Dudol ken Linubian
ITI napalabas a Dulang Festival a nagbinnuligan nga insayangkat ti gobierno ti Siudad ti Laoag ken ti Mariano Marcos State University, maysa kadagiti naikkan iti pateg dagiti agmulmula iti unas—nga agararamid metten iti tagapulot, suka, ken basi. Iti nasao a festival, adda pay ketdi nailako a bennal (tubbog ti unas). Naimas daytoy no malaokan iti ice. Pagsayaatanna pay, nabaknang daytoy iti calcium, magnesium, potassium, iron, ken manganese.
Naaramid met ti maysa a Technology Livelihood Series babae dagiti eksperto iti panagluto ti MMSU kangrunaanna ti College of Industrial Technology (CIT). Impakitada ditoy dagiti nadumaduma a kankanen mabalin a manayonan iti bennal wenno ania man a produkto manipud iti unas, a kas iti tagapulot.
Karaman kadagiti eksperto a timmulong iti pannakaluto ken pannakaisagana dagiti taraon a pakairamanan ti dudol ken linubian da Dr. Lorma Matias Valera, Dr. Teresita N. Pablo, Ms. Judelyn Mandac, Mr. Ralph Kevin Barolo, Ms. Elia Ubaldo, ken Mr. Norman Viernes.
Dagiti Kasapulan:
ti makina daytoy. Nakaparpardas latta ti tarayna ket malabsannan ti helikopter.
Nagpusipos ti helikopter ket addayta manen dagiti kasla agtudo a bala. Naipunta amin dagiti bala iti lugan. Mangrugin nga umapuy ti makina daytoy. Ngem nakapaspaspas latta ti tarayna nupay saanen a deretso. Madamdama laeng, simmagpat iti medio nangato a paset ti kalsada, timmayok ket idi agdisso, akinngaton dagiti ligayna.
Nakapamindua metten ni John a nangkalbit iti gatilio ti riplena. Mangngegna ti kanaltiing ti mapuntaan a helikopter ngem dina mapuruan.
Sinirigna manen. Ngem makullaapan ti panagkitana gapu iti napuskol a niebe nga ikupkup-ay ti paligpalig ti helikopter. Kinalbitna ti paltogna. Ngem kaskasdi a kasla dina mapuruan ti helikopter.
Naparasaw ni John. Aglalo ket nagpusipos ti helikopter ket agturongen iti yanna. Nakaranraniag ti spotlight daytoy a naipaturong kenkuana. Nasilawan. Bumanurbor ti helikopter a nanglabas kenkuana. Timmakder a bagkatna ti sniper rifle. Nagpusipos a nangsango iti helikopter.
Addayta manen! Sinirigna. Kinalbitna ti gatilio. Mintis.
Nagsasaruno dagiti dadakkel a bala a kimmali iti asidegna. Nagasug. Natublak. Sinagidna ti sakana. Agdardara!
Inkasana ti riple. Immanges iti nakaun-uneg. Winagwagna ti awanan guantes a kanawan nga imana a kasla agbibinegen iti lamiis. Intag-ayna ti riple. Sinirigna manen ti helikopter a nakapagpusipos manen ken umasasidegen iti yanna. Nasisirap iti spotlight a nakapaturong kenkuana. Marigatan latta a mangsirig. Ngem saan a nagkir-in. Nagkiremkirem. Kasla kapas nga anniniwan laeng ti makitana.
Makatitileng dagiti kumanabsiit a dadakkel a bala a naipugso manipud iti helikopter nga agdisso iti yanna. Ngem nakipinnatangken a nangsango iti helikopter. Nagtudo dagiti bala iti aglawlawna. Insimpana ti matana iti scope. Apagapaman a nakitana ti sibubukel a helikopter. Immanges iti nakaun-uneg. Tinengngelna ti angesna. Dagitan dagiti bala a mangungaw kenkuana! Kinalbitna ti gatilio ket kasla kimat a naibiat ti bala ti riple nga agturong iti helikopter. (Maituloyto)
ken pannakabibineg. Timmakder manen.
“Inlunlunodkayo! Inlunlunodkayo!” inyikkis ni Sayos bayat ti panaggabboda iti karuotan. Awanen ti riknana ken ni tatangna: maysa laengen a sabali a lalaki nga am-ammona: nakarut-aten iti dara ken lasag a namagtipon kadakuada; ket kitkitaenna itan ti amana iti sabali a mata: ti mata ti umal-alsa a rikna, ti kabusor, ket agtartaray iti amin a paset ti bagina ti gura ken pungtot dagiti amin nga annak a dumteng iti kastoy a paset ti biagda, tapno makaruk-atda, tapno mapagbukelda ti kinataoda iti kabukbukodanda a lubong— nga awanan iti gura, pungtot, saem, ken ladingit.
Ngem saanna a magawayan dagiti takiag ti amana: kas kabileg ti nangisit a toro ken ti dakkel a kabalio: mannakabalin, kasla liabe dagiti gemgem daytoy ken nadadagsenda nga agdisso.
Kinugtaranna ti sellang ti amana. Ammona a nadissuanna ti mannakabalin ken puonda nga agkakabsat, ti katimbeng ti linaon ti gukayab dagiti panniki—dagiti didiosen ken dagiti bantay.
