Dagiti Mariing iti Parbangon (5)

Immuna a naipablaak iti Bannawag idi Septiembre 1956.

Ti Napalabas: Pinatigmaanan ni Mr. Manchos ni Salvador idi dinillaw ti agtutubo dagiti kakailianda nga agpanggep a manggun-od iti pagimbagan nga ipaay ti pagpartuatan iti Guilang. Iti panagawidda, saanen a nauray ni Salvador ni Emerita ta dimteng ti bagyo—a nakasalapon iti apona a lakay iti kaadda ti lakay iti taaw. Kapilitan nga immutangda iti pinagpaagas daytoy ket naitulag a maiserrek ni Salvador nga agtrabaho iti pagpartuatan a linikliklikanna. Saanen a nangayed ti panagturpos ni Salvador. Iti pasalada iti karabiyanna, nagwaywayas iti igid ti baybay. Iti sumuno a Domingo, kapilitan a pinirmaanna ti katulagan a pangiraked ni Apo Julian kenkuana iti nadagsen a pagrebbengan. Iti panagawidna, gapu iti pungtotna, kinugtaranna ti maysa a bisil, ket naipunta iti maysa a polis.

(Maika-6 a Paset)

NAKAADAYON ni Salvador iti sumagmamano nga addang idi taliawenna ti napasakitanna a polis. Apagisu met a tumaliaw ti polis ket nalawag a kuskusilapan pay laeng daytoy. Binaw-ingna a dagus ti rupana ket impatarengtengnan ti nagna a nagpaabagatan ket natuparna ti akin-amianan a parupa dagiti agaabay a pagtagilakuan a naipalawlaw iti pasdek a pakailakuan dagiti nateng, bunga, lames, ikan ken amin a maapit iti Guilang. Saan pay nga imbaas daytay apagapaman a panagaligagawna itay napuntaan ti kinugtaranna a bisil ti gurong ti polis. Ngem manggapun a maamirisna a minamaag ti panunot a simmiplot kenkuana— ti panangisebbana koma iti bagina iti ania man a lak-amenna iti polis.

Pinadasna nga inyaw-awan dagiti mangriribuk a panunot. Ngem simmelsel dagitoy iti mugingna; kimmayetketda a kasla addaanda iti gamat ti kurita. Nataliawna ti simbaan ket naimatanganna a pimmuskolen dagiti agsasarita sadiay. Immadu dagiti aguummong ta rimmuaren dagiti dadduma a tagaaway ket timmiponda iti ummong. Saan a nailaksid ken ni Salvador ti ar-aramiden metten dagiti padana a tagaaway; ta ammona nga addan sumagmamano kadagitoy a naaringan, naalian, nakatulad kadagiti di umno a kababalin ti tagaili.

Kas pagarigan, adu metten kadagiti tagaaway, aglalo kadagiti agtutubo, ti maariek a lumasat iti nalubo a disso. Adda met babbalasitang a saanen a mapan agraep, agsekka, mamalon idinto a kakaasi dagiti nagannak kadakuada a maturturtoran nga agbirok iti busbosenda nga agadal. Adda metten dagitay babbarito a nakasursuro nga agbartek iti arak. Agsigarilio a kasla addaandan iti masapulan… ket dagitoy met laeng ti masansan a maimatangan ni Salvador a makitartaripnong kadagiti tagaili nga agsasarita iti sango ti simbaan.

Agpayso nga aldaw ti panaginana ita, napanunot ni Salvador. Adda karbenganda nga agaliwaksay manipud kadagiti talon. Ngem di ngata naim-imbag no agawidda a dagus kadagiti balbalayda tapno matamingda met laeng dagiti nalag-an a trabaho a kas mangruot iti ipuruakda kadagiti nuang, wenno mapanda agbanniit tapno makissayan ti gatangenda iti ili, wenno agtalida iti magey wenno saluyot… wenno—

“Hey, Salvador,” nasinga ni Adoy iti pannakangngegna iti timek. Tallo a kinaadalanna iti Guilang Rural High School ti agtaktakder iti masungadanna a linong ti

pagtagilakuan.

