Isardengtay Koman a Pabpabaraen ti Lubong
Dadakkel man wenno babassit a pagilian, adda akemda iti pannakatellay ti ibabara ti lubong—ta isuda amin, addada iti maymaysa a lubong.
IDI Nobiembre 30 agingga iti Disiembre 11, 2015 a pannakaangay ti United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) idiay Paris, France, adda maysa a katulagan a nabukel a maaw-awagan ita iti Paris Climate Agreement. Daytoy ti simmukat iti Kyoto Protocol, ti immun-una a katulagan iti klima a sinangal ti United Nations idiay Kyoto, Japan idi 1997.
Nadisenio ti Paris Climate Agreement a manglimitar iti greenhouse gases (GHGs) a maipalaw-ang tapno magawidan ti panagngato ti temperatura ti sangalubongan iti di nalablabes ngem 2 degrees Celsius. No mabalbalin agingga iti 1.5 degrees Celsius laeng tapno manamnama a makissayan ti risgo nga awit ti panagbaliw ti klima.
Babaen ti Paris Climate Agreement, masapul a ti tunggal pagilian, mangaramid iti plano nga aglaon kadagiti addang nga iwayatna a kas tulongna iti pannakaragpat ti gandat ti sangalubongan a pannakalapped ti ad-adda pay a panagbara ti lubong. Daytoy ti makunkuna a nationally determined constributions (NDCs) a maisumiter iti tunggal lima a tawen iti UNFCCC. Masapul nga idatagna no ania ti nalawag a panggep wenno tardiet a kayat a gun-oden ti tunggal addang nga iwayatna iti NDC agingga a magteng ti tawen 2030.
Nupay awan mekanismo a mangpilit iti tunggal pagilian a mangidatag no ania ti tardiet a gun-odenna, kas pagarigan, no mano ti maikissayna a GHG a maipatangatang iti maysa a tawen, mairaman iti katulagan ti panangidatagna iti nangatngato a tardietna iti kada tawen ngem iti napalabas. No ita a tawen ket tardietna a gun-oden ti 10% a maikisssay a GHG nga ipugpugsona iti law-ang, masapul a nangatngato ngem 10% ti itardietna iti sumaruno a tawen. Daytoy ti maysa a pamuspusan a napagnunumuanan iti Paris Climate Agreement a maaw-awagan iti principle of progression tapno manamnama nga agtultuloy ti pannakakissay ti GHG nga ipalaw-ang ti tunggal pagilian agingga iti 2030.
Ita, kasano a maammuan no agtungtungpal met laeng dagiti pagilian a nagpirma iti Paris Climate Agreement kadagiti nagtutulaganda nga iwayat?
Ti Climate Change Performance Index (CCPI)
Ditoy a simrek manen ti Germanwatch e.V., kapareho nga organisasion nga adda ti kangrunaan nga opisinana idiay Bonn, Germany a nangsangal iti Environmental Protection Index ken Climate Risk Index.
Tapno makita no kasano ti kapursige ti kada pagilian a tumulong iti pannakaragpat ti kayat a gun-oden ti Paris Climate Agreement, sinangal ti Germanwatch
ti makunkuna a Climate Change Performance Index (CCPI). Maysa daytoy a sistema a mangrukod wenno mangkuenta no ania ti grado wenno marka a nagun-od ti maysa a pagilian segun iti nagapuananna iti insumiterna a nationally determined contribution aglalo ‘diay tardiet a kayatna a gun-oden iti uneg ti kada lima a tawen agingga iti tawen 2030 a mainaig iti pananglapped iti panagbara ti lubong a mangigapu met iti panagbaliw ti klima. Tinawen a marukod wenno makuenta daytoy manipud iti pannakaiwayat daytoy a sistema.
Iti panangkuenta iti CCPI, uppat a kategoria ti naaramat a nangalaan iti dagup a marka (CCPI) a magunod ti kada pagilian. Isu dagiti sumaganad agraman porsiento wenno kaadu ti nagapuanan iti kada kategoria:
1. GHG Emissions wenno greenhouse gases nga ipatpatangatang ti kada pagilian a kas iti carbon dioxide, nitrous oxide, methane, kdp. (40%).
