2 a Soneto

1 ugali ‘ti lugar dinakkelak no adda pimmusay ta agpatpatnag agmalmalem ‘tay atong bumbumtak gil-ayab mangipakpakdaar biag.

panagsalsala ‘diay gil-ayabna senial pannakibakal biag daydiay nakaballasiwen bantay, dayta ‘tay liwliwada nga aglidliday.

inton dapon imbatit’ atong ‘ti sidiran paraangan ti balay addanto ‘tay ulimek rabii, awanton ‘tay dung-aw a mangsuklay.

adda baneg iti ugalida kalugarak mamati’t dios ama.

2 napardas ti pannakaidulinna daydiay pumanaw ‘di ubingak pay, agmalmalem kabigatannan ‘tay panagrubuat panangtarabayda. balbalsamar awan pay la idi, daytay kabagian nga addaan singed agbambantay ‘ti abay kas parnged— daytat’ kadawyan bukod a puli.

sakbay panangibaklaydan mapan pagur-urayan yuumay manen ti dios anak lungon lawlawenda, maudin a gundaway kodakdan. sabasabalit’ rupa ‘ti pangen: dadduma ta adda bengbengbengda.

--HONOR BLANCO CABIE nakasiksikkil a papel a kuartana a bilbilangenna. Siaalisto a nangurnos sa insublina iti sobre. “’Pay, ’ya?”

“Adda makasapul kenka!”

Nagdardaras nga immulog ni Angkel Dok.

“Ni Kayong Fe, bayaw! Isu ti kunkunak a mangisasao kadatayo a dumanon,” panangyam-ammo ni Lakay Lito iti sangaili.

“Ala man ngarud, kabsat!” kinuna ni Angkel Dok. “Agtugawka!” Kinitana ni Manang Tina. Ngem sakbay a maibagana a yalaanda ni Lakay Felino iti inumenna, naidisson ni Michael ti botelia iti mesita iti sanguananda.

“Asino kano ti kalabanko, kayong?” sinaludsod ni Lakay Felino idi masimsimanna ti arak.

“Tagalumaud, bayaw. Isu kano met ti in demand iti deppaarda,” insungbat ni Lakay Lito.

Kinitana ni Lakay Felino ni Angkel Dok. “Nai-road testmo kadin, manong?” inkiddayna. “Kayam pay?”

Nagkatawa iti nakapsut ni Angkel Dok. “Saan pay. Kinapudnona, diak kayat a panunoten dayta agingga iti dikam makapagkasar. Sagrado kaniak dayta,” kinunana.

Iti dayta a nangngegna iti kabsatna, makasangit ta makasangit lattan ni Manang Tina. Kasla dimmakkel ti kabsatna iti panagkitana.

“Virgin-ka pay ngarud?”

Limmabbaga ni Angkel Dok. Kasano nga ibagana nga idi kapigpigsaanna, napateg unay kenkuana ti tunggal sentimo a maiggamanna gapu ta pinampanunotna ti panangipanaw ti maysa a Hawayano ken ni Eliza ta dayta ti nagayatan ti amana? Sa idi nakaurnongen, binutbuteng ti napasamak ti am-ammo ti maysa a katrabahuanna a di nangisuko iti banderana agingga iti tanemna.

“Sabagay, Manilenioka!” inkatawa met laeng ni Felino ket nakipagkatawa metten idi agkakatawa dagiti kasangsangona.

“Adda urnong ni manong a pagtugawanda. Adda met talon a pagapitanda iti taraonda. Makaammodanton ken Elaine a mangpanunot iti pangibautanda iti urnongna tapno adda pamastrekanda,” kinuna met ni Manang Tina.

“Ngem talaga a nobiam ni Ma’am Elaine?” sinaludsod ni Lakay Felino.

“Wen, a! Maestra pay, wen!” inkidday ni Lakay Lito. “No dawatenda ti nangubbaan, mano ti itedtayo?” “Ania ti nangubbaan?” Nagkuretret ti muging ni Angkel Dok.

“Maited kadagiti nagannak iti nobia, aglalo iti ina, a pangliwliwa iti rigatda a nangpadakkel iti balasangda,” insungbat ni Lakay Felino.

“Ne, apay a kasta ket pagrebbengan ti nagannak dayta?” Nagtim-og dagiti kiday ni Angkel Dok. “Ket ti nalalakian, dina kad met karbengan ti umawat iti nangubaan?”

