Kastoy Koma nga Aywanantayo Dagiti Kabakirantayo

ti baybayadanda a buis (1-3% ti balor ti ilakoda a kayo), adu pay dagiti nagipuslit kadagiti troso a pinukanda a di nabuisan ti gobierno.

Isu a di nakakaskasdaaw no kasla apagdarikmat laeng a napagnumaran ti kinabaknang manipud kadagiti kabakirantayo.

Nupay nagdakkel ti babawitayo iti daytoy a napasamak, awan ti maaramidantayo no di ti agbirok iti pamuspusan tapno maigawid ti napardas a pannakaikisap dagiti nabatbati pay a kabakirantayo ken mapasubli dagiti nadadael a kabakiran iti kabiitan a panawen.

Daytoy ti nagbalin a sentro ti atension dagiti turayen ti gobierno a masolusionan iti sumaganad a panawen agraman dagiti adda iti akademia ken dagiti nadumaduma a sibil a grupo (civil groups) a dakkel ti panangisakitda iti nakaparsuaan.

Kalpasan ti agdua a dekada a panangpadas ti gobierno kadagiti nadumaduma a pamuspusan a pangatipa ken pangisubli kadagiti nadadael a kabakiran a nakasentro iti panangiraman kadagiti tattao nga agnaed iti kabambantayan a kas kadagiti agum-uma, katutubo ken kadagiti komunidad nga adda iti uneg ken asideg dagiti kabambantayan, sinangal ti gobierno ti maysa nga estratehia a maaw-awagan iti community-based forest management (CBFM).

Ti Community-based Forest Management

Ti community-based forest management, annuroten wenno maysa a sistema nga iwaywayat ita ti gobierno a kas maysa a nasional a pamuspusan tapno masigurado ti manayon ken natalged a pannakatarawidwid dagiti kabakiran.

Naidumduma daytoy nga annuroten ken turong iti pannakatarawidwid dagiti kabakiran ta babaen daytoy nga estratehia, imbaw-ing ti gobierno ti atensionna ket inikkanna iti pateg dagiti tattao nga agpampannuray kadagiti kabakiran (forest dependent people) iti pagbiagda a mangaywan ken agnumar kadagiti produkto manpud kadagiti kabakiran. Dati, dagiti konsesionario ti mapabpaboran. Ita, babaen ti Executive Order No. 263 a pinirmaan ni dati a Presidente Fidel Ramos idi 1995, daytoy a sektor ita ti naikkan iti gundaway a mangtaripato kadagiti kabakiran aglalo kadagiti pinanawan dagiti konsesionario gapu iti panangisardeng ti gobierno iti TLA dagitoy.

Maysa a naisangsangayan nga aspekto ti E.O. 263 ti iseserrek ti gobierno ken dagitoy a tattao, babaen ti organisasionda (Peoples’ Organization), iti maysa a katulagan a makunkuna a Community-based Forest Management Agreement (CBFMA). Iti daytoy a katulagan, inikkan ti gobierno dagitoy a tattao iti pribilehio nga agpukan iti kayo ken agnumar kadagiti produkto manipud iti kabakiran, segun kadagiti linteg maipanggep iti bakir, kasukat ti panangaywan ken panangtaripatoda iti naited kadakuada a kabakiran/ kabambantayan nga aywanan. Agbayag daytoy a katulagan iti di nakurkurang ngem 25 a tawen. Mayatiddog iti sabali pay a 25 a tawen no nasayaat la ketdi ti pannakataripato ken pannakausar ti lugar nga adda iti poder wenno aywanda.

Kadagiti lugar a pagnaedan dagiti katutubo, imbes a CBFMA ti naited a kas instrumento a mangipabigbig iti kalinteganda a mangaywan/mangtaripato/mangusar iti lugar a pagdakdakiwasanda, Certificate of Ancestral Land Claim (CALC) ken Certificate of Ancestral Domain Claim (CADC) ti inted ti gobierno kadakuada.

Iti CALC, maysa a tao wenno pamilia laeng ti mabalin a maikkan iti gundaway a mangtagikua wenno mangclaim iti maysa a lugar. Iti CADC, tribu wenno komunidad ti maikkan iti gundaway a mangtagikua iti lugar a pagtaudan ti pagbiagda. Babaen ti agdama a linteg nga R.A. 8371 (Indigenous People’s Rights Act), mabalin a matituluan dagiti lugar nga addaan iti CALC ken CADCna.