Makuenta ti dagup a marka daytoy a kategoria babaen ti panangammo no mano ti agdama a parparnuayenna a GHGs ken turong ti addangna maipanggep ti GHG Emission iti sumaganad a lima a tawen (umadu wenno bumassit) ken no umisu met laeng ti agdama nga ar-aramidenna ita ken inton madanon ti tawen 2030 tapno magun-od ti saan a nalablabes a panagbara ti lubong ngem 2 degrees Celsius.
2. Renewable Energy wenno enerhia a saan a mapukaw a kas iti pudot nga aggapu iti Init (solar), enerhia nga aggapu iti angin a kas iti windmills ken geothermal, enerhia nga aggapu iti pudot iti uneg ti daga (20%).
Pareho ti pagbatayan iti panangala iti marka daytoy a kategoria ken ti GHG Emission. Isuna laeng ta iti daytoy a kategoria, nakapokus iti Renewable Energy.
Kas pagarigan, no mano ti agdama a kaadu a renewable energy nga us-usarenna, no ania ti turong ti addangna maipanggep iti panagaramat iti renewable energy (paaduenna wenno awan gunggunayna), kdp.
3. Energy Use wenno panagaramat ti enerhia a kas iti coal, fossil fuels (gasolina, krudo, kerosene) ken natural a gas (20%).
Awan duma ti inaramat daytoy a kategoria a pagbatayan ken dagiti dua a nadakamaten a kategoria. Laeng, ti pokus ita ket Energy Use.
4. Climate Policy wenno panangpanday, panangsuportar ken panangipakat kadagiti annuroten a makatulong a manglapped iti panagbaliw ti klima (20%)
Daytoy a kategoria, makuenta babaen dagiti annuroten a napandayna nga ipakat ken panangsuportarna kadagiti internasional nga addang a manglapped iti panagbara ti sangalubongan. Ti mangited iti marka ti daytoy a kategoria ket dagiti nadutokan nga eksperto nga aggapu met laeng iti pagilian a mangrukod iti CCPI-na.
NAIGET ti panangala kadagiti datos ti kada kategoria a mangipanamnama a saan nga umadayo iti realidad ti dagup a marka a makuenta a CCPI ti kada pagilian. Gapu iti daytoy, umdasen a maammuan no mano ti dagup a marka (CCPI) a nagunod ti kada pagilian a mangipakita no kasano ti kaadu ti nagapuananda a mainaig iti pananglapped iti panagbara ti lubong.
Saan nga amin a pagilian a kameng ti Paris Climate Agreement ti nairaman iti pannakakuenta ti CCPI-da. Dagidiay laeng pagilian a nangato ti parparnuayenda a GHG’s ti mairaman (57 a pagilian ken ti European Union). Segun iti Germanwatch, dagitoy a pagilian ti mangnaynayon iti aganay a 90% a GHGs iti law-ang iti kada tawen. Nagdakkel ngarud ti kaipapananna no aggunay amin dagitoy a pagilian a sangkamaysa a manglapped iti panagbara ti lubong. (Saan a mairaman ti Filipinas ditoy.)
Ti rigatna, awan uray maysa laeng a pagilian ti
nakagun-od iti siento porsiento (100%) wenno uray laeng nobenta wenno otsenta porsiento (80%) koma a CCPI a markana nanipud nairugi daytoy a sistema a panangrukod idi 2016 agingga 2019. Kayatna a sawen, amin dagitoy a pagilian nga agpatpataud iti nangato a GHG’s, nagkamtudda a nanggunod iti inlanadda a gun-oden a nationally determined contributions-da a manglapped iti panagbara ti lubong.
Nupay nagkamtudda, adda met latta malasin a pagilian nga adu ti nagapuananna ngem dagiti dadduma babaen ti marka (CCPI) a nagun-odna.
Pagilian a Kangangatuan iti CCPI
Maibatay iti CCPI a nakuenta idi 2019 (ti tawen a nakaibasaran ti pannakaisurat daytoy a salaysay), dagiti sumaganad ti rumrummuar a pagilian a kaaduan iti nagapuanan a manglapped iti panagbara ti lubong ken panagbaliw met ti klima.
Ti kangangatuan, uray apagpullat laeng ti score-na, Sweden (75.77%) a sarsarunuen ti Denmark (71.14%), Morocco (70.63%), United Kingdom (69.80%), Lithuania (66.22%), India (66.02%), ken Finland (63.25%).