“Mapanka kadi idiay eskuela?” inimtuod ti maysa. “Intayon, itedda kano ita dagiti diploma.” “Saanko pay a masango,” inkalilis ni Salvador. “Papanam kadi?” sinaludsod ti maikadua. “Daytoy ketdi a tao… di pay agpaut ditoy no agudong. Domingo la ngarud. Wenno adda ketdi punsion dita a papanam?” Nagkakatawa dagiti tallo.

“Naimbagkay laeng, gagayyem, ta babaknangkayo,” insungbat ni Salvador ngem tineppelanna ti maitibnok koma a pannakasemsem iti timekna. “Awan ti pampanunotenyo a tagaili. Mabalinyo la ti agpasiar nga agmalem… Saanyo a pagdanagan ti pangaldawyo….” Uray no kinirogto met la a daing ti sanguenyo, innayonna iti unegna.

“Ay, dayta ‘tay kunak,” inkissiim ti maikatlo. “Pudnon sa daytay kunada a naaringankan iti pilosopia ni Mr. Manchos!”

“Umayka ngarud ta agiinumtayo.” Ingguyod ti umuna ti takiag ni Salvador.

Linekkab ni Salvador ti ima ti kinaadalanna. “Saanak a makain-inum, Pedro,” kinunana.

“Anian, paayennakam laengen. Adda man met igatangtayo… Saankami met ket a dumawat kenka.”

“Uray ngata no dumawatkayo, awan ti maitedko.” Ania met ti pangalaanyo ngay iti kuartayo? innayonna iti unegna. Malaksid, a, no kinigtotyo manen dagiti dadakkelyo. Ta saan kadi a naminadu dayta nga inaramidda kenkuana? Ibagada nga adda kuartada ket inton maitumbadan dagiti inumen, agpipinnatudondanton nga agbayad agingga iti pannakapilitto ti gayyemda a tagaaway a mangipamuspusan iti nabusbos.

“Daytoy ti dakes kenka,” kinuna manen ti immuna. “Santitoka la unay. Dimo maliwayan ti makimisa, dika agsigarilio, aginum…. Naay, talekto pay ni… asino ‘tayen, David?”

“Emeri—”

“Saan la a ti at-atapenyo, gagayyem,” insippaw ti tagaSabangan. “’Pay ta panawankay laengen ta di ket ania ti madakdakamatyo.”

“Ne, gumurakan sa metten?”

Saanen a simmungbat ni Salvador. Tinaraigidna ti linong dagiti pagtagilakuan nga agpalaud ket idi dimteng iti kalsada nga aspalto a nayon ti camino real a mangsalbag iti poblasion ti Guilang, nagbawing iti kanigid— iti sango ti ruangan ti tiendaan a nangtulonganna itay agsapa iti inana a nangbagkat kadagiti linabba a lames. Tinaliawna ti lakay nga agited iti tiket a situtugawen iti sinantangkal a paglakuanna iti tiket. Sidudumog ti lakay, ket bilbilangen daytoy ti kuarta a nasingirna.

“Sayaatem a bilangen,” inngayemngem ni Salvador ket rimkuas manen ti panagpungtot nga intukit daytoy a lakay itay nangina ti singiren daytoy iti inana. “Annadam a bilangen tapno ammom no mano ti takawem.” Nataldiapan ni Salvador ti tallo a kaubon a lames a naibitin iti barandilias ti pagpatiketan. Adda pay nabungon a karne iti pagsursuratanna. “Rinamuyna man ngatan dagiti aglako,” kinuna ni Salvador iti nakemna. “Ammokon ti kababalinmo a lakay,” innayonna. “Agintatawarka. Aginririgatka idinto nga ammom a nalakanto met laeng ti panaglakoda kenka. Dimo pay la dagdagusen nga ibaga nga ipadawatda laengen dagita lames… Ngem, ala, saan a maymaysa ti aldaw.

Agpullokanto.”

Nakadanon ni Salvador iti akin-abagatan a laud a pagsulian ti nalawa a tiendaan. Nataratar ditoy dagiti kalesa ken kutsero nga agdidinnayo a mangawis kadagiti agawiden kadagiti away. Nagsardeng ni Salvador iti sirok ti dakkel nga algarrubo. Nalagipna ti inana. Napanunotna ti mapan iti yan ti inana tapno ipadamagna ti nagsaritaanda ken Apo Julian Manoto.

