Daytoy Dilatayo
SADIAY ilimi a Dupax del Norte (ken ti kabsatna nga ili a Dupax del Sur), Nueva Vizcaya, lugar dagiti agduduma a tribu idi un-unana a panawen, kangrunaan dagiti Isinay ken Bugkalot (sigud a maawagan iti Ilongot) nga idi agangay, kas kadagiti adu a disso iti Tanap ti Cagayan, in-inut a dinappatan wenno dinayo a pagnaedan ken pagobraan dagiti aggapu iti Ilokos ken Cordillera. Iti patad a paset ti ili wenno “baba,” iti denna dagiti Isinay ken nalawa a kataltalonan ti yan ti kaaduanna nga Ilokano. Iti Mabasa a maysa kadagiti barangay iti “baba,” dagiti Vadil ti kangrunaan a nangbusat ken nagdappat— Ilokano a naggapu iti Pangasinan, nangruna iti ili ti Alcala.
Nagdadaponan ngarud ken nagsasabtan dagiti agduduma a lengguahe ken kultura iti Amianan a Luzon ti yanmi. Ket no maisar-ongka iti ilimi, kas manamnama, uray no taga-Kailokuanka a patneng, makasagangka kadagiti balikas ken bengngat nga Ilokano nga ita laeng a mangngeg ken maammuam.
Pagarigan, adda malabsam nga ubbing nga agbarbarsak iti bunga ti mangga wenno nangbansag iti aso nga agtataul, “Tawis! Na-a, nagkapuyka metten ngayen a tumiron, piman, ‘naina!” kuna dagiti kakaduana a kantiawanda ‘diay nangbato.
Agkuretret la ketdi ti mugingmo. Tawis?
Wen, ta idiay laeng lugarmi dayta balikas a “tawis” (no dadduma, “tawas”) a kayatna sawen, saan a napuntaan wenno naala.
Idi kuan, imbilin ti ina dagiti ubbing: “Ay, wen, piman, awan lat’ diyo maobran! ‘Kay’ man ketdi, piman, idiay patalan ta agbag-utkay’ ‘ti kuantong, ‘pia la dengdengen sagpawan kuros, naimas, piman!”
Patalan? Ania kano? Naimas ngem apay a piman? Mabalin a ngatangataem.
Iti panagkunak, idiay laeng lugarmi ti balikas a “patalan” wenno igid ti karayan nangruna ti kapanagan wenno kabangkagan. Naminsan nga inusarko daytoy a balikas iti maysa nga ababa a saritak, naedit/nasuktan ketdin iti “pantalan”!
Ken bangkag, kunami, saan a bengkag, ken dimi ammo ti lapog ken kuman.
Ket, wen, mailaoklaok latta met dagita “’naina” (“ayna, ina”) ken “na-a” iti panagsasaomi.
Piman? Kasla rekado ti panagsasao ti balikas a “piman” idiay lugarmi, nangruna iti barangaymi, ken nangruna kadagiti nataengan. Patiek ketdi a naaringankami kadagiti naggapu iti Cordillera a nagdappat, nangruna dagiti naggapu iti Benguet, Mountain Province, ken Ifugao, ta pannakamamada met ti “piman” iti panagpapatangda.
Ken no piman kunami, saan a kanayon a kayatna a sawen ket ‘tay nakakaasi wenno nakaay-ay-ay ti kasasaad wenno kalak-amanna a tao wenno pagteng. Adadu ken ad-adda ketdi a kasla panangilablabes wenno eksaherasion. Kas koma: “’Naina, piman, nangabak kano gayam ni Baket Oddit iti lotto! Milionarian, naggasaten, piman!”
Idi mauso ti Facebook, impausok met nga inayonnayon ti “piman” kadagiti paskil ken komentok. Adu idi ti agsalsaludsod ken agdildillaw iti saan kano nga umno a panangar-aramatko iti “piman.” Agasem ket agipaskilak iti ladawan dagiti naiimbag (naiimas) a masida ken makan sa ikkak iti kapsionna a “Nagimasen, piman!”, wenno “Nakapimpiman a pinangaldawko!” kunak iti pinapaitan wenno lauya (diniguan) a kamanokan. “Saan a piman dayta a masida, ket no sida ti baknang dayta, kasano koma a nakapimpiman?” kunada, piman. Agingga a pati kakaduak ken gagayyemko a kaaduanna ti tagaCagayan ken Ilokos, nakipagus-usarda metten iti “piman” iti man Facebook wenno iti kadawyan a panagpapatang a dida ammo no apay nga adda “piman,” piman.