Nagun-od ti Sweden ti umuna a puesto babaen ti nangato a marka a naalana iti tallo a kategoria, GHG Emissions, Renewable Energy ken Climate Policy. Nababa ti nagun-odna iti kategoria nga Energy Use gapu iti nangato a panagusar iti enerhia dagiti umilina ken iti kaawan iti umno a tardietna a mangipababa iti temperatura ti lubong inton madanon ti tawen 2030. Nupay kasta, nabigbig Iti Sweden iti entero a lubong a kas kangangatuan iti singir a carbon tax kadagiti umilina. Kasta met a napigsa ti gandatna a mangragpat iti panagusar iti 100% a renewable energy ken ti net-zero emission no madanon ti tawen 2045. Ti net-zero emission, kayatna a sawen, no mano ti kaadu ti GHG a maipatangatang, isu met ti kaadu ti GHG a maikkat babaen ti panangipakat iti teknolohia a Direct Air Capture and Storage (DACS) ken panangmantener/panangpaadu iti kakaykaywan a mangsul-oy iti GHG aglalo iti carbon dioxide (CO2 nga adda iti law-ang.
Maikadua, ti Denmark, gapu iti marka a nagun-odna iti kategoria a Climate Policy. Nupay saan unay a nangato a marka ti nagaw-atna iti kategoria a GHG Emissions ken Energy Use, inallangon ti nangato a markana iti Climate Policy babaen ti baro a linteg nga irusrusatna a mangragpat iti pannakaipababa ti aganay a 70% a GHG Emission-na ken iti panangisardengna iti panagaramat iti karbon wenno uring (coal) agingga iti tawen 2030.
Ti Morocco ti adda iti maikatlo a puesto babaen ti nangato nga ambisionna a mangipababa iti GHG Emission-na manipud iti 2030 nga agtultuloy agingga iti 2050. Malaksid iti daytoy, naipasardengna ti tulong (subsidy) nga aggapu iti gobierno—iti pannakausar ti fossil fuels kadagiti industriana idi 2015. Maysa pay, mabigbig ti Morocco a pannakangiwat dagiti saan unay a nararang-ay a pagilian no kasta nga adda internasional a negosiason a maaramid iti uneg ti United Nations maipanggep iti klima.
No kayat nga ammuen no kasano a nagun-od ti marka dagiti dadduma a pagilian a nangato ti CCPI-da a kas ti United Kingdom ken India, mapan iti internet babaen ti pananglukat iti Climate Change Performance Index.
Dagiti Kabassitan iti Nagapuanan
No adda kangatuan, adda met dagiti kabassitan iti nagapuanan. Ti kabassitan, Amerika (USA), a nakagun-od laeng iti marka a 16.80%. Ad-adu la bassit ti nagapuanan ti pagilian a Saudi Arabia (22.03%), Taiwan (23.33%), Korea (26.75%), Iran (28.41), Australia (30.75%), Canada (31.01%), Kazakhstan (33.39%), Malaysia (34.21%), ken Russian Federation (37.85%)
Nupay adda met maipakita a gapuanan dagitoy a pagilian gapu ta uray kaskasano adda met limtuad a CCPI a markada, saan a mailemmeng nga adayo ti pagkamatanda kadagidiay naiparang a pagilian itay a nangangato ti CCPI-da. Naglawa ti nagbaetanda a kas makita a di magawidan a makuna a dagitoy dagiti pagilian a mangit-ited iti dakkel a karit iti Paris Climate Agreement no kasano nga allukoyen ida a pangatuenda koma ti gapuananda tapno malapdan ti nalaus a panagbara ti lubong. Ti Amerika la ngaruden nga isu ti maikadua a kalaingan nga agpatpataud iti adu a carbon dioxide a maipalpalaw-ang iti sangalubongan, isu pay ti rumrummuar a kababassitan
iti nagapuanan. Di ket inallangonna koma daytoy a limitasionna babaen ti itutulongna kadagiti sabali a banag a makaiduron iti pannakalapped iti panagbara ti lubong. Ngem saan.
Segun iti pannakakuenta ti CCPI-na, amin nga uppat a kategoria a nakaalaan iti dagup a markana, nababa amin ti nagun-odna a makaigapu iti panagkuna dagiti eksperto a nangrukod iti gapuananna a nagbalin ti Amerika a problema no pananglapped iti panagbaliw ti klima ti pagtutungtongan. Malaksid iti kaawan ti tardiet ken annurotenna a mangkissay iti nakangatngato a GHG emission-na, saan a nasayaat dagiti annuroten nga ipakpakatna iti agrikultura ken panagbakir a mainaig iti pananglapped iti panagbara ti lubong.
