No Adda Sigsigloten, Adda Met Warwaren

(Maikadua iti 3 a Paset)

KADAGITI ag-51.2-milion a Filipino nga unbanked wenno awanan iti bank account, kas maibatay iti 2019 Financial Inclusion Survey ti Bangko Sentral ng Pilipinas (BSP), agdagup iti 23.04-milion ti nagkuna a ti kangrunaan a rason no apay nga awan account-da kadagiti banko, microfinance, kooperatiba, ken savings and loans association ket ti kinaawan a kuartada. Wen, awan masiglotan a kuarta no awan met kuarta, di ngamin, kaka?

Ag-19.22-milion met ti nangibaga a dida masapul ti bank account.

Dagiti met dadduma, kunada nga (a) awananda kadagiti dokumento a kasapulan iti pananglukatda iti bank account, (b) nangina, (c) dida ammo no kasano nga usaren ti bank account, (d) adayo ti banko, ken (e) awan panagtalekda kadagiti banko.

Awan Kuarta

Ngem pudno kadi a masapul ti adu a kuarta tapno maaddaanka iti bank account?

Saan, kaka. Ta ti kinaagpaysuanna, no adda la ketdi sangagasut a pisosmon, mabalinmon ti manglukat iti bank account. Ita a panawen, adda met siguro aldaw nga adda ekstra a PHP100-mo, di ngamin?

No dadduma, mabalin a pagpambartayo laeng dayta kinaawan ti kuartatayo, uray pay no adda nasiglotanen dita sirok ti papag. Mabalin a ti pudno a rason ket ditay ammo ti aramidentayo tapno maaddaantayo iti bank account.

No mapanka manglukat iti bank account, siguraduem nga adda dagitoy nga itugotmo:

1. Bureau of Internal Revenue (BIR) Tax Identification Number (TIN)

2. 2 valid IDs (no awan voter’s ID-m, ket kurang ti ID-m, mabalin a mapanmo bisitaen ni Apo COMELEC dita iliyo ta mangalaka iti voter’s registration certificate. PHP75 laeng ken mauraymo iti sumagmamano a minuto.)

Mabalin met a ditay kayat ti mapan iti banko ta ipagaruptayo a dillawen dagiti tattao idiay ti badotayo ta awan met nagarbo a pagbadotayo.

Ngem ania koma ti kabaintayo? Dinto pay mabain dagitay agtaktakaw iti kuarta iti kaha ti gobierno. Idinto a datayo, nalinteg a wagas ti panangteggedtayo iti uray bassit laeng a sigsiglotantayo.

Isu a no mapanka iti banko, kaka, nadalus ken kaplantsa la ketdi dayta badom uray nanumo laeng, dika agbabain; sipapannakkelka ketdi a manglukat iti bukodmo a bank account. Ket, siempre, maragsakan met dagiti tagabanko no maaddaanda iti baro a depositor.

“No nagpakadaka la koma idi, nalaglag-an la koma ti barukongko,” kinuna ni Ramses.

“Ubingak pay idi…” Makasangiten ni Fina. “Pakawanennak koma.”

“Komusta ti asawam?” Di ammo ni Ramses no apay a nasaludsodna dayta. Makarikna iti imon? “Nabayagen nga awan ti asawak.”

Nagdumog ni Fina.

“Dimo kadi damagen no apay nga awanen ti asawak? Sika ti gapuna…Gapu ta sika ti kanayon nga adda iti panunotko. Dandani inaldaw idi a makitkitanak nga agsangsangit… Impudnok a sika ti gapuna. Kalpasan ti dua a tawen, pinalubosannakon.”

“Komusta ngarud ti biagmo ita?”

“Sakbay a nagsinakami, inggatangannak iti apartment a naipanagan kaniak— tapno kano adda pagyanak— ken inikkannak iti dakkel bassit a kantidad a kuarta. Isu ti nangalaak ti pinangbayadko iti utang dagiti dadakkelko. Ti pay asawak ti nangipagna iti papelesko tapno agbalinak a Permanent Resident. Inlakona met daydi balay a nagyananmi ta kunana a mapan mangbangon iti sanga ti negosiona idiay Hong Kong. Manipud idin, saankon a nakitkita. Nadamagko laengen a natay. Saankami a naaddaan iti anak.”

