Kas iti Napanayag a Tay-ak

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Agosto 13, 1956 a bilang.

DAKKEL ti panagraemda ken ni Apo Gondo maipanggep iti panangimatonna iti dappat. “Daytoy a lawas, mapan ti danum idiay Paidam,” no kunana, isu ti matungpal. “Kalpasan ti Paidam, maiturong idiay Butir. Santo idiay Mawaw….” Ket saggaysaennanto a padanuman dagiti nagkalima a paset ti nalawa a dappat. Awanto ti makaitured a mangsupring iti pangngeddengna. Addanto met ketdi dagiti ngumayemngem a mannalon agsipud ta ipagarupto dagitoy a maidumdumada iti imatang ni Apo Gondo; ngem no adda pagkunaanda iti sao ti lakay, iti laeng bukodda a bagi, wenno kadagiti asawada ti pangyebkasanda kadagita.

Saan met a nabaneg unay ni Apo Gondo tapno kabuteng dagiti mannalon iti nagkalima a purok a nanglawlaw iti dakkel ken napanayag a tay-ak. Adu dagiti nabisbisked ti pammagida a taga-Paidam, wenno taga-Mawaw, wenno taga-Butir. No dinnanogan wenno ginnabbo wenno tinnagbatan ti pakakitaan iti bileg ken turay a kas mangimaton iti dappat, awan ti kabaelan ni Apo Gondo. Adu dagiti maitudo a nasigsiglat ngem isu; adu dagiti naal-alibtak no maipanggep iti dalan ti armas. Ngem saan a dagitoy ti nangted ken ni Apo Gondo iti agdama a kinapangulona. Ta iti gungloda nga agkakabangibang nga away—kas mannalon nga agsagrap iti pagimbagan nga ited ti dakkel a pasayak nga imatonan ni Apo Gondo—saan a masapul ti kinalalaki. Ta saan man met a malalaki. Ta saan man met a malalaki daydi lolo wenno daydi ama ni Apo Gondo, ta isuda la ngarud ti nagtawidan ni Apo Gondo iti agdama nga akemna a kas agaywan iti dappat.

Kasla maysa a pagtitinnawidan nga alahas, wenno daga, wenno karbengan, daytoy a kinapangulo iti dappat. Ta manipud pay idi napusgan daydi lolo ni Apo Gondo a kas umuna nga agaywan iti tay-ak, saan metten a nayal-allatiw dayta a pammadayaw. Manipud kenkuana, naipaulog iti anakna— nga isu ti dakkel ni Apo Gondo— ket manipud iti amana, inawat met ni Apo Gondo. A kasla ti kaamaanda laengen ti addaan iti dara a makapatanor iti lalaki nga agaywan iti nalawa, nataba ken nabunga a tay-akda.

Nakakaskasdaaw nga agpayso ti kinatulok dagiti mannalon iti dayta a tayak. Siulimekda nga agtamed kadagiti pangngeddeng ni Apo Gondo. Inawatda ti panagturayna a kas natan-ok a karbengan, a kunam la no adda naipaulog a linteg, naanamongan a pagannurotan wenno nagnanaminganda a tulag a nangipaima kada Apo Gondo wenno kadagiti annakna ken annakto dagiti annakna iti sibubukel a panagaywan iti dappat.

Ta saan kadi a kaamaan ni Apo Gondo ti makunkuna idi a kabaknangan kadagiti nagkalima a purok? Nadissodisso dagiti nakaaapal a ninayon a kukuada. Adda lima a dadakkel idiay Paidam. Innem idiay Butir. Idiay Mawaw ken dagiti sabali pay a dua a pingir ti dappat. “Dagita ti daga dagiti ag-Dagani,” kunanto dagiti mannalon kadagiti annakda ket itudoda dagiti ninayon a dadakkel.

“Apay, amang,” kunanto met ti ubing no addaanen iti nakem nga agsaludsod, “nabaknang kadi da Apo Gondo?”

“Nabaknang daydi apongna—daydi Kapitan Remigio… daydi agdindinamag a Kapitan Remigio a kasta unay ti kaadu ti baka, karnero ken kaldingna.”

“Ket ni Apo Gondo, amang, apay nga awan met ti baka wenno karnero wenno kalding a tarakenna?”

Agkatawanto ti lakay ket kunananto a kasla maragragsakan: “Laglagipem a saan a mataginayon ti kinabaknang iti maymaysa a dakulap. Kasla angin nga agpaay kadagiti mayat a lumang-ab.”

“Ngem dika maawatan,” kunanto ti ubing. “Maawatannakto inton kabaelamon ti agiggem iti witiwit.”

adun ti rimsua a sayangguseng.

“Apay ket mangmangtedkami met iti bulnos iti tinawen,” kuna dagiti mannalon. Ket manipud iti dayta, naitukit ti pakinakemda a rumbeng ngatan ti pannakayalis ti takem iti sabali a tao. Sabali a tao a saan nga ag-Dagani.

