Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii
NADUMADUMA ti epekto ti COVID-19 iti tunggal tao ken lugar. Gapu iti nasao a nagraira a sakit iti sangalubongan, adu dagiti nagbaliw a pagannurotan ti gobierno. Adu pay dagiti gannuat ngem saan a nairubuat wenno nairingpas. Ngem gapu iti COVID-19 a nakaigapu a nagesdan ti aramiden iti ruar ti pagtaengan, naibanag dagiti bambanag a kayat nga aramiden ngem naitungtungkua wenno naitantantan iti namin-adu a gundaway.
Iti biang ni Gilbert Barroga (Gabod ti ammona a naganna sakbay a simrek iti pagadalan), nabayagen a kalkalikagumanna ti agawid idiay Luna (Apayao) a nakayanakanna ngem tunggal irubuatna, adda sumallin a makaigapu a dina pakatuloyan.
Idi nadamagna a mapan maki-GUMIL dagiti kameng a taga-Oahu, indupagna ti kalikagumna a makirayo, pambaranna metten nga umiliw iti amana a nabayagen a dina nakadenna. Ngem simmallin ti COVID-19 a nakaigapu a natungday ti arapaapna a mangtan-aw kadagiti inkakaubinganna a buya, dagiti turod ken talon, dagiti baresbes ken dissuor, dagiti gukayab ken dan-aw, kdp.
Idi simmangpet ti damag itay arinunos ti napalabas a tawen a simmina ti amana, ni Amado Barroga, idiay Apayao, kalikagumanna ti agawid tapno maitulodna iti pagtungpalan daytoy ngem awan maluganan nga eroplano a mapan Filipinas. Ken uray bilang adda, madamdamag ni Gilbert a nainget ti gobierno iti tunggal probinsia/ili a mangipakat iti pannakaarisit dagiti agdaliasat nangruna no aggapu dagitoy iti sabali a pagilian.
Kasla sanaang ti silud ti sangapangen nga uyokan ti narikna ni Gilbert iti sibubukel a bagina.
Nagsasanga ti immapay iti panunotna.
Nasinged ni Gilbert iti amana. Bayat ti panagubingna, sumursurot iti amana tunggal mapan aganup daytoy iti kabakiran.
Idi damo ni Gilbert ti umadayo, idi napan nagadal idiay Saint Louis University idiay Baguio idi 1969, napan intulod ti amana ken imbatianna iti adu a pammagbaga.
Naawat ni Gilbert nga agkameng iti U.S. Navy idi adda iti maikadua a tukad ti kolehio. Idi napan nagpakada idiay Apayao, nariknana ti apagapaman a panagkitakit ti amana.
“Kasano ngaruden ti arapaapmo nga agbalin nga arkitekto?” kinuna ti lakay. Iti panangawat ni Gilbert, daytoy ti paripirip nga igawidna ti ipapan ti anakna iti sabali a pagilian.
“Ituloykonto ti agadal idiay Amerika no adda gundaway,” insungbat ni Gilbert.
“Madama ti gubat idiay Vietnam,” adda panangyalikaka iti timek ti amana.
“Natalged ti kasasaad dagiti Navy,” kinuna ni Gilbert, sa insarunona idi makitana ti pannakaluya ti amana. “Petisionankayonto tapno makapagdedennatayo met laeng.”
Tinungpal ni Gilbert ti karina. Pinetisionanna ti amana. Ngem idi natawing ti amana dagiti kakabsat ni Gilbert, nagawiden daytoy idiay Luna. Kalpasan dayta, naminsan laengen a nadennaan ni Gilbert ti amana.
Agsinakam lattan a dikam’ agkita, wenno diak makita, nakuna ni Gilbert iti unegna.
Narikna ni Gilbert ti nalaus a sanaang iti barukongna. Idi agnadnad, imbulos ni Gilbert ti lidayna babaen ti gitarrana. Ti gitarra ti kakaisuna a kadua ni Gilbert iti yanna a condominium.
Nagsubli iti lagip ni Gilbert dagiti kanta a masansan nga idayyeng ti amana iti nasapa a sardam. Nalaing ti amana nga agkanta ken mangkurengreng iti gitarra. No dadduma, maibuyog ni Gilbert ket danggayanna ti amana.
Idi sumagpat ni Gilbert iti kinabarito, insagutan ti amana iti gitarra.
Nariingan ni Gilbert, ken nagtalinaed iti lagipna, dagidi panawen a no madanon ti panagani ken panaggagapas, adu dagiti tagaIlocos Norte a dumayo a mapan makiani, kaaduan kadagitoy ti babbaro ken babbalasang.
Iti daytoy met a panawen a maikkan dagiti babbaro a tagaLuna iti gundaway a mangipakita iti kinalaingda a kas mannalon wenno iti
kabaelana a mangbiag iti pamiliada. Iti sabali a bangir, matingitingda met ti kabaelan dagiti babbalasang nga agbiag iti away.
No agngudo ti lawas, adda angayen dagiti agtutubo ti Luna a pasken, a kas kuna dagitoy, pangiwagsak iti kettang iti makalawas. Kadagiti pasken, maaramid ti pasala ken kinnantaran a pagsasalipan iti kanta dagiti dayo/sangsangaili ken lumugar nga agkanya—agsinnungbat ti balasang ken baro nga agkanta.
