Gil-ayab (3)

Immuna a naipablaak iti Bannawag idi 1962.

NAPALABAS: Rimmasuk manen ti panangriribuk dagiti Huk iti Tengnga a Luzon. Manipud idiay Sulu, naawagan ni Kapitan Justo tapno nanglimlimo ken tumipon kadagiti Huk. Ngem adda Huk a nakabigbig kenkuana. Napatayna dagiti kabusor. Ngem idi agpapaungar iti ospital, nakaawat iti surat a nangipangta iti biagna ken iti kaamaanna.

(Maika-3 a Paset) AGBALIN a natangken a gemgem dagiti ima ni Kapitan Justo. Nakunes ti surat iti dakulapna.

Apay a naammuan dayta a Komander Bien ti misionna? Sumagmamano laeng ti makaammo, kas ken ni Kapitan Romulo a gayyemna, ni Sarhento Derio a kaduana iti trabahona, ni Koronel Geronimo a hepena iti Zone Intelligence, ken ni Koronel Santiago a kangatuan nga opisial ti PC Zone Command.

NAm-ammona ti dadduma nga opisial a kameng ti Zone Command nga ipanguluan ni Koronel Santiago. Naamammona dagiti dadduma iti sumagmamano nga aldaw a panagyanna sadiay sakbay a pimmanaw a nangibanag iti misionna. Adda ni Koronel Benito a maikadua a turayenda, ni Koronel Geronimo a hepe ti intelligence, ni Koronel Salvador ti operations, ken ni Major Gagan ti logistics and supply. Malaksid kadagitoy, adda pay da Major Villanueva, Kapitan Francisco, Kapitan Venido ken Kapitan Guillermo a naikameng iti hunta. Naudi a naikameng, kas naammuanna, da Kapitan Venido ken Major Villanueva.

Kas naibaga ni Kapitan Romulo, addan nainayon nga opisial a kaduada, ni Teniente Enrique. Adda pay dagiti sigud nga enlisted men iti opisina. Kadagitoy, baro a naikameng ni Sarhento Derio, ngem awan unay ti nakaripripar kenkuana ta naibaon a dagus iti mision. Ken adda met dagiti tallo a naggapu iti Rangers a kinakuyog ni Teniente Enrique. Asino kadagitoy ti nangliput kenkuana? Ni Teniente Enrique? Nakitana ti impagarupna a nobia daytoy, ket iti panangipapanna, narigat a kumappon wenno tumulong kadagiti Huk ti maysa nga agtutubo a makanobia iti kas ken ni Carmela Cariño. Ngem kas maysa nga imbestigador, narigat nga iwaksina a mamimpinsan ti asino man a mabalin nga atapenna.

Nupay kasta, limmukneng ti rupa ti kapitan idi malagipna ni Teniente Enrique ken ti patienna a nobia daytoy ta nalagipna met ni Angela a kapisi ti pusona. Ket nagay-ayam kadagiti bibigna ti rugi ti maysa nga isem.

Napintas ni Angela. Kameng ti nasayaat a kaamaan. Idi damo a nasirpatna, kasla kinayamkam ti apuy a di masebseban ti bagina. Adu idi ti agar-arem iti balasang. Nababaknang ken natater. Nangato ti saadda wenno nasayaat ti pagbirokanda. Dagiti detitulo. Ket uray kadagitoy nga aldaw, dina matukod no ania ti nakita ni Angela kenkuana.

Sumurok a sangapulo a tawen ti panagdennada, a nagbungan iti tallo. Ngem kasla saan a namalbaliw ti kinapintas ni Angela. Saan nagparang iti rupa wenno pammagi daytoy ti agduapulo ket siam a tawenna. Naasi unay iti asawana dagiti naglabas a tawen. Gapu iti daytoy, kasla nasulek idi inyam-ammo ni Carmela Cariño kadakuada ken Kapitan Romulo ni Henrietta Mocambo. Iti kellaat a pannakaimatang, pudno a mapagbiddutan nga isu ni Angela.