Naamiris met ngata ni Apo Gondo daytoy a panagikay. Naamirisna ngata kadagiti mapilpilit a tignay dagiti makipagpenned. Wenno iti masarsarutsot a dida panangikaskaso kadagiti dadduma a bilinna. “Dalusantayon dagiti kali idiay Butir,” no kuna idi ni Apo Gondo, manmano dagiti mapan makipagdalus. Ket idinto nga allukoyen koma ti lakay ti panagraem dagiti mannalon, inirutanna ketdi ti nagbalbaliwen a pannakilangenna.

Maysa pay ngata a nagbaliwan dagiti mannalon ti nain-inut a pannakatipping dagiti nadissodisso a kukua daigiti ag-Dagani. Ta idi malpas ti gubat, idi agpa-Manila ti inaunaan a lalaki nga anak ni Apo Gondo-pitoda amin, uppat a lallaki nga inaunaan ken tallo a babbai—nagdinamag iti nagkalima a purok a nangilako ni Apo Gondo iti sanganayon a talonna a busbosen kano ti anakna nga agadal.

“Apay ngata a naglako ni Apo Gondo iti daga?” sinaludsod dagiti mannalon. “No pagadal laeng ti anakna, umanay met ngata ti maapitda a busbosenna.”

“Kasla addan sa rumsua a riribuk dagiti annak ni Apo Gondo,” kuna met dagiti nakaangot iti ginelgel a baraniw. “Kunkunada man a kayatda kanon nga alaen dagiti tawidda… agbibingayda kanon nga agkakabsat…”

“Ngem nakakaskasdaaw,” kuna dagiti di mamati. “Awan ti ag-Dagani a mayat a mangilako iti sangapirgis laeng a talonna. Diyo kadi makita a di nakaadal daydi ama ni Apo Gondo ta saan nga ipalubos daydi amana nga adda mailakoda a daga? Diyo kadi makita a di manen nakaadal ni Apo Gondo?”

“Idi ken ita,” kuna dagiti makaawat, “adun ti nagdumaan ti panawen.” Ngem no nagsiddaaw dagiti mannalom iti pannakailako ti kinelleng dagiti ag-Dagani, naap-apan dayta iti maysa a kinaragsak. “Napintas a damag no aglako ni Apo Gondo iti daga,” kinunkunada. “Mangrugin a marangrangkay dagiti kukuada. Inton agangay, masigitsigotton dagiti nalawa a ninayon agingga iti awanto ti matedda.”

Ta no pampanunotenda, di nakappapati ti panagallatiw ti ninayon. Ania ngarud ket maysa laeng a nanumo a mannalon ti nanggatang iti daga— maysa a mannalon nga addaan kano iti anak idiay Amerika.

“Uray pupuotenyo, ubbing,” kinuna dagiti panglakayen, “maregregen dagiti kukua dagiti ag-Dagani. “Pito dagiti annak ni Apo Gondo. No agkapito dagiti kukuada, bassit ti bingay ti maysa. Mailakoda dagiti dadduma, maisaldanto pay dagiti sabali… ket malunodto dagiti a kukua….”

Manipud iti daydi a panaglako ni Apo Gondo, rinugianen dagiti mannalon ti nagpattapatta. Pinattapattada ti idadateng ti aldaw wenno panawen a kaawanton ti mabati a kukua dagiti ag-Dagani ket naragsakanda iti kasta unay a kasla dimtengen dayta nga aldaw a pannakaimatangda iti kinapanglaw dagiti kaputotan dagiti ag-Dagani.

Iti ania man a paguummonganda, iti taltalon no adda agpagamal, iti paganian, kadagiti pabuniag ken sabali a punsionan, iti ania man a pagsasarakanda, pagsasaritaanda dagitoy.

Ket nagsasaruno a nagpa-Manila dagiti pito nga annak ni Apo Gondo. Nagsasaruno met a naregreg, nakittaban, natippingan dagiti ninayon ni Apo Gondo. Agingga iti daytoy a kalgaw, a dandani manen ipapan idiay Manila ti inaudian a babai nga anak ni Apo Gondo tapno ileppasna ti maudi a tawenna iti kolehio. Iti dayta a kalgaw, kas panagkita dagiti mannalon, matungpalton ti pinadpadaananda a panagrukbab ni Apo Gondo kadakuada.

Ket iti dayta nga agsapa iti dayta a kalgaw, naurnongen dagiti mannalon iti pagpennedan. Nasarangsang ti panagsasaritada. Naragsakda. “Sukatantayo a kas agaywan iti dappat. Mangipatugawtayo iti ub-ubing… nasirsirib… addaan iti pudno a kabaelan— uray no padatayo nga awanan iti kukua…”

Wen, sukatanda kanon ni Apo Gondo. Putdenda kanon ti karbengan dagiti ag-Dagani a kas pangulo ti dappat.

Naalimadamaden ni Apo Gondo daytoy a panggep. Naipalapayagen kenkuana, ket iti dayta a bigat a panagsagsaganana a mapan iti pagpennedan, kasla agduadua no mapan wenno saan. Imbarikesna ti bunengna ket