Maysa pay a natakuatak a naiduma a balikas a mabalin nga iti lugarmi laeng a maa-aramat ti “akasit.”
Isu daytoy ti agatol, wenno kappi wenno kippi iti Cagayan ken Ilokos.
Idi ngarud met damok ti makaruar iti Nueva Vizcaya ket makapasiarak iti Cagayan ken Ilokos, naikawaak met idi iti naruay a nasagangko a balikas, awag, termino dagiti bambanag. (Ket, wen, “makapasiarak” a saan a “makapasiarnak” ken “naikawaak,” saan a “naikawanak” ta dayta ti us-usarenmi iti Nueva Vizcaya; no adda agusar idiay iti “-nak,” sigurado a naggapu iti Cagayan, piman!)
Ket kas iti dayta kappi ngarud ta akasit ngarud la ti ammok (iti Bannawag la idi ti pakabasbasaak iti “kappi”). Ditoy Cagayan, anian ta attasi kunada iti dalag a burikaw kunami no dakkel wenno panakkelen ken buntiek no babassit, wenno dalag lattan (nupay Tagalog ketdi ti “dalag”).
Ngem ti nakasdaawak idi iti amin ket ti patupat.
Idi maisar-ongak iti ili ti Ballesteros, pinaramanandak iti nagbabattit a kankanen a diket a nabungon iti bulongsaba. “Daytoy ti ipagpampannakkelmi a patupat ti Ballesteros!” kunada.
Na-a, ket no suman met dayta, kunak, saan a kasta ti patupat, piman! Inel-ellekandak ketdin!
Ti kano suman ket daytay naapuy a diket a mailuto a maikiwarkiwar iti nailuto iti getta nga asukar wenno tagapulot sa maparabawan iti ladek. Lallaloak a kasla naeskandalon! Ket ‘tay met inkiwar dayta ibagbagada manen a suman! Binagkal, kunada pay. Biko no Tagalog.
Idi ilawlawagko met a ti patupat ket ‘tay diket a naisupot iti nalagalaga a bulong ti niog sa mailuto, maitabnaw iti agburburek a bennal wenno uray iti narunaw a tagapulot, dida met ngarud ammo. Ipapilitda ti patupatda. Ipapilitko latta met a suman, a. Suman ngamin ti awagmi iti nabungon wenno nabalkot iti nailanat wenno nailanet a bulong-saba a naapuy a diket a napasam-it wenno uray napaapgad sa mailingta wenno mapasngawan—immarantiddog man wenno ‘tay trianggulo (balisungsong) sa matudok iti iit ti naisaipanna. No metten natapong a diket a nabellaay sa nabungon sa mailingta, linapet met no kuan (tupig no ‘tay naingpis laeng sa maituno).
Naammuak met idi agangay, idi makapasiarak met iti Ilocos Sur, a sinambong ti awagda iti patupatmi idiay Nueva Vizcaya a patupatda met la iti Isabela, Pangasinan, Tarlac, ken dadduma a paset ti La Union.
Uray iti social media, nangruna iti FB, lalo kadagiti
grupo nga Ilokano a paguummongan ken pagsasarakan dagiti Ilokano manipud kadagiti nadumaduma a probinsia ken ili, umanay a mapagsusupiatan wenno mapagdedebatean dagiti agduduma a nagan, awag dagiti bambanag nangruna dagiti mulmula ken makmakan ken lamlames. Kas koma manen iti alumbayad, alinta, alimatek, biled. Idiay Nueva Vizcaya, alumbayad ti earthworm ken
alinta ti leech. Alimatek met no babassit nga alinta ken biled no ‘tay adda iti sang-at wenno karuruotan. Ngem no iti Ilokos ken dadduma a lugar, ti alinta, isu ‘tay kunami nga alumbayad!
Agduduma, agsasabali a lugar wenno ili; agsasabali met a pangnagan, pangawag, panangibalikas. Ket gapu dayta iti kinabaknang ti pagsasaotayo nga Ilokano.
Isuna laeng ta no maisar-ongka idiay awaymi ket mangngegmo ti “tawis,” “patalan,” “akasit,” ken “piman,” ay, amangan no maulawka, piman.—O