No Adda Sigsigloten, Adda Met Warwaren

(Umuna iti 3 a Paset)

KUNA ti Bangko Sentral ng Pilipinas wenno BSP iti 2019 Financial Inclusion Survey daytoy a sumurok-kumurang a 51.2-milion wenno 71% dagiti amin a nataengan (adult) a Filipino ti unbanked. Ti maysa nga unbanked ket maysa a tao nga awan ti account-na iti banko wenno kadagiti kaparehona nga institusion pinansial a kas koma kadagiti savings and loan association, kooperatiba, ken microfinance.

Iti ababa a pannano, ti maysa nga unbanked a tao, no adda man sigsiglotanna, iti laeng alkansia wenno iti sirok ti papag ti yanna. Awan met ketdi dakesna no kasta ta no masapul, asideg laeng a pangwarwaran, di ngamin?

Risgo

Ngem malagipko ti maysa a nabasak a damag iti internet a mangipakita iti kinapeggad daytoy panangsigsiglot lattan iti kuarta iti pandag ti idda iti papag. Adda maysa a lakay idiay India nga idi matay, naduktalan dagiti kakabagianna a nakaad-adu gayam ti nasiglotan wenno naurnongna ngem daksanggasat ta iti met pandag ti kotson ti kamana ti nangidulinanna. Piman ta dina siguro nadamag ti panangsukat ti pagilianna iti langa ti kuartada (official currency). Ta amin a siniglotanna a kuarta, nagbalinen nga obsolete wenno daan unayen ket saanen a pulos nga awaten dagiti banko. Daytoy ti makunkuna a “pera na, naging bato pa.” Adu dagiti rason a dagiti 51.2-milion a Filipino ket awananda iti banko. Maysa kadagitoy ti kinaawan ti kuarta.

Ken no adayo ti yan ti banko, amangan no amang met a nanginngina ti pagpleteda a mapan iti banko ngem ti maganar nga interes ti kuartada. Nupay kasta, ita a panawen ti makunkuna nga Industrial Revolution 4.0, adu dagiti nadumaduma a pagpilian tapno saanen a ti distansia ken kinaadayo ti banko ti manglapped tapno masiglotantayo a nasayaat ti kuartatayo. Adda itan dagiti makunkuna nga online-only bank wenno banko nga awan ti pisikal nga opisinada. Kayatna a sawen ngarud a no la ketdi adda smartphone-mo ken internet, mabalinmon ti manglukat iti bank account-mo a saankan a rummuar dita balayyo.

Naalak ti nagbain. Timmangadak. “Malagipmo nga idi ubingka, sika ti sumursurot kaniak iti paglualuan?” kinuna manen ni lila. “Makadkadanonta pay idiay daya, idiay yan da lilam a Masing idiay amianan ‘diay eskuela. Agluganta iti sambirga ni lilom. Adda latta ukkormo a Santo Rosario idi.”

“Ni man la Niko ti sursuruanyon, ala,” kinunak. “Napimpintas pay ta lalaki. Naidumduma no kua.”

“Hu, ania met ti ammona dayta no di la agselpon ken agbisikleta? Dagiti iikitmo koma, ngem managdudukotda met. Sa nabayagen nga ibagbagak kadakuada.”

Kinaagpaysona, ugalikon idi pay ti agrosario ta agpayso a kadkaduaek ni lila idi. Sanguenmi ti altar iti ngato ti dua-kadsaaran a balayda no agrosariokami. Agingga ita, diak maikkat ti nakairuamak a panagkararag no bumangonak iti bigat.

Inarikap ni lila dagiti dakulap ken takiagko. “’Asang, sika laengen ti namnamaek a mangtawid iti kinamananglualok,” kinunana.

No dadduma, maawatak ni lila no apay a madanagan a dina mayakar ti kinamananglualona. Kas ibagbagana kaniak idi pay, tinawidna daytoy iti daydi nanangna a Catalina. Tinawid kano met daydi Lila Catalina iti daydi nanangna a Lila Basilisa. Kadagiti pito a babbai nga annak ni Lila Minang, awan a pulos ti nagarisgar a mangtawid iti kinamananglualona. Ngem malagipko nga idi ubingak, itugtugotnak ni lila iti panglualuanna. Uray sumipngeten, inkami lualuan daydi Lila Priska a nabayag bassit a naidalit. Isu ti nakasursuruak nga aglualo iti “Amami,” “Ave Maria” ken “Gloria Patri.” Pasaray sumungbatak met kadagiti pananglualona idi.

Iti kanayon nga isusurotko ken ni lila, napaliiwko a no madama ti lualo, awan ti agtagtagari. Nakapiapi amin a nakatugaw iti datar. Kasla insukodan ti aminda ket nakasaganada a mangawat iti keddeng kadakuada. Nadlawko met nga adda dagiti agsusugel. Adda pay matmaturog. Ket inton nalpasen ti lualo, arigna makigiddanda met a tumakder.

