Ti Kaunaan a Filipina a Rebolusionario
257 a tawen itan ti napalabas, idi Septiembre 20, 1763, nabitay ni Ilokana a Gabriela Silang...
NI Maria Josefa Gabriela Cariño Silang ti kaunaan a Filipina a nangidaulo kadagiti kakailiantayo iti rebolusion kontra kadagiti Kastila. Mayarig ni Gabriela ken ni Joan d’Arc ti pagilian a Pransia idi maika-15 a siglo gapu iti kinatured ken kinamaingelna a babai.
Babaen dagiti adun a naimaldit a pakasaritaan ti biagna, maammuantayo a naipasngay ni Gabriela idi Marso 19, 1731 iti Bario Caniogan, Santa, Ilocos Sur. Ngem adu met ti mangibagbaga nga iti Pidigan, Abra ti nakayanakanna ta ditoy ngarud ti mismo a naggapuan ken lugar ni nanangna a maysa a Tingguian. Nagserbi idi ni nanangna a kas katulongan iti pagtaengan daydi Lakay Ignacio Cariño iti Candon. Maysa a Galician ni Ignacio Cariño; naggapu sadiay Galicia, maysa a probinsia iti pagilian nga Espania. Isu ti ama da Anselmo ken Nicolas Cariño. Dayta a panagserbi ni nanangna iti balay dagiti ag-Cariño ti nakaam-ammuanna ken ni Anselmo, inaunaan a putot ni Lakay Ignacio, nga idi agangay isun ti nagbalin nga asawana. Ngarud ni Anselmo Cariño, a maysa a Kastila ken Kristiano, ti tatang ni Gabriela. Maysa a negosiante ni Anselmo a nagnaed iti Santa. Nagnaed met ni Nicolas iti Tayum, Abra. Maipagarup a naipanagan ken ni Gabriela ti Maria Josefa a naadaw iti paset ti Baro a Testamento ti Biblia—iti Anunsiasion a nagparangan ni Anghel Gabriel ken ni Birhen Maria nga asawa ni Jose. Saan a nadakamat ti nagan ti nanang ni Gabriela.
Idi un-unana, ti dalan a mapan iti puseg ti Abra, aglalo no aggapuka iti Santa, Caoayan wenno Vigan ket iti nagbaetan dagiti dua a dadakkel a bantay iti labes ti Banaoang; surongenda ti agpadaya nga amianan wenno taraigidenda ti dakkel a karayan a nanglikus iti akimbaba a paset ti Abra a kumamang iti Baybay Tsina (am-ammo itan a West Philippine Sea). Nawatiwat, nasang-at ken rangrangkis pay laeng ngamin idi ti dalan a mapan iti Tangadan nga aggapu iti Narvacan. Nasurok laeng a 7 a kilometro ti kaadayo ti Santa agingga iti Pidigan no malinteg. Ngarud napateg ken nanam-ay a pagsakayan ti kabalio a sumang-at iti Abra, aglalo kadagiti Tingguian wenno Itneg nga ad-adayo pay ti pagawidanda. Naalalisto manen no aggapuka iti Abra nga agpa-Vigan, ta agpaanudka laeng iti karayan babaen ti rakit wenno balsa.
Maipalagip a kadagidi a panawen, mapanen nga ag-200 a tawen nga iturturayannatayo dagiti Kastila. Provincia de Ylocos ti awag dagiti Kastila iti nasao a lugar a pakairamanan ti agdama itan a La Union, Ilocos Sur, Abra, ken Ilocos Norte. Nailadawan daytoy a kas maysa a probinsia manipud iti sakaanan ti Bantay Caraballo a kaabay ti probinsia ti Cagayan iti daya, ket dumanon met iti igid ti Baybay Tsina iti bangirna iti laud. Beltaken met daytoy manipud iti Bangui, Ilocos Norte nga agpaabagatan a dumanon agingga iti Aringay, La Union, a dumna iti probinsia ti Pangasinan. Sakupenna pay ti dadduma a paset ti Cordillera nga isu dagitoy ti agdama a kabambantayan iti Abra. Adda dagiti mabasbasa nga agkuna a naawagan iti Ylocos daytoy a probinsia manipud iti balikas a “lucong” wenno “lusong” a patad ti kayatna a sawen. Iti ababa a pannao, tagapatad ti kayat a sawen ti
taga-Ilokos.
