Awan Agbisin, Adda La Ketdi Tigi
Iti India ken sabsabali pay a pagilian a pakairamanan ti Indonesia, napateg kadakuada ti tigi a kas taraon.
AGSANGAPULO ket dua ti tawen ti apokona idi maudi a makitana. Marigatan ngaminen nga agbiahe isu nga inranta ti anakna a napan innala bareng maallukoyna a makipagnaeden kadakuada.
Arintarayen ti apokona a napan simmabat apaman a nadlawna ti nagsardeng a lugan ti amana iti arubayanda. Inrakupna ti apona a baket.
“Asinnokattayen, aya?” Intangad sa impababa a miningmingan ti baket ti barito nga immarakup kenkuana.
“Ni mama met. Dina payen malasin ti apokona.” “Ayna, apok, dispensarem.” Ingguyod ti baket ti apokona ket impapasnan nga inag-agkan. “Kasano ngamin, aya, ta kaska met la dimmakkelen a tigi.”
Nagrupanget ti ubing ket kinitana ti amana nga agsalsaludsod dagiti matana.
Ania ti Tigi?
Daytoy ‘tay mula nga agtubtubo iti sirok dagiti kayo iti turod, bantay wenno babaetan a kellaat a dimmakkel. Agrusing koma ita a bigat, inton sumuno nga aldaw, dakkelen. Kasla di nakappapati a kasta ti kapardas ti idadakkel ti mula isu nga adda ‘tay pagsasao a ‘kasla tigi’ a mangiladawan kadagiti ubbing a natalubo ti idadakkelda.
Daytoy ‘tay mula a tadtaden sa bugbogen dagiti tagaaway a pagpakanda iti tarakenda a bababoyan. Daytoy pay laeng ti ammotayo a pakaaramatan ti tigi ditoy lugartayo. Maysa daytoy a mula nga awan ti aniamanna kadatayo. Aglungsotda lattan iti no sadino a nagtubuanda.
Elephant foot yam ti tigi iti English gapu ta kas kadakkel ti dapan ti elepante ti bagasna no mapaturay nga agbagas. Amorphophallus paenniilofalius ti naganna iti siensia. Tigi a nagmanto wenno tigi lattan ti naganna kadatayo nga Ilokano; pungapong met kadagiti Tagalog. Sabasabali met ti awagna iti agduduma a lugar ken pagilian.
Nabayagen a taraon ti tigi idiay India (nga isu ti aglatlatak a naggapuanna), Bangladesh, China, dadduma a pagilian iti Southeast Asia, ken kadagiti isla iti Pacific Ocean. Daytoy ti maikatlo a kangrunaan a paggapuan ti carbohydrates idiay Indonesia, a sumaruno iti bagas ken mais. Daytoy pay ketdin a mula ti pangnamnamaanda no kas pagarigan ta adda panagbisin ta agkurangen ti apitda a pagay.
Mapatpatanor ti tigi nga agbagas a kas koma iti kamotig, balinghoy, ubi ken dadduma pay ngem saantay pay la nga ar-aramiden ta saantayo pay laeng a nagbisin. Daytoy ti mangsalbar kadagiti tattao no adda bisin isu a ti birngasna iti agdama ket famine food wenno ‘taraon no panawen ti bisin.’
Segun iti foodtank.com/news/2014/indigenous crop, dandani amin a paset ti tigi ket mabalin a taraon. Ti ungkay ken bulongna mabalin a maluto ken masida a kas nateng. Warakiwakan dagiti nairuam a mangsidsida iti daytoy iti asin sa iludonda iti innapuy. Ti naganus ken di pay nagungap a bulongna naimas no maluto a
karamanna ti ikan a maidasar. Maar-aramat ti bagas ti tigi a kas kangrunaan a ramen dagiti nalalatak a luto idiay India. Isu ti sulnit ti karne a taraonda. Mabalin met a pagmerienda. Magalgalip iti naingpis sa maprito a kas kadagiti agdama a mailaklako a banana, camote ken taro chips.