Nagkakatawa dagiti kasangsango ni Angkel Dok. “Saan, manong. Para iti ina ti nobia laeng!” Pinisel ni Manang Tina ti rusokna.

Nagsennaay ni Angkel Dok. “Nagadu gayam ti kasapulan ti mangasawa,” inwingiwingna. Nagkuenta ti mugingna. Pagpainum iti danon, pagbayad iti simbaan, maysa a baboy, kawesda ken Elaine, nangubbaan. Ket nagpug-aw ni Angkel Dok. Kasla kayatna ti agling-et. “Ania ngata no umuragatayonto laengen dita ili iti sidaen dagiti awisen?” kinunana.

Kunam la no naitar-ap dagiti kasangsango ni Angkel Dok iti nangngegda. Kasla dida patien ti nangngegda.

“Manong, saan a kasta ti panagpakasar ditoy!” Ni Manang Tina ti immuna a nakaallangon iti riknana. “Umay amin a kaarruba! Amin pay ket a makadamag, aglalo dagiti am-ammo. Kawesam pay dagiti abay. At least, uppat a baboy ti kanumuan a sagana.”

“Ngem maabrotmo ti dadduma a gastosmo, manong, iti bitor!” kinuna met ni Lakay Felino.

“Kasano?” Kasla nakangngeg iti nakapimpintas a musika ni Angkel Dok.

Nakanganga lattan ni Lakay Lito a dumdumngeg ta suksukainan ti panunotna no saan kadi a nakakitkita ti kayongna iti nagkasar sakbay a nagpa-Manila. Imposible, intanamitimna.

“No malpasen ti pangngaldaw, pagsalaenda ti nobio ken nobia ket yaspilian dagiti partido, gagayyem ken dadduma pay a dumar-ay iti kuarta a regaloda a nayon ti

pagtugawanda.”

“Kasta? Sapaen ngarud ti panagbitor. Rugian a dagus no sumangpet nga aggapu iti simbaan!” kinuna ni Angkel Dok.

Pinisel dagiti kasangsango ni Angkel Dok ti rusokda iti panageellekda.

“Ngem adda ammok tapno makainut iti pagpasida. Paliiwko daytoy!” kinuna met ni Lakay Felino. “Dagitay nalulukmeg ti partienyo tapno napuskol ti tabada. Nalaka a masuya dagiti sangaili ket dida makaadu. Dagiti dadduma, kabutengda ti maatake!”

“Isu nga isu. Adda met ober da bakud ken aglugan iti flying saucer!” Nagpaggaak ni Lakay Lito. “Ngem, ala, parte amin ti panagpunsion dayta!”

“Ay, saan met a kasta, a!” inyanawa ni Manang Tina. “Ti ragsak ken pannakapnek dagiti dumar-ay ti panunotentayo, manong. Ala, tumulongkami. Nabayag a tiempo a dikam nangted iti bingaymo ‘ti apit iti talonmo ket supapakanmi ita.”

Iti dayta a kinuna ni Manang Tina, limmag-an ti barukong ni Angkel Dok. Agasem met ngamin, inurnongna iti pinullo a tawen, umawer iti maysa nga aldaw laeng?

Pinaatianan ni Lakay Felino ti basona. Tinungedanna ti barona a nakasanggir iti motorna bayat ti panagteteksna sa inisemanna dagiti kasangsangona. “Ala, kasta ngaruden. Masapaak no Sabado. Tinongenyo no mano ti kayatyo a nangubbaan kasta met ti sab-ong,” kinunana. Inalamanona ni Angkel Dok. “Kas kadagiti ilabanmi a baud, rugiamon nga ikondision ti bagim, manong!”

Nagkakatawada manen.

Iti umuna met a gundaway, kunam la no agsapa ti Domingo iti kaadu dagiti agtutungtong iti sirok ti dalligan da Mang Santos. Ti topikoda: ti masungad nga idadanon ni Angkel Dok ken ni Ma’am Elaine. Ket iti umuna pay a gundaway, nakiragup kadakuada ni Kapitan Agapito.

“Siguro daytoy a boda ti kagagarbuan a padaya ditoy Simbaluca,” kinuna ni Kapitan Agapito. Nagmasngaad sa impaipitna dagiti dakulapna kadagiti lakkona.

“Ay, basta dakami ken Rolly, mapanmi suportaran ni Tang Jani no danon. Sumurotkami iti grupona,” kinuna ni Daris

“Ania koma ti papelyo?”inlibbi ni Lakay Ando. “Naay, agsipat, a, no makapuntos ti albasiadorna!” insungbat ni Rolly.

