Alias Calawacaw

Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Marso 1, 1948 a bilang.

“ANIA ket ti dardarepdepen, kasla agpayso latta,” indayengdeng ni Juan a nagnaganenda iti Calawacaw apaman la a nakabangon. Iti langana, mapaneknekan ti napalalo a bannogna a kas ipasimudaag ti nadaras a panaganges ken panagal-alna. Tapno nalaklaka ti pannakapasublina iti nabannog a riknana, dinagusna ti nagdalupisak iti datar. Nabayag bassit ti panagtaengna iti kastoy a kasasaad ket dimmegdeg pay ti kasla panagpampanunotna iti narikut a kasla iti daytay naabak iti sugal wenno nabiit pay a nauraman. Di nagbayag, nadlaw dagiti kabbalayna a mangpalpaliiw kenkuana ti panangyangadna iti rupana, kasta met a nailatak ti panaganninaw ti naisangsangayan a ragsak iti rupana. Pagam-ammuan la ta sipapartak a timmakder a nanggaw-at iti badangna a naisab-it iti nagsangasanga a sara ti ugsa a nailansa iti suli. Iti pannakakita dagiti kabbalayna a ti badangna ti naiggamanna, nagistayan pay naggigiddanda a nagtatapuak iti tawa gapu iti nalaus a butengda. Sa la nabang-aranda bassit idi makitadan ni Calawacaw nga agtartaray nga agpalaud, ket dina pay inkankano ti panangawag kenkuana ni Ama Poro a dakkelna.

“Dakes sa man ti napagteng ‘toy ubingen,” insainnek ti lakay iti baet ti panagsiddukerna ken panagangsabna.

“Sawirin sa ngamin ‘diay anaktayo, atanud? Masapulnan sa ti uriran a baboy, karurayan a kawitan ken sangakaban a diket,” inyangaw ni Tia Calla a kasinnagumaymayda ken ina met laeng ni Calawacaw iti buniag a nairana a timmamdag iti tawada.

“No sawiri ti ama, di kad’ sawiri met ti anak,” impasarunson ni Baket Culli a kagapgapuna pay laeng iti naglemmenganna kahon iti sirokda.

“Bay-anyo man ta anakek iti belleng,” insampitaw met ni Ina Mira.

Namrayan laengen ni Ama Porong ti di nagun-uni ngem siiisem nga immuli a sinaruno dagiti kabbalayna.

Tinurong ni Calawacaw ti balay ni Ama Dalmas nga agdindinamag iti laingna nga agibagas iti tagtagainep. Saanna nga inkankano ti pudot ken ti panagpalpalagapag ti badangna a naibalay iti kayo nga agtiltillayon iti sikiganna.

“Ama Dalmas, pangngaasim ta ibagasam man ti tagtagainepko,” impasungadna iti lakay a madama a mangsirsirig iti witiwit ti alupenna iti sirokda.

“Kinamatnakan sa man ‘ta anniniwanmon, Juan, ta kasta unay a banang-esmo a simmungad,” ti burburotekteken nga impasabat ni Lakay Dalmas, “ngem ania kadi ti natagtagainepmo?”

“Napanak kan pay idi nagtabukol ket saan a nabayag ti pannakapunnok itay alatko a binakol. Itay agawidakon, nakakitaak iti pangen ti uyokan, ket nagtartarayak ta kabutengko ti masilud ‘ti uyokan. Itay makasangpetak idiay balaymi, awan met ti nagunegen i’tay alatko. Isu metten a nakariingak,” impalawagna.

“No kasta, dinaka met la nasilud dagiti uyokan?” “Saan, tio, linabasandak laeng.”

“Met la gayam, sa ngarud nagtarayka? Timmapuak dagitay natabukolam, a, ta awan met ti serreg ti alatmo, saan a kasta?”

“Ammom latta, aya, tio. Ngem saan a dagita ti kayatko a maammuan no di ket ti kaipapanan ti tagtagainepko. Gumanatak a makaammo bareng no naimbag ti ipakdaarna,” ti panangidagdag ni Calawacaw.

“Nabaknang ti masakbayam, Juan,” ti panangirugi ni Lakay Dalmas, “ta manipud ita, nagasatka kadagiti pagsusugalan.”

“Sadino ngarud ti pangsapulak iti gasatko ket awan met ti pakisugalak ditoy awaytayo?” imballaet a sinaludsod ni Juan.

