket dinaydawawmi ti kinatalna dagiti ili a nalabsanmi. Kapadada met laeng dagiti lugarmi iti Mindanao isuna laeng ta nasapan sa a matmaturog dagiti Ilokano ditoy ta nasapa pay ti rabii, awanen silawda. Wenno talagan sa a nainutda. Saan a kas kadakami nga agpatpatnag dagiti silaw iti arubayanmi ken kadagiti kalsada.
Dinayawmi pay dagiti nagpipintas a buya nga iti Ilokos laeng a makita: Bantay Abot, Bantay Church, Plaza Salcedo, Vigan Heritage Site, Baluarte Resort, Malacanang of the North, Sand Dunes, Paoay Lake, Paoay Church, Kapurpurawan Rock Formation, Cape Bojeador Lighthouse, Bangui Windmills, Hannah’s, Patapat Viaduct, ken adu pay a sabsabali.
Ngem ti highlight ti Ilocos trip-mi ket ti isasarungkarmi iti balay da Apo Marcos idiay Batac. Idiay a nakitami ti nakamassayag a bangkayna. Idiay met a naipasnekmi nga impeksa ti nakaro a leddaangmi iti ipupusayna.
Masmasdaaw ti anakko no apay a napalalo a ladingitmi. Ngem mabalin ngata koma a di masdaaw no sisiak laeng ti nakitana nga aglulua.
Awanen ni Apo Marcos ngem agtalinaedto latta a sibibiag iti puso ken panunotmi. Dinto pulos mapukaw dagiti imbatina a pakalaglagipan nga agingga ita, pagnumnumaranmi ken pagnumaranto met dagiti annakmi, appokomi, ken dagiti sumarsaruno a kaputotan.—O