Nalpas ni Gabriela ti katukad ti elementaria nga edukasion iti kombento ti ili ti Santa. Iti nasapa a pannakayadayona kadagiti dadakkelna, inampon ti maysa a padi nga idi agangay, inretona ni balasang a Gabriela iti maysa a nabaknang a negosiante a ni Don Tomas Millan. Nupay adda panagkedked idi damo daytoy balasang, nagtiponda a kas agassawa idi agtawen ni Gabriela iti 20. Iti las-ud ti tallo a tawen (1751-1754) a panagdennada, saanda a naparaburan iti anak. Agingga nga iti maysa nga aldaw, tiniliw dagiti Kastila daytoy nabaknang a don gapu kadagiti naipabasol kenkuana nga anomalia ken panagliwayna nga agbayad iti buis kadagiti adu a sanikuana a pakairamanan dagiti nalawa a daga. Pinarigatda iti kasta unay. Nagladingit iti nakana ni Gabriela iti naulpit a pannakadusa ti asawana iti pagbaludan. Ket ad-adda a narubroban dayta a gura idi maammuanna a natay ti asawana kadagiti ima dagiti narungsot nga adda iti turay. Kinamkam ti gobierno dagiti daga ‘toy lakay. Adda met sumagmamano a sanikua ken kinabaknang a natawid ni Gabriela.
Iti saan a nagbayag, naam-ammo ni Gabriela ni Diego Silang y Andaya a taga-Caba, La Union. Natakneng, nasaririt, nagaget ken nabisked daytoy a baro a para itulod kadagiti surat iti nagbaetan ti Manila ken Vigan. Kas ken ni Gabriela, nasapa met a naulila ni Diego, isu a dimmakkel iti aywan dagiti Prayle a papadi iti kombento idiay Caba, timmultulong kadagiti trabaho iti simbaan, ken nagserbi a sakristan. Sumagmamano met a tawen ti binilang ni Diego a panagaremna ken ni Gabriela, ket idi tawen 1757 nagkallaysa dagitoy agayan-ayat. Agtawen idi ni Diego iti 27, inaudi ni Gabriela iti makatawen. Nakaipundarda met iti pagtaenganda iti Vigan. Nupay naragsak ti panagdennada a kas agassawa iti unos ti lima a tawen, saanda a naparaburan iti anak.
Bayat dagidi panagdaldaliasat ni Diego nga agsublisubli iti Manila, naimatanganna ti kinadawel dagiti ganggannaet a Kastila kadagiti padana nga Indio, a kas awag idi dagiti Kastila kadakuada. Dagiti di maikanatad a panagbayad iti buis, panagtrabaho nga awan tangdanna, ti kinaawan kalintegan ken pannakailupitlupit dagiti karbengan, ti kinaawan wayawaya iti bukod a pagilian ti namagpungtot la unay ken ni Diego. Iti di nagbayag, sinerrek ti puersa ti Britania a naggapu iti India ti baluarte dagiti Kastila iti Manila. Imdas daytoy a nangparnuay iti buteng ken panaglagaw dagiti Kastila. Daytoy met a pasamak ti nangpatibker iti rikna dagiti Indio a rumuk-at iti pannakaadipenda kadagiti Kastila. Ginundawayan daytoy ni Diego. Iti nalimed a pannakiumanna kadagiti Briton a nangsakup iti Intramuros, naipanamnama kenkuana ti reporma no tulonganna ida a mangrippuog iti bileg dagiti Kastila. Adu ti nangikari iti tulong ken ni Diego. Kangrunaan ditoy ni Gabriela a kas makanawan ken mammagbaga kenkuana. Naitandudo ngarud ni Diego a mangidaulo iti panagalsa.
Kalpasan ti nainget ken naannad a panagplano, bimtak ti ikkis ti rebolusion iti Ilokandia nga inlungalong dagitoy agassawa. Buneng, pana ken pika ti inusarda kontra kadagiti espada, paltog ken kanion dagiti Kastila nga indauluan da Gobernador Heneral Zabala ken Obispo Ustariz. Napasamak ti nadara a dangadang iti Cabugao. Nagballigi ti grupo da Diego ken Gabriela iti dayta a pannakirupakda kadagiti kabusor, kasta met kadagiti simmaruno pay a pannakirangetda iti Vigan ken kadagiti kaparangetna a lugar. Ket idi Disiembre 14, 1762 indeklarar ni Diego Silang ti pannakawayawaya dagiti padana nga Ilokano; pinagbalinna ti Vigan a kas sentro ken kabesera ti agwaywayas nga Ilokos. Naideklar a kas Gobernador.
