Ti Manokko a ni Cov
APAGSIPNGET iti dayta nga aldaw. Kangitingitan ti lockdown. Agtugtugawak iti sango ti ridawmi idi agapo ti tallo a pannakabagi ti barangay. Sinabatko ida iti ruangan kalpasan a maisuotko ti facemask-ko.
“’Toy manokmo, manong,” inyariwawa ti maysa a kagawad ti barangay idinto nga intanggayana iti ngatuen ti rikep ti ruangan ti maysa a sibibiag a manok.
“Apay adda ba’gik, ‘ya, Apo Konsehala?” naginkukunaak nupay aw-awatekon ti manok. Saan ngamin nga amin nga ayuda ket adda bingayko. Saandak ngamin nga imbilang a “poorest of the poor” ta maysaak nga kano empleado ti gobierno. “Kitaenyo no adda sabali a makasapul ta isu ti pangtedanyo,” naginkukunaak pay nupay iggemkon ti manok.
“Adda amin kukuatayo, sir,” ti barangay tanod a nangmaneho iti naglugananda a kurongkurong a nairanta a patrol car ti simmungbat.
Agpayso nga adda amin kukuatayo, kunak koma manen ngem nagdardarasdan nga immallatiw iti sumaruno a ruangan isu nga impakamakamko laengen ti panagyamanko.
Kinalubak lattan ti manok iti palanggana. Kalpasanna, napanakon naginana.
Iti kabigatanna, umaldawen idi malagipko a kitaen ti kinalubak a manok. Saan unay a makagaraw uray idi maikkatkon ti takkabna. Ul-ulodenna ti akinkanigid a sakana. Ammok lattan a napiltang no di man nasipak iti pannakaibiahena. Puraw ngem nalitemen dagiti dutdotna. Ammok a maysa a culled gapu iti pimmuraw ken nagleppayen a tapingarna. Culled ti awag kadagiti para itlog a manok ngem nailasinen gapu iti pammati a saandan nga agitlog gapu ngarud iti nakunak a pagilasinan. Saanko a sigurado ti pulina ngem napigsa ti pammatik a naggapu iti puli a Single Comb White Leghorn. Mabalin a Kimber, Cobb, Lohman wenno maysa kadagiti naud-udi a napasayaat a puli dagiti para itlog a manok.
Kayatko met latta koma a sidaen no maparti. Ngem pakpakawan no siak ti mangparti. Kakaisuna a nagadu a bulong ti marunggay kada alugbati. Maluyaanak ngamin a makakitkita iti mangurungor nga ayup.
Idi damona, impupokko ti manok iti maysa a tangkal ngem masapulko ti tangkal idi agangay isu nga imbulosko lattan iti arubayan. Diak ammo no talaga a naamo wenno gapu iti pilayna isu a di umad-adayo. Nasurotanna pay ti mapan agkul-ob iti sirok dagiti tugaw isu a napilitanak a nangipan iti sinabaan. Inikkak met ketdi iti linongna a daan a galba ta uray kaskasano, talaga a sursurotek ‘tay kuna a “be kind to animals.”
Dua a lawas ngata a binalbalonak iti kanen ken inumenna iti nangipakniak a sinabaan. Nasdaawak ta iti maysa a bigat, adda metten nga umar-arubayan iti kubong dagiti dati a manokko. Napardasen a magna nupay agpillapillagsot pay laeng. Daydin ti rugina nga asidegen kadagiti naglalaoken ti pulina a manokko. Kargetna pay ti sumirok iti balay dagiti konehok. Magustuanna a pagyanan dagiti taep nga inwakratko iti sirok dagti tangkal dagiti koneho. Nalagipko la ket ngarud dagiti baboy a matartaraken iti rabaw dagiti nauring a taep wenno Carbonized Rice Hulls. Awan kano ti angot dagitoy a saan a nasayaat. No mayat iti baboy apay koma ngamin a saan iti manok? nakunak iti nakemko. Ti laeng pakaigidiatanna kaniak, saan a napagbalin nga uring dagiti taepko. Nangina met ngamin ti nauring a taep idinto a madawdawat laeng ti saan a nauring a taep. Natuok met ngarud bassit nga aramid ti aguring iti taep ta pudot ti kalabanmo. Ammok dayta ta pinadpadasko met ti naguring iti taep iti pangisursuruak a pagadalan.
Manipud idi immasideg ti manok, ad-adun ti panawenko a mangestimar iti daytoy. Pakanek no agpakanak iti manok. Pakanek pay no agpakanak iti koneho, depende no pakasalaponak. Sipudna met idin, pinanaganakon ti manok iti Cov.