Talugading ti Tigi
Gapu iti ginasgasuten a tawen a panangar-aramat dagiti sabali a lugar iti tigi a kas taraon, nasursuroda dagiti wagas a panangisagana tapno naimas ken makaayayo a makan. Ngamin ti tigi, nangruna ti ungkay ken bulongna, addaan iti nangato nga oxalate. Daytoy ‘tay makaigapu iti nakaro a kinabudo a kasla mauram ti uneg ti ngiwat ken karabukob no ipauneg. Ngem no maluto a binugbog nga ipakan iti baboy, naawanen ti oxalate ken saanen a nabudo gapu iti mabayag a pannakalutona. Ti ar-aramiden dagiti sabali a pagilian nangruna idiay India isu ti panangibilagda nga umuna iti daytoy tapno malaylay dagiti ungkay ken bulongna sakbay ti mabayag a pananglutoda. Kastoy met ti ar-aramiden dagiti tagaBikol iti pananglutoda iti aba, a kapamilia ti tigi, nga idasdasarda a kas Bicol express. Ti met nagalgalip a bagasna, bugguanda a nasayaat iti agay-ayus a danum tapno maikkat ti linaonna nga oxalate.
Nasustansia ti tigi. Segun iti Kew Royal Botanical Garden, nabaknang daytoy iti Bitamina 6, fiber, ken Omega 3 fatty acids; namsek iti potassium, magnesium, phosphorous, ken trace minerals a selenium, zinc, ken copper. Dagiti naganus nga ungkay ken bulongna addaan iti 2-3% a protina, 3% protina ken 4-7% crude fiber; ti bagasna, 18% nga starch, 1.5% a protina, ken 2% a fat.
Gapu kadagiti sindadaan a ramenna, makatulong ti tigi a kas taraon a mangpababa iti kolesterol ken mangsaluad iti panagtukel ti dara; pagpaksiat kadagiti ariet (pagpurga), agas ti uyek, anemia, nalaka a pannakabannog ken marigatan a tumakki. Adda pay dagiti sinurat a mangibaga a ti tigi ket pagparugso ken pagpakired.
Idi pay nga ar-aramatenda ti tigi nga Ayurvedic medicine idiay India. Addaan ti bagasna iti elemento a pangep-ep iti sakit, letteg, kontra iti panagbubussog, angkit, sakit ti tian ken reuma. Ti kaudian a takuat isu ti kaadda ti ramenna a kontra iti diabetes. Ngem ketdi masapul pay ti naan-anay a panagsukisok iti siensia tapno mapasingkedan dagitoy nga adal dagiti nagkauna.
Naidumduma met ti pannaka-pollinate ti tigi. Segun iti flowerspedia.net/catalog, ti sabong ti tigi ti maysa kadagiti kalalaadan ken kabubuyokan a sabong ditoy lubong. Narigat ti umasideg no aguk-ukrad pay laeng gapu iti buyokna a kasla aglungsot a lasag. Matalimudaw pay ketdi dagitay nakapsut ti rusokda. Saan met ketdi nga agbayag ta sumagmamano laeng nga oras kalpasan nga agukrad. Maminsan laeng nga agsabong ti tigi, no nataenganen daytoy. Agbayag ti sabong iti aglima nga aldaw. Kabayatanna, adda rummuar a pudot iti mula. Daytoy a pudot ken ti nabuyok nga angotna ti mangatrakar iti ngilaw nga agdisso iti sabong tapno mapollinate; iti kasta, agbunga. Dagiti bungana a babassit, maiparparsiakto lattan no naluom nga agtubonto, ken ti bagasna no mairanta a patanoren ti mangtaginayon iti tigi isu nga uray inton kaano man, saan a mapukaw daytoy a mula.
Ti sabong ti tigi ti kangrunaan a pangsulnit dagiti taga-India iti karne a taraonda. Kaaduanna a dagiti tagaaway ti agsidsida iti sabong ti tigi. Putolenda ti sabong sakbay nga agukrad ta saandanton a makaasideg gapu iti buyokna. Agsabongda sakbay ti panagtutudo. Segseggaanda daytoy a panawen. Nabengbeng ti petalo ti sabong ket lutuenda a kas maysa a delicacy. Makaay-ayo kadakuada ti kinakilnet ti petalo ti sabong a kas koma iti lalat ti karne. Laokanda iti pangalsem a pangontra iti budona.