Saan a nakauni ni Ramses. Dina mailawlawag ti riknana. Dina ammo ti sawenna.

Nagkiriring ti selpon ni Fina. Ni Mirasol ti umaw-awag. Imbaga daytoy nga agawiddan ta rabiin.

“May I kiss you before I say goodbye?” kinuna ni Fina. Inrakusna dagiti takiagna iti tengnged ni Ramses a nakatakder lattan a kasla bulto.

MAARAMID ti literary seminar iti maysa a community hall nga adda ti ruar iti siudad ti Vancouver. Awan pay alas siete media ngem addan da Mirasol, Fina, Ramses ken sumagmamano a kameng ti gunglo nga agisimpa kadagiti kasapulan iti seminarworkshop a mangrugi iti alas nuebe media.

Gapu ta mabayag pay a mangrugi, rimmuar ni Ramses iti community hall. Binuybuyana dagiti agduduma a kolor dagiti sabong ken bulong dagiti kayo a kas man aglulumba nga agregreg iti daga. Adda amarilio, nalabaga ken dadduma pay a narangrang a kolor nga umarngi met laeng iti amarilio ken nalabaga. Kas man la paraiso a kabakiran ti pakabuklan iti aglawlaw. Nalamiis a kas iti Siudad ti Baguio iti bulan ti Disiembre ken Enero.

Nadlaw laengen ni Ramses ti kaadda ni Fina iti abayna. “We are in the month of autumn,” kinuna ni Fina.

Iniggaman ni Fina ti kanawan nga ima ni Ramses. Inturongna iti sirok ti kayo nga amarilio dagiti bulong ken sabongna ken adayo bassit iti community hall.

“Kanayon nga umayak ditoy nga agmaymaysa… no dadduma, agsangsangitak,” kinuna ni Fina.

“Ta ania koma ti pagsangsangitam? Maysa a paraiso ti nakaisadsadam a paset ti lubong.” Isursurot ni Ramses ti panagkitana kadagiti aglulumba a maregreg a bulbulong.

“Kasla paraiso ngem saanna a maagasan ti dakkel a nagbiddutak iti biag.”

Nagulimek ni Ramses.

“Saanna a maagasan ti panangrakrakko kadagiti karik kenka…” Agayus manen dagiti lua ni Fina.

Sennaay laeng ti naisungbat ni Ramses. Ta kasla makitkitana manen dagiti nararagsak a kanitoda ken Fina

iti unibersidad.

Nangrugi ti seminar. Ni Fina ti master of ceremonies. Inyam-ammo ni Fina ni Ramses.

“…Adda pay laeng iti High School idi agduyos nga agsurat iti Literatura Ilokana. Adun dagiti gapuananna a naipablaak iti Bannawag. Adun dagiti nangab-abakanna a pasalip… Mapadayawanak a mangiparang kadakayo ni Apo Ramses Tubon ti Honolulu, Hawaii!”

Nagpalakpak ti sibubukel a gunglo.

Iti panaglektiurna, imbalakad ni Ramses: “No agsuratka iti pakasaritaan ni ayat, agbalinka a napudno. Ta ti sarita a parparawpaw saanto nga agbalin a nadaeg a kas met iti parparawpaw laeng nga ayat. Laglagipen a ti masugat a puso, nasasaem ngem iti masugat a lasag. Isu a no agayatka, agayatka iti napudno. Ikarim iti bagim nga iti kaano man dimonto sugaten ti puso ti ayayatem...”

Nasiputan ni Ramses ti panaglukot ti muging ni Mirasol ket naamirisna: adayon iti panagsurat dagiti sasawenna. Inabak ti riknana?

Malemen idi malpas ti seminar.

“Siakon ti makaammo ken ni Ramses,” kinuna ni Fina ken ni Mirasol idi agsisinan dagiti kameng ti gunglo.

“Okay, but give me a call after one day,” kinuna ni Mirasol. “The day after tomorrow will be Ramses’ flight back to Hawaii.”