Tapno agtultuloy dagiti immun-una a programa a ‘nangpadasan’ ti gobierno a nangiraman kadagiti tattao ken komunidad a mangtarawidwid iti naited kadakuada a lugar nga aywanan, sinakup ti E.O. 263 dagitoy a programa. Sumagmamano kadagitoy a programa ti Integrated Social Forestry Program a nairusat idi 1970’s, ti Forest Land Management Agreement, ken ti Community Forestry Program a naiwayat idi 1980’s.

Apay a Naikkan iti Pateg Dagiti Tattao?

Adu a rason no apay nabaw-ing ti imatang ti gobierno kadagiti tattao aglalo kadagiti agnaed iti uneg ken asideg dagiti kabambantayan a mangaywan ken mangtarawidwid iti kabakiran. Malaksid iti saan a nasayaat a nagbanagan ti pannakaiwayat ti TLA, dagiti sumaganad ti agparparang a napigsa a rason:

Umuna, narikna ti gobierno a dakdakkel ti panangigigir dagiti tattao ngem dagiti konsesionario kadagiti kabakiran; ngamin, ammoda a no adda mapasamak a makadangran iti lugarda a bunga ti pannakadadael ti kabakiran a kas iti layus ken panagreggaay ti daga (landslide), isuda ti umun-una nga agsagaba.

Maikadua, gapu ta agindegen dagitoy a tattao iti uneg ken asideg ti kabambantayan, nalaka ti panaggunayda kas pagarigan adda puor a maaramid iti bakir ken no kasta nga adda ganggannaet a di nainkalintegan ti panagalana kadagiti produkto manipud iti kabakiran.

Maikatlo, kaaduan kadagiti agnaed iti kabambantayan aglalo dagiti katutubo, ti addaan iti katutubo a sursuro (indigenous knowledge) maipanggep iti nasayaat a panangtarawidwid iti kabambantayan kasta met ti kaadda ti timpuyogda ken katutubo nga estruktura (indigenous organization) a sindadaan a mangsalaknib iti nakaparsuaan. Maibilang kadagitoy ti Muyong dagiti taga-Ifugao, Tayan ti Bontoc ken ti Gaup ti Higaonon idiay Minalwang, Claveria, Misamis Oriental.

Maikapat, saan a natalged ti pannakasalaknib ti maysa a kabakiran no dagiti agindeg iti uneg ti kabakiran wenno dagiti komunidad a nanglikmut iti daytoy ket nakukurapay. Uray ania ti aramiden a pannalaknib no dayta ti paggapuan ti pagbiagda, mastrek ta mastrekda latta dayta a lugar. Daytoy ti maysa a gapuna a di malapdan ti panagririri ken no dadduma, ti panangisikat dagiti tattao iti biag dagiti forest guards ken foresters ti gobierno.

Maikalima, malaksid nga iti pannakaited kadagiti tattao iti daytoy a responsibilidad ken pribilehio nga umno laeng tapno maikkanda metten iti hustisia gapu ti kabayagdan a maipaspasuli laeng no panagusar iti kabakiran ti pagsasaritaan, nagdakkel ti potensial ti

kabakiran a mangpadur-as iti biag dagitoy a kakailian kasta met iti pannakataginayon ti kabakiran. Siempre, saanda a dadaelen ti maysa a banag no naipanamnama nga isudan ti agaywan ken mangasikaso iti dayta a pagtaudan ti pagbiagda.

Potensial ti Kabakiran

Maibatay iti naidatag a plano ti Department of Environment and Natural Resources maipanggep ti CBFM (DENR Strategic Plan for CBFM), panggep ti gobierno nga ipaiggem kadagiti komunidad/tattao ti aganay a 9-milion nga ektaria a kabambantayan. Agarup a 58% ti dagup daytoy ti entero a kabambantayan ti pagilian a para bakir (15.8-milion nga ektaria).

Nupay 5.3-milion laeng nga ektaria ti aktual a naipaima kadagiti komunidad/tattao idi tawen 2000, nalawlawan daytoy nga amang ngem dagiti adda iti poder dagiti pribado a kompania ken nagistayan mamimpat a dakdakkel ngem dagiti lugar (4.6-milion nga ektaria) a naireserba a para protected areas, national parks, game and wildlife refuge, ken watershed reservations.