Dakkel ti pammabasol dagiti eksperto a nangrukod iti CCPI ti Amerika ken ni Presidente Trump iti daytoy nagbaba a gapuanan ti Amerika. Iti panagkunada, nangrugi a bimmaba ti gapuanan ti Amerika nanipud nagtugaw ni Trump a presidente. Aglalo a nagsuek ti pannakibiang ti Amerika a mangrisut iti parikut maipanggep iti klima idi nagdesision ni Presidente Trump nga umakkal ti Amerika a kameng ti Paris Climate Agreement idi Hunio 1, 2017. Binuyogan pay daytoy ti makapalais a saona a ti Green Climate Fund kano ket pamuspusan laeng a panangiwaras iti kinabaknang dagiti nababaknang a nasion kadagiti nakukurapay a pagilian. Iti sabali a pannao, saan a mamati ni Trump a bumarbara ti lubong. Wenno no mamati man, saan a dayta ti pakaigapuan ti panagbaliw ti klima.
Naimbag Ta Saan a Natuloy
Nagdakkel a pukaw koma iti pannakiranget ti sangalubongan iti pannakalapped ti panagbara ti lubong no natuloy ti panagsanud ti Amerika a kas kameng ti Paris Climate Agreement. Malaksid a ti Amerika ket maysa kadagiti kadadakkelan a nangikari iti itedna a pondo ti Green Climate Fund (aganay a $2-bilion a naikari pay la idi panawen ni Presidente Obama), isu ti maikadua a kaaduan iti patpatauden a GHG iti sangalubongan (sumaruno iti China).
Pagsayaatanna, saan a natuloy ti yiikkat ti Amerika iti Paris Climate Agreement, a kas pagaammotayon, ta saan a nakapaglayon a presidente ti Amerika ni Presidente Trump. Sinukatan ni Presidente Biden a maysa kadagiti dagus nga inwaragawagna kalpasan ti panangabakna a presidente ti panagsubli ti Amerika a kas kameng ti Paris Climate Agreement. Ket kas impanamnamana, sisasagana ti Amerika a mangsango kadagiti obligasionna a mainaig iti pananglapped iti panagbara ti lubong.
Gapu iti daytoy, sipsiputan ita dagiti adu a pagilian ti Amerika no kasano ti kareggetna a tumulong babaen dagiti idatagna a kayatna a gun-oden (nationally determined contributions) a mainaig iti klima ‘itoy maika-26 a komperensia ti Paris Climate Aggreement a maangay idiay Glasgow, Scotland inton Nobiembre 2021. Kasta met a segseggaan ti adu ti panangiteden ti Amerika iti kontribusionna iti Green Climate Fund tapno addan mainayon a busbosen ti United Nations a mangpondo kadagiti proyekto a mangkissay iti naipatangatang a GHG ken pondo a tumulong kadagiti karirisguan ken saan unay a nararang-ay a pagilian a bumangon iti kabiitan a panawen kalpasan ti panaglasatda iti nadawel a didigra a bunga ti panagbaliw ti klima.
Uray no adayo pay a maaramid daytoy a komperensia, yan-anunsion ni Presidente Biden ti makaallukoy a plano ti Amerika. Nupay adu ti maguyguyugoy, adda met latta dagiti kontrabida. Uray no kasta, nupay dakkel a namnama ti awit ti plano ti Amerika, saantayo koma nga agpannuray iti dayta ta ti taray iti pannakibalubal a manglapped iti panagbara ti lubong, kasla marigatan ti sangalubongan a mangigawid iti ibabarana iti nababbaba ngem 2 degrees Celcius. Isu a daytoy nga ipakpakita ti Amerika ita, buyogan koma dagiti amin a kameng ti Paris Climate Ageement karaman ti pagiliantayo tapno maragpat ti sangalubongan ti ibabara ti lubong iti saan a nangatngato ngem 1.5 degrees Celcius inton madanon ti tawen a 2030. Ta no saan, ad-adu ken nadawdawel a didigra ti sumangbay nga awit ti panagbaliw ti klima gapu met iti ibabara ti lubong.—O