Panagpatanor iti Tigi
Saantay pay a nasursuro a kas taraon ti tigi gapu iti kaadda dagiti sabali a mabalin a paggapuan ti taraontayo. Ngem apay nga urayentay pay ti panagbisin sa sursuruentayo nga isaganada daytoy a kas taraon uray ta nalaka met ti panagpatanor iti daytoy a mula?
Inawisnak ni Dr. Santiago R. Obien, agdama a technical adviser ti Department of Agriculture, iti talonna a masarakan iti Bugnay, San Nicolas, Ilocos Norte, tapno ipakitana ti nagkaadu a tigi a dina immula no di ket nagtubtuboda lattan. Nagtatayag ken nagdadakkel ti puonda.
“Pangipananyonto pay kadagiti bagasda inton agkalikayo? Saan la ketdi a malaon ti nalawa a bodega.”
“Saan a dayta ti agdama a panggepko. Kayatko nga ipakita a ti tigi ket mabalin a taraon. Adun dagiti interesado ket damdamagenda no apay a binaybay-ak nga immadu dagiti tigi. Awan bannog ken nagastok ta nagtubtuboda latta. Ti sumaruno nga innak aramiden isu ti pannakaisuro no kasano nga iproseso tapno maikkat ti budona ta daytoy ti saan a panggustuan dagiti tattao. Mangnamnamaak nga adunto ti maguyugoy nga agmula iti tigi.”
Agbiag ti tigi iti uray nalinong a lugar a kas iti sirok dagiti kayo, bakras ti bantay ken yan dagiti tambak. Alisto a patanoren, nangato ti apit, manmano a kapten ti peste ken sakit ti mula ken nangina kadagiti lugar a makaammo iti pakausaranna.
Inton maipategen daytoy a mula ken kayatyon ti agmula, kastoy ti aramiden: Araduen iti maminsan wenno mamindua ti pagmulaan. Agaramid kadagiti abut nga ag60 por 60 por 40 a sentimetro. Agaaddayo dagiti binatog iti 90 a sentimetro. Kargaan dagiti abut iti ingguduat’ kauneg iti daga a topsoil a nalaokan iti nagrupsa a banag ken dapo ti kayo.
Mabalin ti bukel wenno bagas nga imula ngem al-alisto a dumakkel ti bagas. Sakbay ti panagmula, pispisien ti bagas ti tigi iti ag-750 agingga’t 1,000 a gramo ti maysa a pisi, ‘tay sigurado nga addaan mata. Warakiwakan iti dapo. Impatakder ti panangipisok iti pisi. Gaburan iti daga sa ikkan ti alep-epna a bulbulong wenno garami.
Agabono 45 nga aldaw kalpasan ti panagmula, gaikan sa sukilen iti apagapaman ken alep-epan met laeng. Saan a problema ti pannakasibugna ta maimula iti panawen ti tudtudo. Ngem no awan tudo, sibugan iti apagapaman ta aglungot no adu unay. Mabalin a ti maysa a puon ket adu ti saringitna. Ibati laeng ti maysa a ‘tay kasasalun-atan a saringit. Kas nakunan, awan unay problema a sakit ken peste ti tigi. No adda man ket tay panagkuretret ti bulong ken panaglungsot ti ungkay. Malapdan daytoy babaen ti panagpasuyot iti systemic nga insektisidio.
Mabalinen ti agapit no nalaylayen ti bulong ken ungkay, 6 agingga’t 9 a bulan kalpasan ti panagmula, babaen ti panangkali iti bagas ti kada pinuon. Mapan a 30-40 a tonelada ti maapit iti kada ektaria.
Bassitem pay dayta a kuarta no masursurotayo nga aramiden daytoy a tigi chips, ken lutuen a delicacy ti naisangsangayan a sabongna? Pagpampanunotan laeng daytoy ngem nasayaat unay no sursuruen ken padasentayo a kas paset ti panagbalbaliw.—O