“Maudi lugpi!” kunada sa agiinnunada a tumakder. Kalpasan ti lualo, ti kangrunaan nga ururayek, maidasar ti kape ken biskuit. Umanayen a pagkikinnomustaan dagiti agkakabagian ken agkakaarruba.

Agsipud ta nalatak ni Lila Minang a lumulualo iti barangaymi a Puritac, maay-ayaban met kadagiti kabangibangmi a barangay a kas iti Dalayap, Badio, Pagdilao. Daytoy pay ngata ti maysa a rason a kayat la unay ni Lila Minang a sursuruek ti manglualo. Ayaykayto pay a saan a maikararagan, kunkunana. Ngem no dadduma, iti panagawatko, kasla kunkunana nga awanton ti makaam-ammo kadakami nbo awan mangituloy iti aramidna.

Kinarawa ni Lila Minang ti sikiganna. “Yan tay kasapigokon, ‘asang?”

Inyawatko ti posporo. Daytoy a kasapigo, nabayag a pimampanunotko no apay kasta ti pangnagnagan ni Lila Minang. Gayam, “casa fuego” wenno “balay ti apuy” ti kayatna a sawen.

Binuybuyak ti panangiras ni lila. Nupay agbulseken, kasla adda mata dagiti imana a nagturong iti ammalnan a pinadisna a tabako a parsik wenno ‘tay native a tabako.

“Madika ngamin agtabtabakon, lila.” “Pangur-urayan kadagiti kakaduatayo nga aglualo.”

“Puoranna ‘ta baram.”

“Idi koma pay, a, a natayak. Daytoy ti mangbibiag iti panunotko ita. Sumidap no adda tabakok.”

No kuan isubo ni Lila ti murdong ti tabako nga adda sindina. Maimasanna unay ti agpayubyob.

Masdaawak met ketdi ta iti tawenna nga otsentay nuebe, uray saanen a makakita, kasla adda pigsana no kasta a makakunnot iti pinadis.

Pinanawak pay laeng ni Lila Minang. Bareng malipatanna ti pannaglualomi. Sinangok ti kompiuterko, ngem buybuyaek ni lila.

Di met ikarkararag a dakes ti mapasamakna ngem adun ti pinaunana. Daydi Lila Aquilina a liblibasenmi ti bunga ti nasasam-it a bayawasna dita baba ta dina kayat nga agalakami nga ubbing. No sumagpaten iti banggerana, agalaludoykamin a mangapras kadagiti bunga ti bayawas. Inton madlawna nga addakami, saywannakami iti danum ti urinola. Ngem uray no pinarparitannakami nga agala iti bayawasna, inkarkararagan latta ni Lila Minang ti kararuana.

“Uray kasano met a kinadakesmo a tao, ‘asang, no ammom ti agbabawi ken adu ti mangikarkararag kenka, sumaklangkanto met la sadi langit,” kunkuna man ni Lila Minang.

Daydi Angkel Ilpo idiay abagatan, pagmulumogna ti gin. Tansan kano laengen ti adda iti uneg ti bagina. Uray la a nagbakkog ti bukotna ta pannakadanumna ti gin. Ni lila met laeng ti nangikararag. Linualuanna manipud natay, bumulan, ket uray iti panagtinawenna. Ita, kasla natalged ti pamiliana ta mamatida a nakasaklang met laeng iti sakaanan ti Apo.

“Ammok a ngannganiakon,” pagammuan la ta kinuna ni lila ket nakigtotak. “Papananna kadi a saan? Ngem asinonto ti mangikararag met iti kararuak ita? Makasaklangakto met la ngata iti sakaanan ti Apo no awanto man la ti makalagip a mangilualo kaniak? Ken saan la a siak… Ay, kakaasinto payen ti kararua dagiti sumarsaruno a di man la maikararagan,” kasla aleng-aleng a kinunana.

Nakigtotak. Ammo ngata ni lila a kunkunak laeng ti panagsursurok a manglualo?

Ngem pinadasko met, a. Adda pagbasaan iti panagnobena ni lila. Naminsanen nga inusarko— idi isursurotnak pay laeng. Ubingak pay idi. Isu pay ketdi ti basabasaek

a nagsursuruak nga agkararag idi elementariaak pay laeng. Ngem maktangak a nakatugaw no madaman ti nobena. Maysa pay, idi maysaakon a prinsipal, naipamaysan ti imatangko iti trabahok. Sa laengen agkararagak no makariingak iti bigat.

Inarikap ni Lila ti pagsadsadaganna a butaka. “Saandan sa met nga umayen. Sikanto la man laengen ti mapan dita yan da lilam a Colet, ‘asang, ta isunton ti pagdamuam nga agibasa. Mabannogakon…”

“Wen, lila,” insungbatko.