“Idiay Manila ti turongem no sugal ti kayatmo a sapulen. Idiay, masarakam ti pallot, dice, black jack, poker, monte, pangginggue’, lumba ti kabalio, daily double, hueteng, bingo, lucky nine, cara y cruz, kulogkulog, shooting gallery, jai-alai, ken adu pay a sabsabali a kita ti ay-ayam a mabalin a pakigasanggasatan ngem kadaklan ti kunkunada a sweepstakes.”

“Innak la ngaruden, tio. Diak ag-Dios ti agnginan ta padiguankanto laengen inton sumangpetak. Dagdagusek ti agpa-Manila apaman a lumgak ti init no bigat. Dakes nga igabgabay amangan la no agpukaw ti bileg ti tagtagainepko. Innakon...” Ket nagnan.

“Piliem a nasayaat dagiti pustaam, no saan, agawidka a kalawakaw,” impakamakam ni Lakay Dalmas ngem saanen nga inkankano ni Juan ta awanen ti sabali nga agay-ayuyang iti mugingna no di ti kinabaknang nga abakenna kadagiti pagsusugalan.

Apaman a nakasangpet, dinagdagusna ti nangipisok iti sangaparis a lupotna iti tampongna. Nairubuatnan dagiti nasken a masapsapulna ngem pagammuan la ta naikuleng.

“Ania, aya, ti napasamak, anakko?” sinaludsod ni Ina Culli.

“Sssst,” ti panangatipa ni Lakay Porong ket inasitganna nga inarasaasan ti asawana. “Paguniam ta sika ti pagballatekan ti kurangna. Dimo kad’ ammo a kabus no malem?”

Madama metten a pampanunoten ni Calawacaw ti pangalaanna iti gastuenna iti dalan ngem pagammuan la ta timmammidaw ni isem iti sigud a naliday a rupana idi nalagipna ti nabukel a duapulo a pisos a nabayagen a siniglotan ni nanangna iti barikesna. Ngem no kasano ti panangsikapna itoy ti dakkel a parikutna ta dina pay nakita nga indisso ti baket ti barikesna. Napipia pay ‘tay kaiggangat a pinadis a malipatanna ngem daytoy a barikesna. Kalpasan ti napaut bassit a panagpannimidna, intanamitimna: “Utek, agisipka. No saan, masaaw ti napateg a gandat,” ket insarunona pay ti nagsennaay.

“Areglado, kuartan a nalawag,” ti pagammuan la ta inyebkasna a naigiddato iti itatakderna a nanggaw-at iti karingkaring a nakaikabilan ti malukong a napno iti naangpep a bugguong. Inggagarana a pinatingig ket naituyag ti digo ti bugguong. Apagisu a naisuyat iti ulo ni Ina Culli a madama a maingipelpelles iti batiwerwer a takbianna.

“Anak ti diantreka a Juan, diak pay ket naangpep itan. Pilitennak la a mapan agdigos iti kastoy nga oras,” indayamudom ti baket ket giniddanna a pinidut ti maysa a malabi. Sao la a sao iti dalanna ket dina nagawidan ti masansan a panagtuprana.

Apaman a nakalikud, simmaruno met a dagus ni Juan. Manipud iti kasamekan ti ruot iti igid ti waig, sinipsiputanna ti panaguyos ni Ina Culli ket nalawag unay ti pannakakitana nga insab-it ti inana ti barikesna iti sanga ti bikal. Narigat a maikkat ti angpep ti buggong iti buok ni Ina Culli uray no namin-adun a bimmatok a nanggelgelgel. Gapu iti kasta, nalagipna ti nakilnet a pitak iti teppang iti sangona. Nangkayud iti sangkatukel ket impulupulona a nalaing iti buokna. Kalpasanna, bimmatok iti napaut aginggana iti nagararibekbek ti danum. Awan met kanito a dinadael ni Juan. Tinarayna nga innala ti barikes a nakaisiglotan ti kuarta. Gapu iti napasnek a kalikagum ni Ina Culli a maikkat ti angot iti ulona, dina nalagip a tinaliaw sagpaminsan ti kas kapateg ti biagna a barikesna— nga iti pategna, iti dayta pay laeng a kanito ti panangisinana iti matana iti napaut itoy a kasilpot’ biagna a barikes.

Manipud ditoy, makitan ni Juan a magmagna a mangtartarengteng iti panglintegan nga agudong ta idiay ili ti paglugananna.

IDIAY Manila, naisursoren ti trak a nagluganan ni Juan dagiti kakaduana ket is-isu laengen ti natda. “Sika, pari, pagdissagam kadi?” sinaludsod ti

konduktor.

“Ditoy Manila koma man,” ti nalab-ay nga insungbat ni Juan. “Dumsaagka ngaruden.” Ket nagkakatawada.

