Dagiti Relo de Sol a Gameng ti Tagudin
TI Tagudin ti umuna a matupar nga ili ti Ilocos Sur no aggapuka iti abagatan. Maudi met daytoy nga ili ti probinsia no aggapuka iti amianan. Sigud a kabesera ti Amburayan, maysa a subprobinsia ti orihinal a Montañosa ti Tagudin.
Paset ti subprobinsia ti Amburayan dagiti ili ti Lepanto, Angaki (Quirino itan), Suyo, Alilem, Sugpon, Santol, Sudipen, San Gabriel, ken Tagudin.
Kas kabesera ti Amburayan, adda naisangrat a solar a pakaipatakderan koma ti kapitolio ti subprobinsia. Paset daytoy ti maysa a turod a nakaipatakderan itan ti reserborio ti distrito ti danum ti Tagudin. Nagbalin ti Tagudin nga ili ti Ilocos Sur idi 1818.
Iti panaglabas dagiti tawen, nagbalin ti ili a sentro ti komersio ken edukasion dagiti ili ti Suyo, Sugpon, Alilem ken Cervantes iti Ilocos Sur, ken dagiti asideg nga ili ti Sta. Cruz, Bangar ken Sudipen iti probinsia ti La Union.
Iti Tagudin ti nagsangladan ni Sister Louise de Meester, pundador ti kongregasion ti Immaculati Cordis Mariae wenno ti Missionary Sisters of the Immaculate Heart of Mary nga ad-adda nga am-ammo nga ICM.
Idi Hunio 1910 a simmangpet ti madre manipud iti Belgium.
Ti isasangpet ti madre ti nakairugian dagiti nalatak a pagadalan a pakairamanan ti St. Therese College, Christ the King College, ken Saint Louis University iti Baguio.
Sakup met ti Tagudin ti Barangay Bitalag a nangrugian ti nadara a gubat iti Paso Bessang.
Iti Tagudin ti nakaipatakderan ti ospital sentral ti United States Armed Forces in the PhilippinesNorthern Luzon (USAFIP-NL) idi 1945. Daytoy ti kadakkelan nga ospital militar iti sibubukel a pagilian iti Maikadua a Gubat iti Sangalubongan.
Iti Tagudin ti nakaisaadan
Dagiti pagorasan-init ti Tagudin ti kaunaan ken kakaisuna a relo de sol nga inar-aramat dagiti Kastila iti panawen a panagturayda iti pagilian.
ti kuartel heneral ti Philippine Commonwealth Army 1st ken 12th Infantry Division ken ti USAFIP-NL 121st Infantry Regiment. Iti las-ud ti ili ti nagtalinaedan dagitoy a buyot idi panawen ti gubat (1942 agingga iti 1945) agingga iti kalpasan ti gubat (1945 agingga iti 1946).
Iti pay Tagudin ti immuna a nakibakalan dagiti soldado a Filipino kadagiti Hapones a nagsanglad iti Vigan idi 1941.
Pagorasan-Init
Iti kaaddami idi iti Tagudin, Ilocos Sur, pinasiarmi ti Simbaan Katolika, ruar ken uneg ti munisipio, plasa ken uray ti estaka nga asideg iti baybay.
Iti plasa, naisentro ti imatangmi iti pagorasan-init (sundial) wenno relo de sol. Maysa a kadawyan a patakder a nasurok a pagattao ti pagorasan-init. Awan dagiti naisangsangayan a pasetna wenno bisti a mangawis iti imatang ti lumabas.
Ni Padre Juan Sorolla, sigud a kura paroko ti Tagudin ken nangpaileppas iti pannakabangon ti Simbaan ni San Agustin iti nasao nga ili idi 1832, ti madakdakamat a nangipatakder iti pagorasan-init.
Adda pay maysa a pagorasaninit iti solar ti Saint Augustine’s School iti asideg met laeng a likud ti simbaan. Kinapudnona, immun-una a naaramid daytoy a pagorasan ngem ti adda iti plasa. Naipatakder daytoy idi 1841, kas makita a naibuddak iti patakder.
Naibuddak met iti pagorasan-init iti plasa a naipatakder met laeng daytoy idi 1841 nupay naisurat iti karatula iti asidegna a nabangon daytoy idi 1848. Adu ketdi ti agkunkuna a biddut daytoy nailanad iti karatula ta nayakar ni Padre Sorolla manipud iti Tagudin idi 1845.
Agkalanglanga dagiti dua a pagorasan-init malaksid iti sumagmamano a naikitikit iti parupada.
Naammuanmi a dagiti pagorasaninit ti Tagudin ti kaunaan ken kakaisuna a relo de sol nga inararamat dagiti Kastila iti panawen a panagturayda iti pagilian.
Maysa a gamigam ti pagorasaninit a mangipakaammo iti oras no nalawag ti init. Itudo ti anniniwan ti ruting, barut wenno darekdek ti naibuddak a linia wenno numero nga oras manipud iti isisingising agingga iti ilelennek ti init.
Saan ketdi a perpekto a pagorasan ti pagorasan-init gapu iti panagbaliwbaliw ti panawen.
Mainaig daytoy iti longitud ken latitud a dakdakamaten ti siensia. Maysa daytoy a sistema a pangiladawan iti nakaisaadan ti maysa a lugar.
Longitud ti imahinario a linia iti direksion nga aminiananabagatan. Latitud met ti agpadaya-agpalaud a linia.
Makita daytoy imahinario a linia kadagiti mapa.
Iti laksid dagitoy a pagkamtudan ti pagorasan-init a saan pay a maaramat iti rabii wenno nalulem, napateg ti maitulongna iti pannakatarawidwid ti oras kadagiti lugar nga awanan relo.
Kadagiti nagkakauna nga Ilokano idi awan pay laeng iti dekuerdas wenno debateria a relo, maar-aramat ti pagorasan-init a pangibaga iti oras, malaksid ti taraok dagiti manok iti parbangon, wenno iti puesto dagiti bituen iti langit.
Uray idi addan dagiti relo, adda met dagiti agar-aramid iti bukodda a pagorasan-init Aramatenda met laeng ti relo a kas giya; kalpasanna, maaramatdanton dagitoy a pagorasan-init uray awanton ti iggemda a relo. Mangipatakderda iti darekdek sa mangipalawlawda iti bato iti aglawlaw a mangibagi ti maysa nga oras. Dagiti bato a malingdan ti anniniwan ti darekdek ti agpaay a pagtandaan iti oras.
No saan, mangipalokda iti lansa iti tengnga ti maysa nga akaba a tabla. Mangikabilda met kadagiti linia wenno numero iti aglawlaw ti naipalok a lansa. Pagtandaan dagitoy a linia ti maysa nga oras no lingdan ti anniniwan ti numero.
Isimsimbolo dagiti pagorasan-init ti Tagudin ti panangipateg dagiti Ilokano iti oras. Pammaneknek dagitoy a kadagiti Ilokano, maysa a sagut a napateg ngem limitado ti oras a nasken ti panangilala ken nainsiriban a panagaramat. Kas itay kunadan, saanen a mabalin nga isubli pay ti napukaw nga oras.—O