Agturong koman iti paglaklakuan ti inana idi naamirisna a nasaysayaat no idiayto la balaydan ti pagsaritaanda. Manayonan pay ti mangriribuk kenkuana, nakunana iti nakemna.

“Umaykayon, umaykayon!” impukkaw ti kutsero a nakapasungad kadagiti tagaaway. “Mapanen, umaykayon!”

Agpukpukkaw pay laeng ti kutsero idi magnan ni Salvador a mangpanurnor iti malunlunagen nga aspalto a kalsada nga agpaabagatan a lumabas iti pakabangbangonan ti pagpartuatan agingga iti labes ti rangtay a pagbabaanna iti panagpalaudna nga agawid idiay Sabangan. “Magnaak laengen, tapno maidulin ti pagpletek koma,” kinunana iti nakemna.

Kasla nairana iti idadatengna iti labes ti disso a yan dagiti balbalay iti akin-abagatan a paset ti poblasion ti agkakamakam a pannakapatit dagiti dadakkel a kampana ti simbaan. Mapankan, mapankan, kasla ipalpalnaad dagiti natibong a kampana.

Simgar dagiti dutdot ni Salvador. Umno unay dayta a panangpalubos kenkuana dagiti kampana. Ta saan kadi a natayen ti kagudua ti bagina, ket itulnogen dagiti aweng ti kampana iti dina ammo a masakbayan— a kas iti panangpalubos met laeng dagitoy iti maysa a minatay nga agturongen iti tanem? Mapankan, mapankan, mapankan…. Wen, mapanakon, kinuna ni Salvador iti nakemna ket inturongna dagiti matana kadagiti mabangbangon a pasdek ti pagpartuatan… a tanemna….

NABAYAGEN a dimteng ti sipnget, agsagsagana payen dagiti dadduma a kakaarruba da Salvador a mapan agsilaw, agbantak, wenno agdaklis iti taaw ngem di pay simmangpet ni Baket Basil. Malinlinayen ti inapuy ti agtutubo ket naipisokna payen dagiti duriken ken sumagmamano a kappi a linammedan ni Apo Binoy iti sabangan ti karayan iti abagatan ti purok. Inalay-ayan ni Salvador ti darang ti dalikan, rinamananna manen ti digo ti dinengdeng. Pinanawanna ti kosina ket napan nagtugaw iti sikigan ti apona a lakay iti agdan. “Awan met laengen,” kinuna ni Salvador.

“Adu, a, ngata ti aglako iti lames,” kinuna ni Apo Binoy. “Amangan no adu ti nagsangpet a taga-Masanta ken taga-Apitong. Ania la ket ti ar-aramidennan, a… Dina pay

Saan a nailaksid ken ni Salvador nga addan dagiti padana a tagaaway ti naaringan, naalian, nakatulad kadagiti di umno a kababalin ti tagaili.

la ipalaka ti lakona no adda la ketdi koma bassiten a ganansiana.”

Saan a nagtimtimek ni Salvador. Situturong dagiti matana iti taaw a nakaibartayanen dagiti silaw dagiti dumadaklis.

“Inka sabten dita taltalon,” kinuna ni Apo Binoy. “Ala, aggunaykan.”

Timmakder ni Adoy, nagsubli iti balay. Ginaw-atna ti silag a kallugongna; imbarikesna ti bunengna sa dinagasna ti lampa iti linged ti ridaw. Ginangtanna daytoy iti dalikan sa nagturongen iti agdan.

“Saanka nga agawid no dimo mauray,” impakamakam ni Apo Binoy idi addan ti agtutubo iti paraangan.