Babaen daytoy a wagas, adu ti nasangal nga ayan-ayat, banag a makaigapu nga adu dagiti tagaIlokos a naikamang idiay Luna. Kinapudnona, mismo a da Gilbert, Ilocos Norte met ti puonda ta kas sagudayen ti pakasaritaan ti Luna, naggapu idiay Dingras, Ilocos Norte daydi Antonino Barroga, ti immuna a nagmayor ti Luna, Apayao. Apongiti-tumeng ni Gilbert daydi Apo Antonino.
Naragsak dagidi a panawen, kunkuna ni Gilbert. Adu a kantiaw ken angaw no saan a mariput wenno maparukma ti baro ti balasang a kasangalna iti kinnantaran. Adu ngamin ti pempen a kanta dagiti dayo a babbalasang. Kas pagarigan ikanta ti balasang:
“No ngayangayem, manong/ Sumrek iti inaladak/ Dinak man yarig wenno isagmak/ Ta no siak ti kunam, siririkepak/ Sikakandado, sikakandado, situtulbekak.
Ninto la pudno nga ayat/ Isuntot’ pangyawatak/ Tulbek ‘toy hardin/ Nakaidulinan ni ayat/ Ngamin ta no itan, siririkepak/ Ta awan pay nangtedak/ Awan pay nangyawatak/ Daytoy ayat . . .”
Napait dagita a balikas a denggen ti maysa a baro nga agun-unnoy, pagangayanna, ikanta ti baro:
“Aniat’ pamuspusak tapno innak mailiwliwag ‘toy ayat/ Ni ngatan patay ti makaited pannakalipat/ Subokemon ti agayat, itan ta diak pay natay/ Bareng ‘ta pusom, ayatennakto pay/ Ngem no saanto laengen, anianto kad’ pay/ Bumabaak ken’ tanem, a sililiday…”
“Ag-surrender-kan, kabagis!” ipukkaw dagiti sutil ken agkalikagum met nga agruknoy ken ni Ading Balasang.
Ngem saan nga agpatingga iti
kinnantaran ti panagun-unnoy ti baro. Kadagiti sardam, mapan agharana dagiti babbaro. Iti namin-adu a daras a ni Gilbert ti maawis a mapan mangkompaniar kadagiti ayug ti harana.
“Nabalitokan dagidi a panawen,” kinuna ni Gil. “Anniniwan laengen ti kayariganna. Nagusawen iti lagip gapu iti kabaruanan a kasasaad ti panagbiag.”
Ket bayat ti panagkankantana iti uneg ti condominium-na, simmiplot iti panunotna a nasken a mapasubli dagidi a panawen, uray iti lagip laeng.
Ket idi Marso, nakiuman ni Gilbert ken ni Gladys Menor, ti mabigbig a mangtagtagiben iti kultura ken pakasaritaan ti Filipinas, nangruna iti Kailokuan, babaen ti programana iti radio, ti KPRP nga imatmatonan ni Emme Ortega Anderson, no kasano nga agtalinaed iti lagip dagiti Ilokano dagidi panawen a nabayagen a naikupin.
“Napintas unay no maisuratmo ken no mabalin, mairekord tapno maipatangatang dagita nga ayug a nabugasan iti ladawan ti napalabas,” insingasing ni Menor.
Immanamong ni Gilbert iti singasing. Napanda nakisarita iti kalatakan a recording studio ditoy Hawaii a kukua ni Pierre Grill tapno maammuan ti mabalin a magasto iti proyekto.
“Nangina,” kinuna ni Gilbert. “Ngem napateg met ti kultura. No saan a maaramid kadagitoy, kaanonto ken asinonto ti mangibanag?”
Inkeddeng ni Gilbert ti pannakairekord dagiti kanta a linaga ti panawen ken dagiti kayaw ti Luna, Apayao. “Idatonko daytoy a rekord iti ili a nakayanakak,” kinunana.
Babaen ken ni Menor, napan nakisarita da Gilbert kada Tet Vigilla (ti Paoay ken Banna Ilocos Norte), Tessie Tabios (ti Cabanatuan City ken San Nicolas, Ilocos Norte) ken Emme Anderson (ti Laoag City) a kaduada a mangalaw iti biag ti kultura ken kannawidan a nabayagen a naidasay.
Malaksid kadagiti kanta a nalukib kadagiti rukib ken dan-aw, nangsangal ni Gilbert iti kanta a pangipeksana iti panagyaman ken panangipannakkelna iti ili a nakayanakanna.
“Kayatko a bayat ti kaawanko idiay Luna, adda dagitoy nga agay-ayuyang iti yuyeng dagiti baresbes ken kataltalonan, kadagiti bantay ken gukayab a nagpalpallailangak, ken ti sumaruno a kaputotan,” kinunana.
Adtoy ti maysa a paset ti kanta a pinutarna maipanggep iti Luna: Luna a nagtaudak, mailiwak/ Pintas babbalasang, inda ap-apalan/ Natudio nga umili, sanggir ken sadiri/ Annakmo a kibin ken bagnos ti kinasudi…—O