Nariknana iti nalaus a pannakailiwna ken ni Angela. Maysa a sadiri ti biagna ni Angela. Iti pannakaawatna iti pangta, nalagipna ti umasping a pasamak iti napalabas. Natudingan idi a mangburak iti gunglo dagiti kontrabandista iti apiang. Dakkel ken nabileg daytoy a pangen dagiti managdakdakes. Maysa a nangato nga agturay ti pagsamsammakedanda.

Idi damo, naipatangta ti pannakaikkatna nga opisial ti buyot no dina isardeng ti panagsukimat ken panangibunannagna kadagiti managdakdakes. Napaayatan pay iti dakkel a gunggona. Ngem saan a nagsardeng ket natiliw dagiti managdakdakes. Impangtada a pukawenda ti asawa ken dagiti anakna.

Nariribukan unay idi, saan a gapu iti bukodna a karadkad no di ket gapu iti pannakairaman ti pamiliana. Naripar ni Angela ti pannakariribukna ket saanen a nakapaglibak. Immisem laeng ni Angela idi ket pinerreng sa pinisel daytoy ti dakulapna.

“Masapul kadi a panunoten iti mabayag ti kasta a banag?” kinuna ni Angela. “Ammok a saan a ti bagim ti pampanunotem no di ket dakami. Adda pagrebbengam, kas adipen ti pagilian. Rebbengenmi a pamiliam ti makibinnulig iti dayta a pagrebbengan. Diak kunaen nga awan ti panagamakko. Ngem saanka a nagbalin nga opisial ti buyot tapno dakami laeng ti pagpaayam.”

“Angela! Angela!” naibalikasna ket iniggamanna a siirut dagiti dakulap ti asawana ket nabayag nga indekdekketna dagitoy kadagiti bibigna.

Pudno a saanen a masapul a pagdadaelanna iti kanito ti pangta ni Komander Bien. Ammonan ti pangngeddeng ni Angela no maammuan daytoy ti maipanggep iti pangta. Ngem asino ni Komander Bien? Iti panagriknana, kasla asideg laeng, wenno iti pay ketdi Zone Headquarters, ti paggunggunayan daytoy nagalis a kabusor. Ket nalagipna ni Enso, ti runner dagiti Huk a pinapatayda ken Sarhento Derio. Ni Enso nga immuna a nakitana nga agar-aramid iti diding ti opisina idi damona ti agparang iti Zone Headquarters. Ni Enso a nangisangpet ken ni Komander Tibucio iti paglemlemmenganna ken iti mensahe a naggapu ken ni Komander Bien, ken nangitudo kenkuana kadagiti Huk.

Kasla adda nagkarayam a nalamiis a banag iti bukotna. Saanna a nagawidan ti panagkintayegna.

NAGPARANG A dagus ni Kapitan Justo iti Zone Headquarters iti Tengnga a Luzon apaman a napalubosan iti ospital. Nadanonna a madama ti taripnong da Koronel Santiago, Koronel Geronimo,

Kapitan Romulo ken Teniente Enrique iti opisina ti hepeda.

Nayam-ammo kenkuana ni Teniente Enrique a damo a makitana— nupay kunana idi ken ni Carmela Cariño a nasaririt ken nasingpet ken mapangnamnamaan iti buyot. Nakunana dayta ta inayonanna laeng ti kuna idi ni Carmela a nais-istorian ti teniente ti panagkaduada iti opisina ken ti kinasayaatna iti daytoy. Dina man ammo no kasano a nasao ti teniente dayta iti balasang.

Minatmatanna ti ubing nga opisial. Saanna a nagawidan ti riknana. Nagustuanna ni Teniente Enrique. Nupay kasta, saanna nga inwaksi ti gandatna a mangpaliiw iti daytoy ken mangsukimatto iti rekord daytoy.