Sinurot ni Salvador ti desdes iti bukot ti kadakkelan a tambak ti pamassiten a kataltalonan iti daya ti purok. Nagsardeng idi nakadanon iti kakaisuna a pagpikoran ti ayus ti karayan, ta ditoy ti masansan a pangurayanna iti dakkelna no kastoy a marabiyan nga aggapu idiay ili. Ngem dina pay napudotan ti nagtugawanna a karuotan sa timmakder met laeng ket naglayonen a nagpadaya agingga iti idadatengna iti sakaanan ti dakkel a rangtay iti kalsada ti probinsia. Immuli iti agdan a semento iti pannakapenned ti rangtay ket nagtugaw iti timid ti kalsada sa pinug-awanna ti apuy ti lampa. Iti daya ti rangtay, manipud iti nasipnget a teppang iti adayo a daya iti labes dagiti kawayan, nalasinna nga adda sumagmamano a mannalon nga agsilsilaw iti bunog, burikaw, pasayan wenno sisiaw. Dagitoy dagiti mannalon nga agindeg kadagiti away iti asideg ti karayan. Ngem ania kad’ met ti masilawanda iti daytoy a panawen a kakiddit ti karayan? Naatianan met ngaruden dagiti alog kadagiti pinagayan a pagkammelanda iti leddeg wenno bisukol. Wenno natikagan metten dagiti kinelleng a pagsilawanda kadagiti tukak. Ania kad’ pay, anusandan, a, ti agpuyat a managsaggaysa a mangtukma kadagiti kasla ruting a bunog, kasla ramay a sisiaw… tapno adda “pangalallilawda” iti dinengdeng a pangdengngepda iti rusokda sakbay nga igugorda manen ti bagida iti agmalem a panangtaming kadagiti bangkag.

Tinaliaw ni Salvador ti kalsada nga agpaamianan a dumanon idiay ili. Naimatanganna dagiti alinaga dagiti silaw iti batog ti mabangbangon a pagpartuatan. Imbaw-ingna ti rupana a kasla agamak a mapalagipan iti pannakairaremnanto iti ginget dagiti adu ken dadakkel a makina ti pagpartuatan…

Nasurok ngata a maysa nga oras ti panagur-urayna idi dimteng met laeng ti dakkelna a babai. “Diak la ketdi makalakon, a, ta nagadu metten ti nagsangpet a tagaamianan ken abagatan,” kinuna ti baket a nagnagna met manipud idiay poblasion ta awan la ngaruden ti kalesa nga umaway. “Nabayagka kadin?” sinaludsodna ken ni Salvador.

“Itay pay laeng,” impaturong ni Adoy ti darang ti lampa (a ginangtanna itay nangngegna ti danapeg nupay dina pay nasinunuo no ti dakkelna ti sumungad wenno saan) iti agdan a semento. “Apay ngamin nga immayka simmabat?”

“Asino met ti di madanagan ket rabiin?” insungbat ti agtutubo. Nagnadan nga agina iti agpalaud a desdes. “Nangankayon?”

“Saan pay.”

“Naimbag ngarud… adda ginatangko a sitsiron. Ket kasano ti napanam itay bigat?”

Sinalaysay ni Slavador ti napasamakna iti sango ni Apo Julian Manoto. Imburayna ti dina nayebkas a pungtot, gura, pannakasimron iti mananggundaway a lakay. Kasla kasusikna payen ti inana iti panagsaritana; ket no adda koma nalabasanda a nakangngeg kenkuana, mabalin a nakuna koma dayta nga ungungtanna ti dakkelna. Adu ti naisawang ni Salvador. Sa la dumlaw idi naripiripna ti di isusungbat ti inana. Ta naulimek daytoy kabayatan ti panagsaona. Simken ti panagbabawi ken ni Salvador. Naripiripna a saan nga agsao ti inana, saan nga agtimek, agsipud ta nalabit, aglulua agsangsangiten ket no agbalikas daytoy, amangan no madlawna.

Nagulimek ni Salvador ngem sinipsiputanna ti panangipunas ti inana iti suli ti palingayna iti rupana.

“Pumanawtayon, inang,” pagammuan la ta kinuna manen ni Adoy. “Umakartayon… intayon idiay Cagayan.”

“Saan a mabalin, anakko. Adda utangtayo a dakkel.” Nagbanarbar ti timek ti baket.