“No worry,” insungbat ni Fina. “Everything will be fine.”

Rabiin idi makasublida iti Hyatt Regency Hotel. Nagderetsoda iti Buffet Restaurant ti otel tapno mangrabiida.

“Ania ti trabahom idiay Hawaii?” sinaludsod ni Fina idi manarimaandan a mangrabrabii.

“Project engineer iti Carpentry Division ti maysa a finishing construction company idiay. Ket sika?”

“Certified Nurses Aide iti maysa nga ospital,” kasla awan aniamanna nga insungbat ni Fina. Impadlawna a saan a dayta ti kayatna a pagsaritaanda. “Ay, wen gayam, asino ngarud ti naasawam?”

“Malagipmo ni Flor? Daydi padam a mangal-ala iti Nursing a nagkasera iti Jacalan’s Apartment a nagyanak? Isu ti nangbalbalakad kaniak idi pinanawannak. U.S. Citizen gayam ta nayanak idiay Honolulu. Idi agassawakamin, nagtulaganmi nga agyankami iti Amerika. Idi addakamin iti Hawaii, nageksamen iti Board of Licensing in Nursing. Iti kaasi ti Dios, nairuarna. Registered Nurse ita iti maysa kadagiti kadadakkelan nga ospital idiay Honolulu.”

“Napintas ni Flor,” nakuna ni Fina. Sa impasarunona: “Pudno la unay ti kinunam

iti panagsaritam. Ngem no dika koman ay-ayaten, apay nga agingga ita, sangsangitak pay laeng ti panangsugatko iti pusom?”

Adda inruar ni Fina manipud iti bagna. Daydi surat ni Ramses kenkuana nga imbuson idi dagiti dadakkelna. Inyawatna ken ni Ramses. “Kanayon a basaek daytoy no mailiwak kenka. Ket diak latta magawidan dagiti luak. Iti dayta a suratmo, nariknak ti nagpaiduma a kinalidaymo— ta kinuna pay ni nanang a nagluluaka a nangsurat.”

Naulimek laeng ni Ramsel a dumdumngeg ken mangmatmatmat ken ni Fina. Rukrukoden ken tiltiliwenna ti pudno a karirikna ti dati a kaayan-ayatna.

“Sinuratanka a dagus apaman a naawatko ti suratmo tapno agpakawanak,” intuloy ni Fina. “Inyadresko iti unibersidad. Ngem awan ti naurayko a sungbatmo isu a sinuratanka idiay iliyo. Ngem kaskasdi nga awan ti sungbatmo. Isu a nagsuratak manen ket idiay balaymi ti nangipatulodak ta bareng masunotam ti sumarungkar sadiay. Ngem saandaka a nauray dagiti dadakkelko. No koma laeng adda kontakko kenka, awaganka koma…”

“Mabalin nga idi suratannak, kasinsinam ken ni lakaymo. Awanak idin iti unibersidad. Tapno mayawawanko ti lidayko, immakarak iti pagadalan. Imbaberko metten daydi selponko ta ania pay ti serbina?” Nagtigerger pay ti boses ni Ramses a nagkuna.

“Naimbag ta nagsarakkami ken Mirasol,” kinuna ketdi ni Fina. “Isu nga ita, nagkitatan.”

BIGAT. Alas singko media pay laeng, addan ni Fina. Namigatda iti McDonald’s a saan unay nga adayo iti hotel tapno, segun ken ni Fina, nadardarasda a makaruar a mapan agpasiar.

“Inta agpasiar idiay Capilano Suspension Bridge Park,” kinuna ni Fina.

Rangtay iti Capilano River iti amianan a paset ti Vancouver ti Capilano Suspension Bridge. Sangagasut ket uppat a pulo a metro ti kaatiddogna ken pitopulo a metro ti kangatona manipud iti karayan. Adu a turista ti agpaspasiar ditoy.

Dagiti kitikit ti immuna a nakaawisan dagiti mata ni Ramses. Kitikit a mangiparang kadagiti nadumaduma a ladawan dagiti natibo iti daytoy a lugar. Kaarngi dagitoy a kitikit dagiti taga-Baguio.

