Ammuen Dagiti Kangrunaan a Peste Ken Sakit ti Kahoy
ADTOY dagiti sumagmamano a kangrunaan a peste ken sakit ti mula a kahoy (balinghoy, kamoting) a nasken a maammuam ken no kasano a mapaksiat dagitoy.
Nalabaga nga ayam (red spider mite). Agtalinaed daytoy iti sirok dagiti bulong ken sepsepenna ti tubbog dagitoy. Magustuan ti peste nga atakaren ti naganus a bulong ta naluklukneng ken ad-adu ti tubbog daytoy ngem dagiti natangkenan a paset ti mula.
Agamarilio dagiti urat ti nasepsep a bulong a gapuanan ti peste sa lumabaga ken agmaris-tsokolate agingga nga agbalin a kasla aglatlati. Malaylay ti apektado a bulong sa matay ken maregreg. Kadawyan nga iti panawen ti kalgaw a nakaro ti dadael nga itden ti red spider mite.
No di makontrol ti panagatakena, ibabana ti apit manipud iti 30 agingga iti 50 a porsiento ken ti linaon ti bagasna nga arina iti manipud iti 10 agingga iti 20 a porsiento.
Umab-abot iti 9-12 nga aldaw ti siklo ti panagbiag ti peste manipud itlog agingga iti panagbalinna a nataengan. Mapaksiat ti peste no kanayonen ti panagdaldalus iti talon ken ikkaten ken puoran dagiti apektado a paset ti mula tapno saan nga agramaram ti panagdadael ti peste.
Kangrunaanna, agmula iti naandur a barayti a kas iti irekrekomendar dagiti agsuksukisok iti Mariano Marcos State University (MMSU) iti Siudad ti Batac a managan iti MMSU Collection #2, PSB Cv 11, PSB Cv 13, PSB Cv 16 ken PSB Cv 16, wenno dagiti dua a barayti nga irekrekomendar ti Department of Agriculture (DA) a managan iti Lakan 1 ken Lakan 3.
Puraw a ngilaw (spiraling whitefly). Kas iti nalabaga nga ayam, sepsepen met daytoy a peste ti bulong ti mula ken isu ti agyakar iti nangisit a buot. No pumuskol ti buot, lapdanna ti proseso ti photosynthesis iti bulong dagiti mula.
Agkuribateg ken aglaylay ti bulong nga inatake ti peste ta maugotan daytoy iti tubbog ken sustansia. Daytoy a peste ti agyakar iti bayrus a mangisangbay iti sakit a cassava mossaic virus.
Nadawel met daytoy a peste ta kabaelanna nga ibaba ti manamnama a kaadu ti apit nga umab-abot iti 40 a porsiento. Panagdaldalus met iti sapasap a talon ti kangrunaan nga aramiden tapno mapaksiat ti peste. Gaikan ti aglawlaw ti talon ken dagiti mula tapno awan ti alternatibo a mula a pagyanan ken pagumokan ti peste.
Derosas nga aplat (pink mealy bug). Kas kadagiti kadawyan nga aplat, awan met payak daytoy a peste a kadawyan nga aguummongda kadagiti bulong, uggot, puon ti bulong, ken iti puon ti mula.
Nagalis ti bagina a nabungon iti wax, maysa a naidumduma nga elemento a parnuayen ti bagina.
Gagangay nga umababa ti linawas ti buko ti mula nga apektado iti daytoy a peste ken bumabassit ti agtubo a bulong ken rangawna. In-inut nga agregreg dagiti apektado a bulong ken kasla kandela ti porma dagiti bagasna.
Ket gapu ta agkuribateg dagiti apektado a bulong wenno uggot ti mula, itundana ngarud ti saan a nababbaba ngem 80 a porsiento a pagbabaan ti apit.
Nangisit nga aplat (black scale). Babassit ken nangisit daytoy nga insekto a kasla bassit a pag-ong ti langana. Kadawyan a makita ti peste a nakakapet ken agsepsepsep iti tubbog ti uggot, naganus nga ungkay ti bulong, ken dagiti nalulukneng a paset ti mula.
Aggango ken matay ti paset ti mula a mapakaruan iti panagdadael ti peste. Daytoy a peste ti agyakar iti nangisit a buot agraman kuton a mangnayon iti didigra a sagabaen ti mula a kahoy.
Makontrol ti peste no agmula kadagiti naandur a barayti ken agusar iti cartap hydrochloride dimethoate a kemikal sakbay nga agmula. Makatulong met dagiti naimbag nga insekto a kas iti coccinelid beetle, lawwalawwa, alumpipinig, ken sipitsipit tapno mapaksiat ti peste.
