Saan a Mabalin

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hulio 9, 1956 a bilang.

“Ala! Asitgannak!” imkis ni Nana Burcia. “Umayka ditoy ta parparek dayta rupam. Garampang a bakbaketan.”

“AGPAYSO?” nagduadua dagiti taga-Ammubuan. “Saan nga angangaw?”

“Wen, saan a rabrabak,” kinuna dagiti dadduma. “Ibaonto kanon ni Mundo ti uliteg ken ti ikitna.”

“Ket immannugot kanon, aya, ni Goyang?”

“Sika ketdi met. No dumanon ti baro kaawatan a nakapagtulagdan.” “Kitaem la ni Mundo,” nagwingiwing dagiti dadduma. “Adda met gayam iduldulinna.”

Kasla saanda a patien. Malaksid iti kinasangsangaili ni Mundo, nainget ti baak nga ikit ni Goyang a makipagnaed iti balay ti balasang. Maysa pay, dida man la nasiputan ti isasarungkar ni Mundo iti balay da Goyang. Ta no adda ngamin sumarungkar a baro, ti baak nga ikit ni Goyang ti sumango. Ket no saan, dagdagusen ti baak a sagadan ti nagnaan ti baro uray no katugtugaw pay laeng daytoy iti laem.

“Ngem di met nainget, aya, ni Nana Burcia?” sinaludsod dagiti di mamati. “Daytoy man pay ti dina nasirok. Ania kano ti makunana? Kayatna ni Mundo?”

“Awan pay met la ti gunggunayna,” kinuna dagiti managsiput. “Amangan no agsisiim pay laeng.”

“Mabain, a, ngatan nga agsao ta dina met nabantayanen ti kaanakanna. Annad a nalpas nga annad… ngem, ay!”

Sarsarita ditoy. Sarita dita. Awan sabali no di ti idadanonton da Lakay Siso ken Baket Sima.

Ngem agtalnanto dagiti agsasarita no mapasungadanda ni Nana Burcia, ti ikit ti balasang. Agkikinnalbit, agkikinnissiimda, ta saanen nga aglawag ti rupa ni Nana Burcia. Kastan ti rupana manipud idi naammuanna ti panggep da Mundo.

“Kasla Aran,” kinuna dagiti kaarrubana. “Adda im-impenna a nabara a rikna.”

Ket saan a nagbiddut ti padtoda. Iti naminsan nga ilalabas ni Baket Sima iti arubayan ti balay da Goyang, pagammuan laengen ta nagallangogan ti timek ni Nana Burcia:

“Sika a baket,” impukkawna. “Saanka a mabalin a kaarruba!”

“Ne, apay itan, adi,” simmardeng ti ikit ni Mundo. Nagnganga a timmangad iti tawa a yan ni Nana Burcia.

“Ay, saanka nga aginkukuna. Pagindidiammuam pay laeng, aya, ti panangisaok iti kastoy?”

“Pangngaasim, adi?” Nagngilangil ni Baket Sima. “Pangngaasim. Manipud iti kinaubingko agingga ita, diak pay napadasan ti nakiapa.” Nagtigerger ti timidna. “Lawlawagem ti agsarita ta aglinnawagta. Saaanka koma nga agariwawa. Saanak a tuleng.”

Ngem saan a dimngeg ni Nana Burcia. “Ania?” kinunana. “Ania? Iparitmo nga agariwawaak? Bainem met laeng, aya, a mangngeg dagiti tao ti minamaag nga aramidmo?”

“Ania ketdin daytoy a tao,” timmilmon ni Baket Sima. “Agsaoka la ita….” “Ket saan a pudno a sika ti mangdurdurog iti kaanakam a Mundo? Saan a sika ti umay mangmangted kadagiti suratna ken ni Goyang?”

“Adayo a kasta. Saanka koma nga agpabasol.”

“Ay, agimmamaga manen,” inlibbi ni Nana Burcia. “Asino pay ti sabali? Sika ti kanayon nga um-umay ditoy. Pagpambarmo ti ibubulodmo iti bigao, agsapul iti suka ken… ay, adu ti ammok a kinasikapmo!”

“Pudno nga um-umayak ngem awan ti it-itedko a surat. Pangngaasim! Awan ti ammok kadagita.”

“Paglibakamto pay laeng. Ammok met a naulbodka a bakbaketan. No saan a sika, narigat a nasulisog ni Goyang. Garampang a bakbaketan!”

Nagsagkak pay ni Nana Burcia.

Saanen a nakateppel ni Baket Sima. Tinarimaanna ti pandilingna, inirutanna ti pinggolna ket nangmesmes. “Umulogka,” imbugkawna metten. “Umulogka ta ditoy ti pagsaritaanta. Ulitem ditoy sanguanak ti naudi a sinaom ta kitaem no dika igusugos iti daga!”