Naituloy ti panagsasaritada. Nalagip ni Kapitan Justo dagiti tallo a polis iti ili a nanglimlimuanna, nga inagawanna kadagiti rebolber idi impamuspusanna ti ikakapponna kadagiti Huk. Inkumitna idin ken ni Kapitan Romulo ti pannakaisubli dagiti paltog ken pannakadalus ti nagan dagiti polis no kas pagarigan naidarumda. Naragsakan idi naammuanna a natamingen daytoy a banag ket nagtinnag met laeng iti nasayaat dagiti tallo a polis.

Kayatna nga ibaga kadakuada ti pannakaipangtana. Kinautna ti bolsana tapno iruarna ti surat. Ngem isu met ti iseserrek ni Kapitan Venido.

Kalpasan ti panagdaydayawen ti sangsangpet, ken kalpasan ti panangkablaawna a sibabara ken ni Kapitan Justo, napanna inarasaasan ni Koronel Santiago.

Timmakder ti koronel.

“Adda nasken a pakasapulak iti opisinak,” kinuna ti koronel. Idi nakadanonda iti ridaw, nagsardeng ket inturongna ti panagsaona ken ni Koronel Geronimo. “Kabalier, saanmo pay la nga ibabaon ni Kapitan Justo iti trabahona iti ruar. Pagtalinaedem pay la ditoy tapno makaungar bassit. Kimmuttong ken nalusiaw unay.”

Saan a pinatuloy ni Kapitan Justo ti gandatna a mangibaga iti surat a naawatna. Inkeddengna nga urayenna laengen ti panagwaywayasda ken Kapitan Romulo. Kayatna pay ti agsaludsod maipapan ken ni Sarhento Derio ngem, malaksid kenkuana, tallo laeng iti Zone Command ti makaammo iti maipapan iti natured a sarhento; saan a rumbeng a maammuan ti sabali.

Nawayasanna met laeng ni Kapitan Romulo ket impudnona ti maipapan iti naawatna a surat. Nariribukan ti gayyemna, nangruna idi impalgakna ti atapna a mabalin a saan nga adayo, wenno iti pay ketdi uneg ti Zone Headquarters, ti paggunggunayan ni Komander Bien.

“Yantangay agtalinaedka ditoy opisina, idulinmo ‘toy surat ta bareng maduktalam ti kinaasinona inton mayadayoak manen,” kinuna ni Kapitan Justo.

Nagtung-ed ni Kapitan Romulo. Imbolsana ti surat. Sinaludsod ni Kapitan Justo no addan naawatda a naggapu ken ni Sarhento Derio.

“Addan. Kaaw-awatko idi sumangpetka. Nakastrek kano iti bunggoy ni Komander Zosimo. Kunana a mabalin

a mabayag a di makaipaw-it iti report ta amangan ketdi no palpaliiwenda ket kayatna nga awisen ti panagtalek ni Komander Zosimo kenkuana.”

ITI sumuno a bigat, inkeddeng ni Kapitan Justo nga ipakaammonan ti nabayagen a panggepna a dumawat iti bakasion. Binirokna ti hepena, ni Koronel Geronimo, ket nasarakanna iti opisina ni Koronel Santiago. Nagkinnita dagiti dua a koronel sa immisemda. “Kablaawandaka, kapitan,” kinunada.

Naklaat ni Kapitan Justo. “Kasla nasayaat unay ti panagkita ni heneral kenka, kapitan,” kinuna ni Koronel Santiago. “Maibilangka kadagiti sumagmamano a sursurotenna ti gapuananda. Babaen dagiti reportmi kenkuana, naammuanna ti pananglimlimom a kas maysa a Huk ken ti panangpapataymo ken Komander Tiburcio alias Komander Borkiting, agraman dagiti walo a kakaduana. Binabalawnakami gapu ta naladaw a naammuanna, nangruna ta nasugatka ken naipanka iti ospital. Imbilinna a mapanka a dagus idiay Camp Crame ta kayatnaka a kasarita. Ala, mapankan. Dimo pagurayen ni heneral!”