“Kalpasan ti panagbayadtayo, pumanawtayonton.” “Kitaento,” insungbat ti ina ngem inalun-on ti kaleddaan, ti nasipnget a kaleddaan, ti agkakapsut a timekna.

SAANEN a nagtimtimek ni Salvador, ngem iti adalem pay laeng a parbangon iti dayta met laeng a rabii, nasapa a nagpataaw tapno agkalap, tapno adu ti maitakdangna a lames, tapno adda mailakoda ken adda mainayon iti pagbayadda iti inutangda. Kasta ti inaramidna iti nagmalem, dandani nagpatnag, kadagiti sumuno nga aldaw.

Nalipatanna pay ketdin ti piknik a nasarita ni Emerita. Sa la nalagipna daytoy iti agsapa ti Domingo, idi agrubrubuatdan nga agina a mangyudong kadagiti lames nga ilako manen ti baket. Imbaga met ketdi ni Emerita a mangitugotda iti kalding a pagsasanguanda, ngem nakababain met laengen no saan a mapan agkalap iti ipasidana kadakuada.

“Intan, inang,” rimmuar ni Salvador iti siled.

“Ne, apay a dika nagsapatos?” inimtuod ti baket. “Saanka kadi nga umay makimisa?”

“Saanen… umay kano dagiti gagayyemko ditoy, umayda kan’ agpipiknik. Nakababain no panawak ida.”

“Dimo koma ngarud imbaga idi rabii ta nagdalusak koma ditoy balay ket, ne, kasta unay ti waratayo.”

“Siakton, a,” kinuna ti agtutubo. “Mangibatiak ngarud iti ikan ta addanto sidayo.”

“Saanen, inang. Mangitugotda kano iti kalding. Mapanakto met agpana no maitulnogka idiay kalsada.”

Inawit ti agtutubo ti maysa kadagiti labba ket nagkuyogdan a napan iti kalsada. Naguray sadiay ni Salvador, ngem idi sumangpet dagiti agpipiknik, ni met la Emerita, ken dua pay a babbalasang ti dimteng.

“Yan ngay dagiti dadduma?” inimtuod ni Salvador.

“Awan, dakami laeng a tallo kada Fe ken Soling.” Nagkatawa ni Emerita “Ken… awan ti intugotmi a kalding!”

Saan a nakatimek ni Salvador.

“Uray ta nalaingkami met nga agpidut iti buttiki a pangaldawtayo,” kinuna manen ni Emerita. “Inkaminto pay, a, agbatok iti maritangtang!” inrabakna.

“Intayon, kayatkon ti mangan iti kakaruyen!” kinuna ni Fe.

“Makadigdigosak metten iti baybay,” insilpo ni Soling.

Nagkukuyogda nga uppat a nagsubli iti Sabangan. Adda karkarna a rikna a dumukduklos iti barukong ni Salvador kabayatan ti panagiinnangawda iti dalan. Malanglang-abna ti bangbanglo iti buok ni Emerita ta sarsarunuenna daytoy. Ngem idi dimtengda iti sango ti balayda, ti kalapaw a bassit a nagagsit iti bulong ti niog ken kasla ilugluges ti panawen, ket naimatanganna ti pannakaingato dagiti kiday ni Emerita idi naammuan ti balasang a daytoy ti kalapawda, simken ti liday kenkuana. Liday iti pannakaamirisna a saan a ti umay agpiknik ti ginagara ni Emerita no saan ketdi a mangpaliiw kenkuana— ta agpayso daytoy pay laeng ti pannakaisar-ong ni Emerita iti Sabangan.

“Aluadanyo, amangan no marpuog ti kalapawmi.” Pinerreng ni Salvador ni Emerita idi umasidegda iti agdan. Dimmuklos ti naisangsangayan a panagalumiim iti barukongna: pinanawanda nga agina dagiti agkaiwara a nagmurngan, dagiti di pay naugasan a labba a pakaikarkargaan dagiti lames. Simken kenkuana ti panagbabawi, ngem ania pay, maimatanganen ni Emerita ti kinataona, ti kinaasinona. “Uray ta saanko met nga inliblibak ti kinapanglawko,” kinunana laengen iti nakemna.

(Maituloyto)