Iti daytoy a pannakaibaw-ing ti prioridad ti gobierno kadagiti komunidad/tattao, bimmassit met dagiti kabambantayan/kabakiran nga adda iti poder dagiti kapitalista (saanen a konsesionario ti awag kadakuada). Aglawa laengen iti 1.4-milion nga ektaria ti iggemda (a napanaganan itan iti Industrial Forest Agreement imbes a Timber License Agreement) manipud iti 8 agingga iti 10Segun

iti maysa a pattapatta a naaramid, iti 5.3milion nga ektaria a naipaima kadagtiti komunidad/tattao babaen ti CBFM, agarup a 1.3-1.5-milion kadagitoy ti produktibo wenno mabalin pay a pagpukanan (residual forests). Aganay daytoy a 70% iti dagup ti produktibo a kabakiran iti entero a pagilian. Ket no kas pagarigan, adda ‘maani’ wenno mapukan kadagitoy a lugar a 20 cubic meters iti kada ektaria, adda ngarud ‘nakadulin’ a di nababbaba ngem 28-milion a cubic meters a pupukanen a kayo kadagiti lugar a sakup ti CBFM (segun ‘diay nangamiris, nababa kanon daytoy a pattapatta).

No maikkan iti gundaway dagiti komunidad/tattao a ‘mangani’ wenno mangpukan iti saan a nalablabes ngem 750,000 cubic meters iti kada tawen iti uneg ti 35 a tawen a ‘cutting cycle,’ ti pateg daytoy a ‘maani’, saan a nababbaba ngem P3.7-bilion a pisos iti kada tawen, segun iti presio ti kayo a P4,500 per cubic meter iti dayta a tawen a naaramid daytoy a pattapatta (2001). Ti mapan iti gobierno a kas buis, saan a nababbaba ngem P900milion iti kada tawen. Uray no guduaen ‘diay kantidad a mapan iti tao/komunidad, no kas pagarigan nasobraan ti panagpattapatta (estimate), nagdakkel latta ti mapastrek daytoy a sistema a mangpalag-an iti kinarigat ti biag dagiti kameng ti CBFM.

Malaksid kadagiti kaykayo nga adda iti uneg ti 5.3milion nga ektaria a sakup ti CBFM, aganay met a 60-70% kadagitoy a lugar ti awan kaykayona a dakkel ti potensialna a mapagbalin nga agroforestry farms (bangkag a namulaan kadagiti kayo ken mula a para agrikultura), mapagbalin a plantasion dagiti agbunga a kayo (kape, kakaw, anangka, wenno rubber trees) ken kayo a napardas a dumakkel a mabalin nga ilako a kas iti gmelina, falcata, mahogany, kdp.

Nagdakkel ngarud ti potensial ti CBFM a mangpaduras iti biag dagiti tattao nga agnaed ti uneg ken asideg ti kabambantayan kasta met ti pannakatarawidwid dagitoy a lugar no maipatungpal.

Ngem apay a kasla saan nga aggunggunay daytoy a programa ti gobierno?

Dagiti Problema

Umuna, kaaduanna kadagiti peoples’ organization a nabuangay a mangisayangkat iti CBFM ket kurang ti pannakaisaganada a mangakem iti obligasionda. Gapu iti daytoy, adu dagiti POs a ‘nalulupoy’ wenno kurang ti kabalinanda a mangpataray iti gungloda banag met a pakakitaan iti kinakurang ti ayuda nga aggapu iti gobierno a mangbayabay ken mangsanay kadakuada. Mairaman iti daytoy ti kinakurang ti ‘follow-up’ ti gobierno kadagitoy a POs bayat ti pannagna ti tawen tapno maammuan no ania dagiti problema ken maitulong kadakuada.

Maikadua, nupay adda katulagan ti gobierno ken dagiti POs a mangipanamnama iti benepisio a magun-odda babaen ti CBFM, kas naiwayat, awan ti kasiguraduan a mapagnumaranda ti lugar a naited kadakuada nga aywanan ken tarawidwidan. Kas pagarigan, ti pannakaited kadagiti tattao iti gundaway nga ‘agani’ wenno agpukan ti kayo iti mabalin nga ‘anien’ wenno pukanan a kabakiran nga adda iti poderda, saan met a natuloy gapu iti agraraira a logging ban wenno panangiparit ti gobierno iti panag-logging kadagiti natural a kabakiran wenno residual forests. Ti laeng resource use permit ti naited kadakuada a permiso.

Isu daytoy ti panagala kadagiti minor forest products