Iniggaman ni Fina ti kanawan nga ima ni Ramses idi addadan iti rangtay. “Amangan no matinnagka,” kinuna ni Fina nga umis-isem.

“Sika ti agannad. Kumpetka a nalaing iti takiagko,” insungbat ni Ramses. “Ta no matinnagka, matinnagak metten.”

Nagsabat dagiti matada nga agin-innisem. Aglaglag-oy ken atiddog ti rangtay. Makaaliaw ti kumita iti agay-ayus a karayan gapu iti kinaunegna.

“Ammom no apay a ditoy ti pinilik a pagpasiaranta?” sinaludsod ni Fina idi addadan iti katengngaan ti rangtay. “Masansan nga um-umayak ditoy. Agluluaak no dadduma ta mapampanunotko ti dakkel a nagkamaliak iti biag, ti nagbanagan daydi ayan-ayatta. No nagpakadaak la ngata kenka idi, amangan ta nalapdam ti panagbaniagak iti sabali a pagilian…” Aglua manen ni Fina. “Iti naminsan a panagpalpaliwak ditoy, kayatko ti tumapuak iti daytoy a karayan tapno agpatinggan iti amin.”

“Don’t ever, ever do that, Fina, please,” kinuna a dagus ni Ramses. “Adu ti makasapul ti tulongmo idiay Filipinas. Dagiti dadakkel ken kakabsatmo. Ken… siak.”

“Agyamanak.” Immarakup ni Fina iti nairut ken ni Ramses.

Aldawen idi rummuarda iti parke. “Agpasiarta idiay Grouse Mountain,” kinuna ni Fina. Adda daytoy a bantay iti kangatuan a paset ti North Shore Mountain iti Pacific Ranges a sakupen met laeng iti Distrito ti North Vancouver. Sangaribu ket dua gasut a metro ti kangatona. “Nalamiis sadiay isu a nangalaak iti napuskol a diaketta.”

Nagluganda iti cable car a mapan iti tuktok ti nangato a kabambantayan. Bayat ti panagpangpangato ti cable car, in-inut a nakita ni Ramses ti siudad ti Vancouver ken dagiti kayo a naabungotan iti niebe. Nariknana met ti in-inut nga ilalamiisna.

Inrakus ni Fina dagiti takiagna iti siket ni Ramses idi addadan iti maikadua a bantay. “Malamminakon,” kinunana.

Uray ni Ramses, mangrugi metten a mariknana ti lamiis. Napuskol dagiti diaketda ngem sumarut latta ti lamiis. Dina napuotan ti bagina a nangrakus met ken ni Fina. Nagdinnadang dagiti bagida. Insadag ni Fina ti rupana iti barukong ni Ramses. Nariknana ti pitik ti barukong ti lalaki nga inay-ayatna.

Binuybuyada ti napintas a pakabuklan iti siudad ti

Metro Vancouver iti adayo a deppaar bayat ti in-inut a panagpangato ti cable car. Kaslan maysa a pagarian iti pantasia iti kinaulimek ken kinapuraw dagiti niebe a nangkumot iti aglawlaw.

“Ditoy pay ti um-umayak panglaglagipan kenka,” kinuna ni Fina. “Ket no dadduma, diak mapupuotan a nakumotanak gayamen iti niebe.”

Kasano koma a malipatanta daydi ayan-ayatta no nagameran iti adu nga arapaap? nakuna manen ni Ramses iti nakemna. Ket pampanunotenna ita, kabaelan ngata a rebbaen iti panawen?

“Adda ngata timmapuaken ditoy?”

Nakigtot ni Ramses iti saludsod ni Fina. Kasla nalukag iti napaut a pannaturogna. Pinanggep met ngata ni Fina ti tumapuak iti rangtay?

Sinango ni Fina ni Ramses, sa rimmakep. “Allow me to love and care for you, Ramses,” kinunana. Naliday dagiti gumawgawawa a matana. “Daytoy laeng ti ammok a pamuspusan tapno malipatanta ti naliday a napalabasta. Ammok a basol nga agayatka iti dua a puso ngem…” Saannan nga intuloy. Sa kinunana: “Ita, ammomon ti yanko, ur-urayenkanto iti inaldaw.”