Nagdinamag dagitoy a mapaspasamak a panagalsa. Nakapungtot dagiti turayen a Kastila ken autoridad ti simbaan iti Manila ket imbilinda ti nadaras a pannakakemmeg ken pannakapapatay ni Diego Silang. Ammo dagiti autoridad a narigat a tiliwen ni Diego, isu a nagaramatda iti saan a ninamnama a pamuspusan. Awan ti mangipagarup a ti mismo a nasinged a gayyem ni Diego ti manglib-at ken mangkettel iti biagna—ni Miguel Vicos, a maysa a mestiso, ti nangliput a nangpaltog kenkuana idi
Mayo 28, 1763 iti Vigan, babaen ti tulong ni Kapitan Pedro Becbec, a gayyem met laeng ni Diego. Nagladingit iti nakaro ni Gabriela idi maammuanna dayta a napasamak iti kaingungotna. Ti pakaminduana a daras, nabalo ‘toy maingel nga Ilokana. Impangtana ti panagibales ken panangituloyna iti narugian ti asawana a gubat kontra kadagiti Kastila. Ammona nga isu ken dagiti kakaduana nga Ilokano ti sumaruno nga anupen dagiti agtuturay a Kastila a pakairamanan dagiti adu a buyotda. Saan met a nagpaut ti panangsakup ti Britania iti Manila gapu iti kaawan suporta nga armas ken puersa nga aggapu ti Inglatera ken iti saan a panagkaykaysa dagiti Filipino a mangpadisi koma kadagiti Kastila.
Gapu iti pannakasunson ti puersa ni Gabriela, nagatrasda a kimmamang iti lugar ti inana idiay Pidigan, ket ditoy nga inyalisna ti sentro ken kabesera ti agwaywayas nga Ilokos. Gapu ta saan nga ininggaan a biroken dagiti Kastila, nagpaamiananda pay agingga iti kakaykaywan a paset ti Tayum. Iti mismo a balay ni ulitegna a Nicolas ti napilida a naglemmengan. Daytoy a balay ti nagserbi a sarikedkedda ken nangsangalanda kadagiti sumaruno a gannuatda iti rebolusion. Binilinna dagiti dadduma a buyotna nga agbantay ken agronda iti madappatan a solar ti balay a nagbalinen daytoy a kampo militar. Adda met sumagmamano a nagpuesto iti asideg ti karayan. Gapu iti bassit a bilang ti agdama a puersa ni Gabriela a pakairamanan dagiti napudno ken matalek a gagayyem daydi lakayna a kas ken ni Teniente Sebastian Andaya a kasinsin ni Diego, pinakaammuanna dagiti kakabagian ti inana nga Itneg iti asideg a purok ken kabambantayan tapno tumulongda a makiranget ken mangpaksiat kadagiti ganggannaet a kabusor. Adu ti simmalog a nagtagibuneng, nagtagipana ken nagiggem iti gayang wenno pika a timmabuno iti nasao a taripnong iti Tayum. Babaen ti panangidaulo ni Henerala Gabriela ken ni ulitegna a Nicolas, naibinsabinsa dagiti plano ken addang. Ditoy met a nadutokan da Miguel Flores ken Tagabuen Infiel (maysa nga Itneg) a kas heneral.