Nagkulibagtong ni Nana Burcia. Pagammuan la ta nagparang iti yan ti agdan. Nakadanonen iti baba idi nagpusipos. “Urayennak dita,” intudona ni Baket Sima. Kasla kigaw a timmaliaw.

“Wen,” indil-ag ti padana a baket. “Kabutengka, aya, ‘ti kunam?”

Idi agsubli ni Nana Burcia, sibabaklayen iti sigkat ti tawa. Ngem saan nga immasideg iti yan ni Baket Sima. Nagtakder lattan iti sakaanan ti agdan. “Ala,” kinunana ket inlayatna ti ig-iggamanna. “Ala! Asitgannak! Umayka ditoy ta parparek ‘ta rupam. Garampang a bakbaketan.”

Nagdayamudom ni Baket Sima. “Sika ketdin ti mangsalsalawasaw kaniak?” inlaawna. Ngem idi lumayaw koman iti lalaktawan a mapan iti paraangan, naggaraw ti sumagmamano kadagiti agbuybuya ket inggawidda.

“Bay-am Kadin, nana,” inyarasaasda. “Dimo dengdenggenen ti sasawenna.” Ingguyodda nga intulod iti balyda.

“Sinalbag!” inyesngaw a dagus ni Lakay Siso idi maammuanna ti napasamak. “Dimo la ammo ti agpalabas a bakbaketan. Maitutop pay ita ti inaramidmo kadagiti pakiab-abalayanan?”

“Nabainanak la unay, isu a sinungbatak,” inkalintegan ni Baket Sima. Impunasna ti tammudona kadagiti matana. “Parpardayaennak ketdin? No diak sungbatan, dinanto pay ketdi isasao manen kadagiti kakaarruba a pudno dagiti pammabasolna?”

“Uray koma,” inridis ni Lakay Siso ket kinudkodna pay ti ulona. “Uray pay ketdi no agbalbalinsuek nga agbirok iti mabalinna a baliksen a maibusor kenka, saanka latta koma a simmungsungbat, a. Ammom la ngaruden ti kababalinna. Nangruna, napudot ti ulona ita ta dina met naangotanen ti tugot ni Mundo,” nairabakna idi mapaliiwna ti kinatalna ti baro iti nagtugawanna. Kasla saan a mangmangngeg ti baro ti pagsarsaritaan dagiti dua.

Nagsennaay ni Baket Sima. “Pudno a diak nakateppel. Ita pay la ngamin a maaramid ti kastoy kaniak.”

“Awan kadi ni Nana Burcia idi napanka nakisarita ken ni Tata Arong, uliteg?” pagammuan la ta naguni ni Mundo. Sagsaggaysa ti panagkiremna a mangap-apros iti timidna.

“Awan. Ngem kinuna met ni Arong nga isaonanto iti kabsatna. Nagtulaganmi pay a mapankonto ammuen no ania nga aldaw ti panagsasangomi ta kasaritana kano pay dagiti kakabagianda.”

“Daytanto ngata a baket ti mangparigat kadatayo,” nagkatawa iti namaga ti baro. “Ingetannanto ngata ti kiddawenda a sab-ong. Labsendanto ngata ti mangibaga.”

“Adda panangipapanko a kasta,” inyabuloy ti lakay ket inturongna iti ruar dagiti matana, sa met laeng insublina ken ni Mundo ken nababa ti timekna a nagkuna: “Ngem ania ti pagdanagam? Mayat la ngarud a paitaray ni Goyang a kunam… no kas pagarigan…”

“Wen, tata,” immanges ti baro. “Kasta ti impatalgedna, no saan kano a bigbigen ni tatangna ti nagtulaganmi. Ngem amangan no masulisog iti ikitna. Saan nga ammo no di pay impakat ni Nana Burcia ti panangub-ublagna.”

Nabayag a di nagtimek ti lakay. Namrayanna a sinindian ti suakona. “Bayam,” inin-inayadna ket impugsona ti napuskol nga asuk, “ta kasaritak ni Arong ta iringpastayon daytoy.”

Nupay kasta ti sinao ni Lakay Siso, saan nga immanay dayta a namagtalna iti panunot ni Mundo. Sumga unayen a makaammo no ania met ti pamanunotan ti tatang ni Goyang ita—no nagbaliw ketdin wenno…

Ngem no namin-ano a pinanggep ni Lakay Siso ti mapan iti balay da Tata Arong, saanna a naitured ti uray dimmanon la koma iti paraangan. Naglabaslabas lattan. Ar-arapaapenna kano met ngaminen a pasabtan ni Nana Burcia iti baribar a sarita tunggal masiripna nga agpaypayubyob ti baak iti pataguabda. Ket amangan laeng ta pudno nga adda isagsagana ni Nana Burcia kenkuana a kasta? Ammo ni Lakay Siso ti mangbalakad, ngem no isu ti mabainan, dayta ket ngatan! Ad-addanto ket ngata nga awan ti pagbanagan ti panggepda. Dina la ketdi kayat ti mapagsasawan a kas iti asawana.