Abaleng. Nadangkok ti abaleng ti abal-abal nga agdadael iti ramut ti kanoy. Agtalinaed daytoy a peste iti uneg ti daga sakbay a rummuar ken agbalin a nataengan.
Daytoy ti agdadael iti kaimulmula a kanoy babaen ti panangkaanda iti ramut ken iti paset ti mula a pagrusinganna, agraman dagiti mangrugin nga agbagas a ramut.
Malapdan ti nakaro a panagdadael ti abaleng no pagtalinaeden a nasalun at ti mula babaen ti panagaramat iti maitutop a klase ken kaadu ti abono. Tapno masigurado no ania ti umno a maaramat a ganagan, ipaamiris nga umuna ti kondision ti daga ti talon iti kaasitgan nga opisina ti Bureau of Soils and Water Management (BSWM). Iti kasta, maammuan ti rekomendado a klase ken kaadu ti aramaten a ganagan iti panawen ti tudtudo wenno kalgaw.
Makatulong met ti sagpamisan pananglimbang ken panangringkon iti daga tapno saan a makaitlog dita dagiti nataengan nga abal-abal, agraman ti sagpaminsan a panangpalayas iti talon tapno mapaksiat
dagiti abaleng.
Anay. Magustuanna nga atakaren dagiti kaimulmula a kahoy, agraman dagiti nakapangrugin nga agbagas a ramut. Dadaelen daytoy ti bagas ti mula ken dagiti dadduma a paset ti ramutna. Agamarilio ti mula a biktima ti peste ken matiltil ti panagdakkelna. Mapaksiat ti peste babaen ti rekomendado a kemikal a pangpaksiat iti anay.
No saan, mabalin ti agaramat kadagiti organiko a pestisidio a pangpaksiat iti daytoy a kas iti tubbog ti bawang. Iti maysa a litro a danum, laokan iti dua a nataltal a bagas ti bawang (garlic bulb) sa bay-an iti uneg ti 24 nga oras. Sagaten ti danum sa yisprey kadagiti mula nga inatake ti anay. Mabalin met a yuper nga umuna dagiti nataltal a bawang iti tallo kutsara a manteka iti las-ud ti dua nga aldaw. Kalpasanna, ilaok daytoy iti maysa a litro a danum. Sagaten sa laokan iti 2 agingga iti 3 a kutsara a gas.
Makatulong met dagiti nasayaat nga insekto ken ayup tapno makontrol ti anay a kas kadagiti lawwalawwa, billit ken tukak. Mangan dagitoy iti nataengan nga anay, nangruna dagiti mangnganup a lawwalawwa. Dagiti dadduma pay a mangmangan iti peste ket ‘tay sammisammi a managan iti ladybird beetles, ken dadduma a billit kas iti palal (panal) ken salaksak.
Cassava Phytoplasma Disease (CPD). Umukuok daytoy a sakit iti uneg ti mula isu a maawagan daytoy iti Ingles a systemic disease. Makuna a systemic ti maysa a sakit no sapasapenna nga apetaran ti sibubukel a mula.
Agarup 50 agingga iti 70 a porsiento ti mapukaw nga apit no sumangbay ti sakit bayat ti panagbagas ti ramut ti mula, ken 100 a porsiento met ti mapukaw no dimteng ti sintoma ti sakit iti umuna a tallo bulan ti panagbiag ti mula. Bumaba ti maala nga arina manipud iti bagas ti mula a biktima ti sakit.
Madlaw ti kaadda ti sakit no mangrugin nga agkusnaw a bioleta ti tarubong ti mula, umababa dagiti buko, saan a makadakkel, agmarisbioleta dagiti bagas ti ramutna, ken babassit ken nakersang ti kudil ken saan a nasayaat ti linabag dagiti tumanor a bagas ti ramut.
Malapdan ti agtultuloy a panagraira ti sakit no pilien dagiti usaren a kayo ti kahoy nga imula ken liklikan ti agala iti imula manipud kadagiti lugar nga immuna nga apektado iti daytoy a sakit. Agmula met iti kahoy kadagiti lugar a saan a malaplapunos iti danum ken manteneren ti kinadalus ti nagmulaan a talon.
Tapno sigurado a mailiklik dagiti mula iti daytoy a sakit, yuper nga umuna dagiti kayo nga imula iti antibiotic a kas iti streptomycin. Umdasen ti 100 ppm (parts per million) nga streptomycin a maaramat para kadagiti kayo nga imula iti kada 6 nga oras.
No makita dagitoy a sintoma, ikkaten dagiti apektado a paset ti mula sa puoran wenno ikali dagitoy.—O