“Ti… ti dawdawatek a bakasion, sir?” “Saanmo a pagdanagan dayta,” kinuna ni Koronel Geronimo. “Makadominggo laeng ti dawatem? Ikkandaka iti makabulan.”

Intung-ed met ni Koronel Santiago ti yaanamongna. a natuloy ti kayatna a sawen. Tinaliawna ni Kapitan Romulo, a kasla agpatulong.

“Diak maawatan…” kinuna ni Kapitan Justo. Immasideg ni Kapitan Romulo ket sinallabayna ti gayyemna.

“Nagbakasion idi kalman pay laeng dagiti ubbing nga agad-adal,” kinuna ni Kapitan Romulo iti agbanarbar a timek. “Itay laeng a simmangpet ti listaan dagiti nalasindan a natambang idi rabii ket… ni… ni Angela ken dagiti ubbing…”

Narpuog a namimpinsan ti lubong ni Kapitan Justo idi maamirisna ti kayat a sawen ni Kapitan Romulo. Nairaman ni Angela ken dagiti annakda!

Nain-inut a limmukay dagiti ramayna a limmumlom kadagiti abaga ti gayyemna ket natinnagda a sidadagsen iti sikiganna. Nagtalinaed a simumulagat ngem awan ti nakita ken nayesngawna. Kinibin ni Kapitan Romulo nga impan iti maysa a tugaw iti asideg ti lamisaan. Insubsob ni Kapitan Justo ti rupana kadagiti dakulapna ket naggunggon dagiti abagana iti panagsaibbekna.

Nagkikinnita dagiti sisasango. Sa kinitada ni Kapitan Romulo a sitatakder iti abay ti gayyemna. Nagtung-ed daytoy. Siuulimek ken nagin-inayad a rimmuar da Koronel Santiago, Koronel Geronimo, ken Teniente Enrique.

Imparabaw ni Kapitan Romulo ti imana iti abaga ti gayyemna. Inin-inayad ni Kapitan Justo nga inngato ti rupana.

“Ni Angela… ken dagiti annakko…” inrugi ni Kapitan Justo ngem nagsardeng. Kasla dakkel a bileg ti inangayna tapno matengngelna ti timekna.

“Ni Angela ken dagiti dua nga inaudi,” kinuna ni Kapitan Romulo. “Saan a naan-ano ti inauna.” “Pudno? Saan a naan-ano ni Junior! Yanna ita?” “Adda kadagiti dadakkelmo idiay Villaverde,” kinuna ni Kapitan Romulo. “Nasayaat ti pannakataming da Angela. Naammuan a dagus ni Koronel Federico, ti pangulo ti Konstabularia sadiay, nga asawa ken annak ti maysa nga opisial ti Konstabularia ida ket inaramidna amin a kabaelanna ken rumbeng nga agpaay kadakuada.”

“Agyamanak,” kinuna ni Kapitan Justo. “Ngem ania ti pudno a napasamak? Saanda nga ammo no asino dagiti komander ti Huk a nagtambang?”

“Maammuantanto amin sadiay,” kinuna ni Kapitan Romulo. “Saan a naan-anay dagiti impatulodda a report. Intan. Sisasaganan ti paglugananta.”

“ANIA ti makunam iti programa, Faustino?” sinaludsod ni Donia Estefania iti asawana idi makasangpetda a naggapu iti maysa a programa kultural iti auditorium ti maysa a kolehio dagiti babbai iti Manila.

“Napintas, ania?”

“Nasayaat met,” kinuna ni Don Faustino a kasla napilpilit.