Naragsakanak. Mabalinminto lattan nga ibaga a naglualokami uray saan.

“Nasayaat met no sadiay ti paglualuanyo ta bareng nairayo da Nicole nga agsursuro a manglualo. No idariragko kadakuada, napalalo la nga areng-engda. Kasla ketdin saan a nasayaat nga aramid dayta…” agkakapsut ni lila a nagkuna.

“Madi uso daytan,” kinuna manen ni Niko. Impakurosko ti tammudok kadagiti bibigko ket nagtalna ni Niko. Ngem saan laeng a ni Niko ti mangkonkontra ken ni lila. Uray met dagiti dadduma a kakasinsinko.

“Awanen aglulualo, lila. Agpaikararagka lattan ken ni Apo Pastora. Al-alisto. Bassit ken atiddog ti lualo, isu la nga isu a denggen ti Apo,” nangngegko a kuna ni Virna idi. Agnaeden idiay California ni Virna.

“Kasano nga innak manglualo ket innak met agisuro, nagadu a trabaho idiay eskuela,” kinuna met ni Maestro Etel a maysa pay a kasinsinmi.

Adda pay agkuna a saanen a nasken dayta lualo ta pakaalaan pay iti riri. Daydi ngamin Lilo Ikong a manongen ni Lila Minang, nupay sabali a pammati ti nakaikappengan dagiti dadduma nga annakna, impapilit ni Lila Minang a mapalualuan.

“Uray ditay agpapada ti pammati, annakko, mapalualuan met laeng koma ti amayo a kas iti daydi inayo. Ditayo ammo no ania a talaga ti pudno ngem sakiten sa ti riknak no di mapalualuan. Uray paserbisanyo met laeng iti kapilia wenno ania man a sekta a nakaikappenganyo, ngem palubosandak met a manglualo, “kinuna ni lila.

NAGKIRIRING ti selponko. “Manang, agawidka kano biit ket nagkapuy ni lila. Ipanyo kanon sa ‘diay ospital,” kinuna ni Niko. Uray adu ti pakakumikomak iti eskuela, nagdardarasak a nagawid. Masansan met ketdi nga agkapsut ni lila. Dina pay ketdi kayat ti agpadoktor ta isunto met la nga isu ti agas nga itedda, kunana. Ken no mairusros ti rusokna iti naibaso a napudot a danum, makaungaren.

Nadatngak a nakaidda iti katrena. Adda met ni nanay ken dagiti iikitko a mangil-ilut iti rusokna.

“Intayo ‘diay ospitalen, a,” kinunak.

“Ay, addan ni Ellen…” Kasla nakaungar ni lila a nakangngeg iti bosesko.

Nagtugawak iti sikigan ti iddana. Nakapetpet iti rosario. Uray siak, nakaukkorak.

“Matayakon, ‘asang… Ikararagamto kadi, a, ti kararuak iti siam nga aldaw ken inton bumulan ken tumawenak… tapno sumaklangak met laeng iti sakaanan ti Apo, a.”

Iniggamanna ti imak. Piniselna ti dakulapko. Kasla adda nagkarayam a napudot iti kaunggak. Mariknak ti pitik ti pusona. Nakapsut. Nakakidem ket sabali iti panagkitak.

“Agpampambarka manen, lila, a. Nagkaldoka met ‘ti inanger a karne ti baka ‘ti kunak ket,” inyangawko. Ngem sabali latta ti riknak.

Nagmulagat. “Sutilka latta, ‘asang,” insungbatna. Pekpekkelanna latta dagiti dakulapko. “Agpakadaakon…”

Nagkidem ni lila. Aglamiis metten! Diak napupuotan nga inuyos ti santo rosariok. Nagugisak.

“Amami nga adda sadi langit/ madaydayaw koma ti naganmo?/ Dumteng koma ti pagariam/ ditoy daga a kas sadi langit…”

Kinarawak ti maysa manen a tinukel ti santo rosario. “Ave maria, napnoka iti grasia./ Ni apo Dios ti adda kenka./ Sika ti kangrunaan kadagiti amin a babbai… Kinarawak pay ti maysa a tinukel ti santo rosario. “Gloria iti Dios Ama,/ Dios Anak /ken ti Dios Espiritu Santo./ Kas idi punganay, kasta met ita ken iti agnanayon nga awan patinggana. Amen.

Kinarawak ti pulso ni Lila. Sa ti barukongna. Napintas met ti panagangesna.

Pagammuan la ta nagmulagat ni lila. Umis-isem a nangkita kaniak.

Namaysaannak ni lila! Ngem diak mailawlawag ti ragsak a nariknak.

Kabigatanna, nakariingak iti panagkaribuso ni nanay a mangbilbilin ken ni Niko. “Ayabam ni manangmo. Ibagam a napanen ni lilayo.”—O