Manipud iti kutana iti Tayum, adu ti napananda nakirangetan a garison ti kalaban a naipuesto kadagiti kabangibang nga ili nga agpaabagatan. Isu dagitoy ti puersa dagiti Kastila a mangan-anup kadakuada, a mangur-uray a mangtambang kenkuana. Agsasaruno ti panagballigi dagiti nagtagibuneng a soldado ni Henerala Gabriela. Adu pay ti nasamsamda nga armas dagiti kalaban. Ngem iti umuna a lawas ti Septiembre, tawen 1763, iti baet ti kadakkel ti danum iti karayan ken napitak a kalapogan nga agpaabagatan, di ninamnama dagiti nakakabalio a pangen dagiti Tingguian ken Ilokano nga indauluan ni Gabriela a rumaut iti Vigan a dandanin madanonda ti pagtungedan ti dalanda. Ngamin, nakasagana ti dakkel a puersa ken adu nga opisial dagiti Kastila, a pakairamanan pay dagiti Tagalog, Kapampangan ken dagiti bimmaliktad a grupo dagiti Ilokano a mangur-uray kadakuada. Agarup 6,000 ti bilang dagiti soldado dagiti Kastila kontra iti ag-2,000 laeng a soldado ti henerala. Napasamak ti nadara ken nakaalalinggaget a ranget, manipud iti Bantay nga agpa-Vigan. Napigpigsa dagiti armas dagiti soldado a Kastila ken nasaysayaat ti pannakasanay ken pannakatennebda iti gubat. Natured ken awan kettatan dagiti nagtagibuneng a buyot ni Gabriela ngem awan ti labanda kadagiti riple ken kanion. Adu ti napasag a kakadua ti Henerala iti dayta a pannakatambangda. Bassitda laeng a nabati a nakalibas a nagsubli iti Abra. Kaduana ni ulitegna a Nicolas ken dagiti nasugatan a soldadona a nakadanon iti nauneg ken nasamek a kabambantayan ti Montañosa (Mountain Province).
Saan nga ininggaan dagiti Kastila a sinurot ti nabatbati a puersa ni Gabriela. Indauluan ida ni Don Manuel de Arza ti Apayao. Binallaagan ti nasao a don dagiti Itneg a saanda nga ilemmeng wenno tulongan ti grupo ni Gabriela. Inkarianna pay dagiti agindeg kadagiti kabambantayan a ti asino man a makaibaga iti paglemlemmengan da Gabriela ken makaigapu iti pannakakemmegda, magunggonaanto.
Iti di nagbayag, natuntonan dagiti Kastila ti lugar a paglemlemmengan da Gabriela iti kabambantayan. Pinadasda ti makiranget ngem gapu ta nakapsut pay laeng dagiti nasugatan a kakaduana, saanda a nabaelan ti pigsa dagiti nanganup kadakuada. Manipud iti kabambantayan a nakakemmeganda, naisalogda a nakapungo dagiti imada. Nasapsaplitda iti latigo ken nakugkugtaranda. Manipud iti igid ti baybay iti Candon a bimmabaanda agingga iti kadaratan ti Bantay, naiwaras a nabitay dagiti maingel a soldado ni Gabriela a pakairamanan ni ulitegna a Nicolas. Naimatangan ni Gabriela no kasano a pinarigat dagiti Kastila dagiti natiliw a kakaduana sakbay a nabitayda. Kasla ipasindayaw unay dagitoy agtuturay a Kastila ti panangdusada kadakuada. Imballaagda pay a kastoy ti malak-am ti asino man a mangtulad kadakuada a sumupiat iti linteg ken turay ti Espania.
Ket idi maika-20 ti Septiembre 1763, sitatallugod ni Gabriela a nangsango iti pannakabitayna. Naipabuya ti pannakapapatayna babaen ti pannakaibitinna iti Plasa Salcedo iti Vigan. Nagdir-i dagiti soldado a Kastila iti pannakapugsat ti angesna. Natay ni Gabriela nga agtawen laeng idi iti 32 a mangilablaban iti panagwaywayas ti pagiliantayo a Filipinas. Manipud idin, nagsasarunon dagiti panagalsa dagiti Filipino kontra iti turay dagiti mananggundaway a ganggannaet.—O
(Inkakaubingan ni AEV, maysa a visual artist a tubo ti Tayum, Abra, ti panagraemna ken ni Gabriela Silang nangruna ket iti mismo nga ilina ti nakaipasdekan ti Gabriela Cariño Silang Gallery of Fine Arts—iti balay daydi uliteg ni Gabriela a ni Nicolas Cariño, a nagpaingan daytoy kalpasan ti pannakapatay ti asawana, ni Diego. Nagpapaay nga Art Director iti maysa nga advertising company iti Riyadh, ken datin nga agsursurat iti Bannawag, daytoy a salaysay ni AEV ti bunga ti panagsuksukisokna iti kabibiag ni Gabriela Silang, kas tulongna iti manongna a dibuhista met laeng, ni Carmelo, tapno mailadawan daytoy dagiti nadumaduma a paset ti biag ni Gabriela. Pimmusay ni Carmelo idi Enero 3 itoy a tawen.—Editor)
Natay ni Gabriela nga agtawen laeng idi iti 32 a mangilablaban iti panagwaywayas ti pagiliantayo a Filipinas.