Sinagepsep ti rupa ti amana amin a saem ti impaayna a kugtar; napatugaw iti karuotan; ap-apputen daytoy ti disso a nadangran, nagtiritir a kunam la no goma a mapilpilit a matirtiritir, dina ammo ti pangituronganna iti ulona ket uray la a pimmuraw dagiti bibigna iti nairut a panangkagatna. Kasla nagayus a karayan ti gura ken pungtot ni Sayos iti saem a sagsagabaen ti amana, a kas man laeng makaanayen daytoy a dusa a nanglukat ken nangpalukay iti barukongna. Minatmatanna no adda dara nga aggapu iti nadangran. Awan. Ngem nakadumog ti amana iti daga a kas man la mannakigubat a napasag: awanan bileg ken karit. Nakarikna ni Sayos iti naisangsangayan a bileg kadagiti takiagna, iti barukongna, kadagiti luppo ken gurongna. Saanen a maitungraraw ti amana ti rupa daytoy kenkuana: naiddepen dagiti apuy kadagiti mata daytoy. Ngem asug dagiti timek a nagaon kadagiti bibig daytoy a kas man la naggapu iti nauneg unay a bubon:
“Saan nga agaramid ti tao no awan ti gapuna,” kinuna ni tatangna. “Masapul a maammuan itan: siak ti maudi a Manlangit a tedda ti gubat. Diak kayat a maungaw ti kaputotak. Kayatko a mataginayon ti panagtaray daytoy darak iti sabali nga urat, iti sabali a bagi: tawidenyo amin dagitoy. Pinaneknekam kaniak ita a sardam a sibibiagakto pay laeng kenka uray no pasetnakton ti daga: gapu ta sika ti siak.”
Pagammuan la ta nakangngegda iti riniwriw a karasakas a kasla tudo nga agdisso kadagiti bulong. Timmangadda: dagiti panniki! Agruar gayamen dagiti panniki! Ket nakitada ti pimmegpeg, ti agsikkosikko ngem iti maymaysa nga agus, a kas man la dagiti kumamkamat nga alimbayongan, a panniki iti nangisit a langit; maysa nga atiddog a barteng, immuging iti tangatang, nga awan ressatna, agpaamianan, kadagiti bantay a mangrugin a lumnedan ti sardam, ket maburakda dita, agsisinada tapno agsapulda iti kabukbukodanda a ragsak ken lubong iti kasipngetan sadanto saggaysa nga agsubli iti naladaw a parbangon iti gukayab a nakaipasngayanda. Sinurotda a kinita ti puon ti nangisit ngem nagtagipayak nga agus agingga iti gukayab: ti mannakabalin nga abut a nakaipasngayan ti sangalubongan.—O
Maibalbalakad a no mariknam dagitoy, agpakitaka a dagus iti doktor.
*Kasla nakalaglag-an ti ulom ken kasla kamatem ti angesmo kalpasan ti sangkabassit la a panaggunaymo.
*Kasla adda mangdupdupir, mangpispisel wenno agkupit iti tengnga ti barukongmo nga agpaut iti sumagmamano a minuto.
*Agpipikel, kasla makorkoriente, wenno nasakit ti takiagmo aglalo iti akinkanigid (left arm), panga, tengnged, ken bukotmo.
No maag-agasanka gapu iti nangato a blood pressure ken nangato a kolesterol, dakdakkel met laeng ti tiansam a di agsagaba iti atake ti puso. Ngem manen, no mariknam dagiti nailanad iti ngato; di agtaktak, agpakita a dagus iti doktor.
HUSTO MET LAENG TI NAALA A PRESION TI DARAM?
Adda dagiti banag a mangimpluensia iti pannakabasa wenno pannakaala ti presion ti dara, kas kuna dagiti kardiologo. Adtoy dagiti nasken a maammuam:
*Ti posisionmo bayat ti pannakaala ti presion ti daram. Ti presion ti daram bayat a nakatakderka, maigidiat iti presion ti daram no nakatugawka, wenno no nakaiddaka. Ania ti husto a posision? Nasken a nakatugawka a naidennet ti bukotmo iti sanggir ti tugaw (saanka nga agkubkubbo) ken nakadisso dagiti sakam iti datar (saanka a nakasikkawil).
*Ti posision ti imam. Masapul a nakadaplat iti lamisaan, saan ket nga agtatapaw iti angin. Wenno saan, mabalin met a tenglen ti doktor iti umisu a kangatona. Ngamin, no nangato wenno nababa unay ti imam, apektaranna ti panagbomba ti puso iti dara.
*Blood Pressure Cuff. Nasken met nga umisu ti kinairut ti blood pressure cuff iti takiagmo. Daytoy blood pressure cuff, isu daytay maiputipot iti takiag a mabombaan. No marikna a nairut daytoy iti takiagmo sakbay pay a mabombaan, nairut unay ti cuff. No nalukay ti cuff uray pay nabombaanen, talaga a nalukay daytoy—ket saan la ketdi a husto ti mabasa a BP.
*Umisbo nga umuna. Nasaysayaat no umisboka nga umuna sakbay ti panagpaalam iti presion ti daram.
Ti kaadda ti isbo iti basisaw (full bladder), mabalin a pangatuenna ti presion ti dara.
*Aginana. Maibalbalakad ti panaginana iti di nakurkurang ngem 5 a minuto sakbay ti panagpaala iti presion ti dara.
*Uminumka iti danum. Uminumka iti umdas a kaadu ti danum maysa nga aldaw sakbay ken iti aldaw ti panagpaalam iti presion ti daram. Ti gapuna a maibalbalakad ti yiinum iti umno ti kaaduna a danum (wenno pluido) isu ti pannakailiklik ti bagim iti dehaydrasion (pannakaugot ti bagi iti danum). No ngamin bassit ti danum iti bagi, kumsen dagiti urat ket ngumato met ti blood pressure.