Iti naminsan, nagpallot dagiti dua a kawitanko isu a kapilitan a siningdanak ti maysa sa imbaudko iti ruar ti kubongda. Inasitgan met ketdi ni Cov. Sinippit ti kawitan ti teltel ni Cov. Rinabawanna sa inisiisna ti kimmolna.
Agyamanka ta saanka a pinaparti, inkatawak iti ununegko. Di kadi naramanam met laeng. Ammok ngamin nga awan ti mailalaok a kawitan iti tangkal dagiti para itlog a manok. Agitlogda latta babaen ti siklo (cycle) ti itatangken dagiti rarasada. Makatulong laeng a mangpasayaat dagiti nairanta a kankanenda. Saan ketdi a
mapessaan dagiti itlog dagiti upa a saan a mamanadaan.
Pinadasko met nga intipon ni Cov kadagiti dadduma a manokko ngem sippitenda met isu nga inruarko met laeng.
Iti panaglabas dagiti aldaw, napaliiwko a pumimpintas ti dutdot ni Cov. Daydi dutdotna a nalitem a puraw, nagbalinen a napudaw. Daydi pimmuraw a tapingarna, limmabbasiten. Iti maysa a malem, addakami idin iti Modified General Quarantine (agnaedkami iti Siudad ti Batac), adda nakitak a puraw nga itlog a naiparabaw kadagiti taep. Ammok lattan nga itlogna ta awan met ti agit-itlog iti puraw kadagiti dati a manokko ken nakapupokda met.
Dita a nalagipko nga adda dagiti culled nga addaan pay laeng kadagiti rarasa. Mabayag laeng ti panagbalinda a naan-anay nga itlog gapu kadagiti sumagmamano a makaigapu a kas koma iti nutrision. Mabalin met a kanayon a pakanen ida ti dati nga akinkukua iti nasusustansia a pagpakan ngem mabalin met a maagagawan gapu kadagiti kabbalayna a manok. Isu nga agitlogen ni Cov ita ta mabalinnan ti mangan iti kaykayatna ta awan met ti kainnagawna.
Nasao met kaniak ti maysa nga am-ammok a gimmatang met iti sumagmamano a culled tapno partienda. Saanda met a naparti ida a dagus isu a kadagitoy, agit-itlogda metten. Ne, mayat sa man met ti aggatang iti culled sa sayaaten a taraknen. Nadardaras ngem daydiay mangrugi iti piek. Innem a bulan ti manok a para paitlog sa mangrugi nga agitlog. Lumasatda pay laeng iti brooding stage-- daytay panangited iti kasapulanda a bara babaen ti artipisial a wagas, kas koma itI silaw a dekoriente.
Manipud idin, nagasaten ti aldaw a di agitlog ni Cov. Nalagipko la ket ngarud a ti Single Comb White Leghorn ket makayitlog iti 280 aginggana iti 320 iti unos ti makatawen. Anianto la ket ngaruden no maysa daytoy a napasayaat a layer type breed.
Maragragsakanak ta agit-itlogen ni Cov. Ngem ad-adda a pakaragsakak dagiti dimteng kaniak a kapampanunotan maipanggep iti panagtaraken iti manok. Maysa ditan ti pannakatakuatko a ti kastoy ti klasena a manok, agbiag met gayam uray siruruk-at. Ammok ngamin a dagitoy a klase ti manok, nakakulongda agingga a madispatsarda. Ammok pay a dakkel a paggastuan ti maysa nga agtartaraken iti manok ti kulongan wenno tangkal. Nalagipko pay ti nabasak nga adda dagiti estado iti Amerika a mangipariten iti battery type a kulongan wenno pagtarakan iti manok. Kadagiti kakastoy a kulongan, mapusek dagiti manok isu a marigatanda payen nga agpisipis. Daytoy a pammilin ket mainaig iti Animals Welfare Act.
Ikamkampania dagitoy a mangilablaban iti Animals Welfare Act ti pannakapaadda dagiti pagtaraknan iti manok nga adda aladna, adda sapawna, adda pay batayda ngem saan a tangkal. Daytay man nawaya dagiti manok nga agkuti iti uneg ti inaladan.
Pampanunotek a no addanto gundaway, ituloykonto nga adalen ti pannakataraken ti manok a nakakubong ngem saan a nakatangkal. Maysa a kapanunotan a dimteng kaniak gapu ken ni Cov. Ti manok a naawatko a kas ayuda gapu iti dimteng a pandemia.—O