“Faustino,” kinuna ni Donia Estefania a makarurod unay, “awan a pulos ti panagayatmo kadagiti bambanag a kultural. Awan ti adda iti ulom no di ti panagawidmo iti probinsia. Ngem no dika inggawid idi naminsan nga aldaw, nairamanka koma iti hold-up idiay Villaverde idi rabii. Aber? Dika pay la kadi nagnakem iti pannakairamanmi idi naminsan?”

“Gasanggasat laeng dayta,” kinuna ni Don Faustino. “Adu ti nasken a tamingen idiay probinsia.”

“Ket ditoy, awan kadi? Ah, ngem pagsaritaantanto

dayta no madamdama. Nasnasken daytoy kayatko a pagsasaritaantayo ita.”

“Ania dayta?” Nagsuyaab ti don.

Inayaban ketdi ti donia ti anakna. “Agsasaotayo man kada papam. Mamleskanto no madamdama.” Immasideg ni Henrietta.

Pinagtugaw ti don ti balasangna. “Apay, ania kadi manen ti napasamak, Paniang?” sinaludsodna iti asawana.

“Dinak aw-awagan iti Paniang ditoy siudad amangan no adda sabali a makangngeg,” kinuna ti donia. “Ipagarupdanto pay no asino laeng dagiti ag-Mocambo ditoy. Amangan no kunaenda a saan a siak ni Donia Estefania Fermina Diamanta Rosamaria Mocambo. Ipapanto pay dagiti tao a saan a datayo dagiti agMocambo idiay Santiago nga akinkukua iti kalawaan a dagdaga sadiay, a saan a datayo dagiti ag-Mocambo nga akinkukua iti kadakkelan a pasto ken konsesion ti tarikayo iti kabambantayan iti kabangibang ti Villaverde, a di datayo dagiti ag-Mocambo nga akinkukua iti Mocambo Furnitures, Incorporated, ken Sine Mocambo ditoy siudad, ken ti Sine Fermina idiay Sta. Isabel, ken makipagtagikua kadagiti nadumaduma a pabrika a kas iti—”

“Ni baket met, kasla agsasao a— “

“Baket! Baket! Hoy, Faustino, esposa mia, kunam! Hija mia, kunam iti anakmo, saan nga anak wenno anakko wenno Enring latta. Pudno a narigat nga isuro ti kas kenka, aya?”

“Ala, wen, no isut’ kunam,” kinuna ti don a kasla nauman. “Idi kakaasiak pay laeng a kumarkaramut iti daga ken aglaklakoka met iti tarong, bisukol ken agurong, pagaayatmo met ti maawagan iti Paniang. Ammon ti tao dagiti nasaom a sanikuatayo. Ti la dida ammo, isu ti kellaat nga ibabaknangtayo gapu iti pannakakalik iti dakkel a sanikua nga inlemmeng dagiti Hapon idi agsanudda idi agbubonak koma iti yan ti bassit a kalapawta iti away idi makitaltalonak pay…”

“Sus! Ta rugianna manen ti agsalawasaw iti sanguanan ti anakna. Dimo patpatien ti sasawen ni papam, Henrietta. Nagtaudtayo iti nangato a kaamaan.” Nadlawna a kasla sililimed nga agkatkatawa ti balasang. “Ne, awan kadi ti urbanidadmo? Awan lat’ bassit a pormalidadmon no agsarsaritakami ken papam? Henrietta!”

“Wen, mama,” ket nagpormal a dagus ti balasang. “Faustino, agpormalka met! Sika ti immalaan dagiti ubbing iti nababa a galad,” kinuna ti donia idi natiliwanna a kinerman ti lakay ti anakna. “Ket ita, ti nasken a pagsasaritaantayo. Saludsodem man, Faustino, dagiti lallaki a kain-innisemna itay addatayo idiay auditorium? Aber?”

“Gagayyemko ida, mama. Kinasarsarita pay ida ni papa itay inawisdaka da Donia Esperanza ken Donia Timotea….”