Nagmurareg pay ti konduktor idi maukradna ti papel de banko nga inyawat ni Juan a pagbayadna iti pletena.

“Saanmi nga awaten dagiti kakastoy a kuarta, gayyem.”

“Ta apay? Kuarta met. Treasury certificate pay,” impangasna. “Nabayag san a sinigsiglotan ni apom a baket dayta a kuarta iti barikesna,” insampitaw ti tsuper.

“Pudno dayta kunam, napatangam, ngem ni nanangmo, kunam, a.”

“Isu met laeng a di nadeppelan iti victory ta naiduldulin a nabayag iti siket. Saan a mabalin a gastuen ti awan deppelna a victory, gayyem. Awan ti kuartam a sabalin?”

“Awanen…” ti ababa nga insungbatna.

“Alaenyo ngarud ta pusotna, napipia la a pangabrutan,” inturong a sao ti konduktor iti katulonganna ket dinagus met a sinipdut ti katulonganna ti bungon nga ak-aklilian ni Juan.

Namrayan laeng ni Juan ti nagulimek iti baet ti pannakaklaat ken lidayna gapu iti napasamakna ket nakanganga a nangsipsiput iti trak nga umadadayon iti yanna nga agtaktakder.

Idi nailingeden ti trak kadagiti matana, nagin-inayad a pimmanaw iti yanna nga iti panunotna, agay-ayam dagiti nadumaduma a makasikor a bambanag: amak, danag, siddaaw ken babawi. Kabayatan ti pampannagnana, nasinga iti arimbangaw nga aggapu iti uneg ti maysa nga inaladan. Simmirip ket idiay nakitana ti madama a panagpallot dagiti natadian a manok. Simmiplot a dagus iti nakemna ti puon ti inayanna iti Manila ngem nakigiddan a nangpalukneng iti isipna ti kaawan ti kuartana.

“Gasanggasat. Pagbiagan ni sikap, pakatayan met no di malasat,” dayta ti immappayaw iti panunotna ket intuloyna ti panagtantanamitimna. “Sikap, biag wenno patay, ti la adda itan, awan ti sabali a pamuspusakon.” Ket nagdursoken a simrek iti pagpapallotan wenno tupada.

“Ilokanokay sa, gayyem?” impaspasarak a sinaludsod ti maysa kadagiti nadanonna idi madlawna ni Calawacaw a mataltalimpungaw ken mangmatamata. Nalaka a mabigbig ti kinasinona gapu iti badona nga inunsoy nga abel-Iloko.

Maysa a tung-ed laeng ti sungbat ni Juan.

“Adda kuartam?” Nagtung-ed laeng. “Ipustata bareng adda gasatna.” Gapu itoy a kinadursok ti lalaki, namrayan laeng ni Calawacaw ti nagpaliiw ngem iti pannakakitana a nakuttong ti kasasaona ket inanamaenna a kabaelan ken daegenna iti ania man a pagsanguanda no dayta ti masapul, immannugot a pumustada.

“Pustaam iti sangapulo daydiay nalabaga,” imbisik ni Juan. Nagbalinda a napasig unay, kalpasanna, iti daytoy immuna a nakaamammona iti Manila ket naammuanna kalpasan ti sumagmamano laeng a kanito nga isu daytoy ni Alocaoc: ni Alocaoc a naggerilia idiay Arayat ken binutbuteng dagiti rurog bayat ti pannakianupna idiay Ilokos iti tagtagainepna. Nasingdat ti pannakatagtagainep daytoy kadagiti rurog.

Nangabak ti nalabaga. Saan a masalaysay ti rag-o a nagumok iti barukong ni Calawacaw ta saan a nasukatan ti sikapna ta no kas pagarigan naabak koma, diak ammon no ania ti binanagna. Mabalin a nagkikiddisanda, di numnumona ta idiay pay ngarud Tondo nga agdindinamag ti yanda. Pinaipustana manen ken ni darisayen ti walo a pisos ta ti adda iti nakemna, no kas pagarigan maabak, adda pay la matda kenkuana. Ngem naimbag a gasat, naabak ti kinasango ni darisayen. Simmaruno a naitadi ni kalien, ti nataraki a kawitan a nabayagnan a palpaliiwen ti taktakderna ket insangoda ken ni billiten. Pinaipustana manen ken ni Alocaoc ti sangapulo ket lima. Nangabak manen. Sumaruno manen a maammuan ti gasat ni alimbuyogen ket pinustaanda iti duapulo ket lima. Nupay saan nga ammo ni Calawacaw ti