No iti pagpasukmonan koma a pasaray pagpasiaran ni Tata Arong iti malem? Wenno, no igagarana koma a suroten no mapan agiwayway kadagiti pastorna? Pinanunot ni Lakay Siso dagita. Ngem kalpasanna, makasapul met laeng iti pakaublagan ti nakemna. Kasla saan kano man metten a

natakneng no saan nga iti balay da Tata Arong ti pangisaritaanna iti dayta a banag.

Adda met ketdi panggep ni Mundo a mangsarak ken ni Goyang iti nalimed. Naimbag ta pagsaritaanda ti nasayaat a maaramid. Wenno aglibasdan. Ngem awan ti nauray ti baro a gundaway. Napaliiwna pay ketdi a saanen nga umul-ulog unay ni Goyang. Kasla saan a maaw-awanan iti kuditenna itan.

Nagsakuntip ni Lakay Siso idi pagsasaritaanda manen dayta a banag iti maysa a sardam. “Naimbag no agawidka laengen, Mundo,” pagammuan la ta kinuna ti lakay idi agangay. “Dayta ti mapanunotko a maaramid itan. Agawidka ta inka ayaban da tatang ken nanangmo. Ta no dakam’ ken ikitmo, mariknak a saanen a naan-anay ti pannakisangoda.”

“Naimbag sa ketdi dayta a nagpanunotmo, tata,” naggagar ni Mundo.

“Wen, mapanmo ayaban idan. Suratantay koma la idan, ngem mabayag unay. Ammotayo kadi no mapanunot da tatangmo nga italawmo laengen ni Goyang?”

Ket dayta ti maaramid. Di pay nakaruar ti init ti sumuno a bigat idi immulog dagiti aguliteg. Binitbit ni Mundo ti maletana. Simmaruno met ni Lakay Siso ta mapanna itulod ti baro iti pagurayan daytoy iti lugan.

Ngem idi makabatogda iti balay da Goyang, apagisu met a lumayaw ni Nana Burcia. Kayat koma ni Lakay Siso a pagtimkan, ngem dina pay nanganga ti ngiwatna idi pagammuan la ta nakigtot pay idi bimtak a kellaat ti timek ni Nana Burcia:

“Ania ti panggepyo ita?” kinunana a minulenglengan ni Lakay Siso. “Ania daytoy nga aramidenyo?”

Awan ti nakasungbat kadagiti dua. Namrayan laengen ni Mundo ti nagdumog idinto a nagnganga ni Lakay Siso a kasla awanen ti mabirokan ti dilana a baliksen.

“Agunikayo,” napigpigsa manen ti panangisao ni Nana Burcia iti dayta. “Dursok! Kalpasan ti pannakaiwarasen ti damag a natulagan ti kaanakanyo ni Goyang, ket naipakaammo payen ti idadanonyo, ita, papanawenyon ti kaanakanyo? Itarayandakamin, aya, tapno katkatawaanton dagiti tattao ti pannakaludas ti kaanakak?”

“A-a-a. Sa-saan met, a, adi,” dandani di masursurotan ni Lakay Siso ti panagsaona. “Saan, adayo a kasta ti panggepmi.”

“Ania a saan?” indil-ag manen ni Nana Burcia. “Nagtulaganyo ngata nga agassawa daytoy,” intingigna. “Inublagyo ngatan ni Mundo ta kayatyo a pangbales iti daydi panangungetko ken ni baketmo. Ngem no pagarupenyo a mabalinyo nga ipakat ti kimmuribateg a napanunotyo, aggarawkayo! Diak ipalubos a paabalbalayyo ti dayawmi kadagiti dila dagiti tattao. Saan a mabalin!” umap-apuyen dagiti matana.

Kinudkod laengen ti lakay ti agongna ket kakaasi a nangigawid iti yiisemna. Pagammuan la ta nakitana nga immulog ni Tata Arong. Sirurupanget nga agturong iti yanda. “Pari,” impasabatna ngem saan a sinungbatan ti padana a lakay. Sinango daytoy ni Nana Burcia.

“Dika la makapagsao iti saan nga ariwawa!” Kinusilapan ni Tata Arong ti kabsatna. Kalpasanna, tinaliawna da Mundo ken Lakay Siso: “Umaykayo dita balay, pari,” nababa ngem nabatad ti timekna, “ta surotentayo ti pagimbagantayo a padapada.”—O