Kinita ni Kapitan Agapito ni Carding. “Sigurado nga adu ti sangaili, sika, Carding. Agsiputka a naimbag kadagiti sumrek iti barangaytayo. Addanto tanod a kaduam nga agrekisa. Awan ti agiserrek iti deadly weapon,” kinunana.

Kunam la no nakaangot iti nabangsit ni Carding iti kinuna ti kapitan. “Unfair, kap. Diak la mairamanen iti ragragsak?”

Nagkatawa ni Kapitan Agapito. “Hamman, a! Mangibaonakto ti mangsublat kenka!” insungbatna.

Impugso met ni Mang Santos ti bumukbukol a muskada iti pingpingna sa intallikudna ti pugtitna. Maraisem a nangperreng iti kapitan. “Ita pay laeng, kap, adda koman mapusgan iti kada aramid ‘ton boda. Pagarigan, agaramid ‘ti palapala, agparti, agisagana iti pagsungrod, lamisaan, ken dadduma pay,” kinunana.

Nagtungtung-ed ni Kapitan Agapito. Sinaggaysana a kinita dagiti kalugaranna. “Nasayaat man ta impalagipmo. Wen, biagentay manen ti nakaisigudan a panagtatagnawa no adda matrabaho. Kas ita, boda ni Tang Jani. Tulongantayo da Mang Lito ken Ma’am Tina,” kinunana. “Makaammon dagiti babbai nga agidasar ken aginnaw.”

“Ken mangsango kadagiti espesial a sangaili,” adda met nagkuna.

“Ay, basta dakami ken Rolly, sumurotkami no danon. Mangpapigsa iti nakem ni Tang Jani,” kinuna met ni Daris.

“Awan koma ti agiinum ‘ti arak,” binagi met ni Intong, ti pangulo dagiti tanod. “Tapno maliklikan ti rinnasaw. Baka adda agbibinnara. Aglalo ket adu ti sangaili.” Nagkakatawa dagiti kalugaranna. “Imposible!” imbang-es ni Lakay Andro. No isut’ makaparagsak iti maysa a tao, paritam ketdin? Saan a mabalin ‘ta ibagbagam, pue!”

“Madika, a, ta awan no kuan ti malakom. Sika a laklakayan, ti urnos ken talna ti pampanunotek!” Bimmara ti lapayag ni Intong.

Timmakder ti kapitan. “Agtalnakayo man. Kitaenyo, dikay pay nakainum agbinnarakayon!” Nagkatawa. “Relaks lang. Datayo ti agsangaili. ‘Tay kuna dagiti polis, maximum tolerance!”

Ket in-inut a rimmasay dagiti nagdadanon iti sirok ti dalligan. Ngem idi makasangpet ni Lakay Andro iti tianggina, ginaw-atna ti nakabitin a kuadernona ket sinapulna ti nagan ni Tanod Intong. Impasurotna ti tammudona kadagiti nakalista. Betsin, patis, soy, ketsup, bugguong, sardinas. Total, tallo gasut!

Nagbang-es ni Lakay Andro. Intangepna ti kuadernona. Nungka a makautangka pay, impangtana iti unegna ket insublina ti kuaderno ti pagibitinan.

MAIKATLON iti parbangon ngem di pay agtuglep ni Angkel Dok. No kuan bumangon sa agtanaw iti akindaya a tawa ti kuartona ket kumita iti direksion ti balay da Elaine. Kukueenna ngata, kunkunana iti bagina. No saan, palabsanna ti listaan dagiti mapandanto gatangen ken Elaine idiay Aparri para iti kallaysada kasta met ti badyetda. Idiay Tuguegarao ti pagpadaitam iti trahem, kinunana ngem ditanton Aparri, as-asideg, kuna met ni Elaine. No kuan alaenna ti sobre a yan ti inlasinna a badietda ket baliwanna manen ti agkuenta.

Madamdama, agkarintaren nga agtaraok ti manador ni kabagisna. Ammo ni Angkel Dok nga alas kuatron. Ammona, saanen a mairidep. Madamdama, bumangonen ni Manang Tina nga agluto iti pamigatda. Madamdama, agsaganadan. Amangan no agsagsagana pay ketdin ni Lakay Felino nga agluas idiay Cabiraoan.

Kukueenna met ngata, nasaludsodna iti bagina. Nakaturog ngata? Pampanunotenna met ngata a kas kenkuana? A, agdigdigos ket ngatan!