“Aha! No kasta, konsintidor daytoy papam. Pues! Daytoy ti maibalakadko kenka. Agturposkanton. Ammok a di maliklikan ti panagasawamto. No mangasawaka, kayatko daytay maipatas kadatayo. Ket sika met, Faustino, saan a basta pagayatan daytoy anakmon, isu metten ti surotem…”

“Ngem, Paniang, awan ti nangibaga kenka idi a siak ti piliem.”

“Ti kayatko ti masurot!” ket timmakderen ti donia.

Nagturong iti kuarto. Nanalbaag pay ti ridaw. Timmakder ti don. Pinikpikna ti abaga ti anakna. “Inka maturogen, anakko,” kinunana. “Bay-am latta ni mamam.”

Immisem ti balasang. Timmakder ket simreken iti bukodna a kuarto.

NAGSUBLI a napnuan panggep ni Kapitan Justo iti opisina ti Zone Intelligence iti Tengnga a Luzon kalpasan ti naited a bakasionna a nangtaming iti nasayaat a pannakaidulin dagiti bangkay dagiti patpatgenna a pinapatay dagiti Huk.

Naammuanna a Komander Feli, Komander Tasan, ken Komander Ding ti nagan dagiti tallo a pangulo dagiti nagtambang. Kasta kano ti panagiinnawagda, kas inlawlawag dagiti pasahero. Kasta met laeng ti panangawag dagiti pasurotda kadakuada. Pinaneknekan met ti anak ni Kapitan Justo dayta.

Iti baet ti nalaus a ladingitna, insapata ni Kapitan Justo a biroken ken pagbayadenna dagiti awanan puso a nangkettel iti biag dagiti patpatgenna.

Impakaammona a dagus ti panggepna a mangituloy iti trabahona a maibusor kadagiti Huk kada Koronel Santiago. Immanamong dagiti dua a koronel. Pinalubosanda.

Sakbay a pimmanaw, kinasaritana ni Kapitan Romulo. “Makaammoka pay laeng iti anakko, Armando,” kinunana. “Sarungkaram koma iti sagpaminsan idiay Villaverde. Saanmo koma a baybay-an kadagiti masapulna no saanak nga agsubli iti mabayag.”

“Namnamaem,” kinuna ni Kapitan Romulo. “Ibilangko a kas napudpudno nga anakko.”

“Ken ikarim koma a no saanakon a makapagawid, saanka koma nga agbaybay-a, nangruna no ammom a sibibiag ti maysa kadakami ken Sarhento Derio.” “Ikarik.”

“Naggapuan ti naudi a report ni Sarhento Derio?” Imbaga ni Kapitan Romulo ti lugar ken ti naguneg iti report ti sarhento. Iti dayta met laeng a rabii, pimmanawen ni Kapitan Justo.

Matay ken pumatay—daytoy ti pakinakem ni Kapitan Justo iti pananglimlimona a nakikappon a kadagiti Huk.

MAGMAGNA ni Kapitan Justo iti sumipnget bayat ti panagsublina iti bassit ken kakaisuna nga otel a nagponduanna iti maysa nga ili idi adda lalaki a nangdungpar kenkuana.

“Surotennak!” kinuna ti lalaki.

Dina nalasin ti lalaki ta napardas ti panagtignay daytoy ket ti laengen bukot daytoy ti nakamakamna a nakita. Ngem nalasinna ti timek. Sinurotna.

Napardas ti idadateng ti sipnget ket nagistayan napukawna ti lalaki a sursurotenna idi dimtengda iti kakaykaywan a paset ti kalsada nga awan ti matagtagibalay.

“Derio!” kinuna ti kapitan. “Naimbag ta nasarakanka met laeng. Nabayagak bassit ditoyen. Awan ti ammok a pakidagusak no saan nga iti otel. Ngem ninamnamak a