Nagkuarton ti sumirsirip nga init iti laud idi bumabada manipud iti Grouse Mountain. Dimmagasda iti maysa nga snack bar tapno agmeriendada. Kayat ni Fina nga agpasiarda pay idiay Butchart Garden ngem malemen.

Mangrugin nga agkaradap ti sipnget idi agawidda. Nagangtanen dagiti silaw kadagiti kalsada. Kasta met dagiti pasdek ti negosio ken dadduma pay a mangted iti nasayaat nga ekonomia iti Vancouver.

“Inton bigat, agawidkanton idiay Hawaii,” bayat ti pampannagnada. “Gapu ta asideg ditoyen ti pagyanak, dinak met ngata paayen no kiddawek nga itulodnak.”

Adda ti apartment ni Fina iti naulimek ken putputong a lugar. Nalamiis ken nalangto dagiti kayo iti aglawlaw. Adda bassit a dan-aw iti saan unay nga adayo iti apartment. Nadaeg ti pannakaurnos ti living room. Marmol ti sentro a lamisaan. Adda met bassit a lamisaan a marmol met laeng iti maysa a suli. Naiparabaw ditoy ti naikuadro a ladawan ni Fina. Adda met naikuadro a ladawan ni Ramses iti makanigid. Iti tengnga, adda ti ladawanda a dua a naala idiay Mines View Park iti Siudad ti Baguio.

Binuybuya ni Ramses dagitoy a ladawan. Sa minatmatanna ni Fina.

“Dagita a ladawam ti kanayon a kasarsaritak no malagipka,” kinuna ni Fina. “Ammo ti Dios nga ay-ayatenka unay-unay. Kanayon nga ikarkararagko a masapulanka. Ket agyamanak iti Dios ta naam-ammok ni Mirasol a nagbalin a nasinged a gayyemko a rangtay ti panagkitata.”

Saan a nakatimek a dagus ni Ramses. “Ngem saanak a maikari iti ayatmo,” nakarawana. “Nagayatak iti sabali.”

“Gapu iti inaramidko, Ramses. Kunak manen, uray ammok nga addan asawam, kas kuna idi pay ni Mirasol, ibagak kenka a kukuanak a bukbukod ken iti agnanayon.”

“Ngem apay nga agmaymaysaka ditoy?” kinuna ketdi ni Ramses. “Apay a dimo alaen ditoy dagiti dadakkelmo?”

“Napanunotko idi ngem diak intuloy ta diakon kayat nga agrigatda pay. Binulan a mangipatpatulodak iti kuartada. Kayatko a nanamenda ita iti biag a nanamay. Nakabirok met dagiti dua a kakabsatko ti nasayaat a trabahoda kalpasan a nagturposda iti kolehio ket saanen a kasapulan pay nga umayda ditoy. Nasayaaten ti biagda.” “Naindaklanka,” nayesngaw laengen ni Ramses. Immabay ni Fina iti sopa a nagtugawan ni Ramses. Insadagna ti rupana iti barukong ti dati a kaayan-ayatna.

Nagpabus-oy met ni Ramses.

“Adtoyakto a kanayon a mangur-uray kenka,” insaning-i ni Fina.

Inap-aprosan ni Ramses ti rupa ni Fina. Nalapunos ti barukongna iti nagpaiduma a panangngaasi ken ni Fina.

Inton bigat, agawiden. Kasla makitkitanan ti panagdardaras ni Flor a rummuar iti balayda tapno sabtenna isuna. Arakupen ti asawana a kasla ketdin mano a tawen a dida nagkita; ta kasta ni Flor uray laeng aggapu isuna kadagiti kabangibang nga isla a mangimaton kadagiti proyektoda ti kompaniada.

Ni Flor a nagbalin a sanggirna idi pinanawan ni Fina. Ket nalagipna ti imbagana iti seminar maipanggep iti “napudno nga ayat.” Naamirisna a ti met laeng gayam bagina ti palpalagipanna.

Wen, inton bigat, agawiden.—O