Iti dayta a naisipna, naglupisak ni Angkel Dok iti katrena, intukolna dagiti sikona kadagiti luppona ket nagduaanna ti nagtapaya. Naka-bold ngata ni Elaine? Mariosep, naemma unay tapno ag-bold. Shorts ken bra la ketdi ti suotna. Ket nagaragaag dagiti mata ni Angkel Dok. Nagpintasen ni Elaine nga agdigdigos! Apounayen dagiti kayumanggi a nabukel a patong ken pus-ongna, ken pissuol ti barukongna a kinepkepan ti naslep a naingpis a shorts ken bra! Ket nagkuridemdem a maraisem ni Angkel Dok idinto a kasla in-indayonen ti

nakagangganas a rikna.

Iti siledda, immuna a nakariing ni Lakay Lito. Kinalbitna ti takiag ni Manang Tina.

“Aglawagen, inada. Aglutokan. Ilakammo da Bayaw Fe ken Michael baka kamakamenda ti pamigat ditoy,” kinuna ni Lakay Lito. Bimmangon. Nagtarusanna nga innala ti ponona iti bodega. Saanna a sanguen ita ti kuligligna, ngem nairuamen nga agpatokar iti ponona no makariing iti agsapa. Imparabawna iti sopa ti pono ken bassit a karton a naglaon kadagiti babassit a plaka. Simmaruno ken ni Manang Tina a nagpakosina tapno mangtempla iti kapena. Idi agsubli, impuestona ti “Hawaiian Wedding Song” iti turntable.

No napuyatan ni Angkel Dok a nanguray iti agsapa, kasta met ken ni Elaine. Ngem saan a kas ken ni Angkel Dok a no ania la ti kinudkuditna. Nakaidda laeng, nakasikig a nakakukot a nakakidem. Makais-isem ta kasla makitkitana ni Angkel Dok a nangipaipit kadagiti dakulapna kadagiti luppona nga agnernerbios a nangidanon idi iti bagina.

Ngem nagmulagat idi malagipna ti kinabayog ni Angkel Dok. Saan ngata a nagpapas iti uray la nga idiay siudad ket nagawiden tapno mangasawa iti mangaywan kenkuana iti kinalakayna? Ngem no kasano ti kaadu dagiti negatibo a pampanunot maipapan ken ni Angkel Dok nga umapay kenkuana, sumangkaadu met ti umapay a positibo a panunot para ken ni Angkel Dok.

Gasatko ngata ti maikamang ditoy Simbaluca, nakunana laengen. Agasem met ngamin, pimmanaw idiay Ilokos iti pannakaumana a paspasiaren dagiti babbaro iti seksek a pakaidestinuanna. No dadduma, sumsumrek nga awan ti naisaganana a lesson plan ta mabain met a di mangsango kadagiti mangpasiar kenkuana. Agasem, adda pay daydi nangpadas a mangtapat kenkuana iti naudi a nakaidestinuanna?

Ania ngata, virgin pay? kellaat a naisipna. Ket nabainan. Ti la mapampanunotmo, inyungetna iti bagina.

Madamdama pay, naibagkatna ti ulona iti punganna. Kimmita iti nakalukat a tawa. Nagbettaken ti lawag. Isu met la nga addan ti amana iti paraangan. Adda kapatpatangna.

“’Tay wayway ti nuangmo, kapid?” Timek ni Lakay Islao.

“Ay, impaumianko ngarud iti nangiwaywayak.” Ni Lakay Idiong.

“Uray daan. Masapul a naipueston sakbay a dumtengda.” Timek ni Lakay Dexterio. Adda nagkaradakad iti sirok ti balay. “Ne, itimpagmo tapno maikkat dagiti kimpet a namagaan a pitak.”

An-anuenda ti tali, nakuna ni Elaine iti unegna a bulonna a bimmangon. Saanen nga interesado iti pagpapatangan da Lakay Islao. Kinitana ti relona iti rabaw ti mesita. Agalas sais gayamen. Dua nga oras laengen, nakunana iti unegna. Ginaw-atna ti nakupin a tualiana iti kusayanna a naturog ket rimmuaren iti siledna.

KINITA ni Angkel Dok ti relona. Duapulo a minuto laengen sa alas otso. Nagbanugbog ti barukongna. Nalagipna ti kuna ti lunario: Nasaya-at nga panangirugui iti ania man nga nasayaat nga aramid daytoy a fecha, aglalo iti horas ti alas ocho iti agsapa. Cas iti panaguituquit iti bucbuquel ken panangasawa…