Uliem Man Met ti Sentinela Hill
NO maisar-ongka iti ili ti Bangui, Ilocos Norte ket aggapuka iti abagatan, masaripatpatam ti maysa a turod iti kanawanmo no ballasiwem ti rangtay a kumamang iti sentro ti ili a kas man la mangwanwanawan kenka iti isasangbaymo. Isu daytoy ti Sentinela Hill. Wen, maysa a ‘pagwanawanan’ ti Sentinela Hill gapu iti nagpaiduma a ngayed a maimatangan iti aglawlawna. Agdindinamag ngarud daytoy a tourist destination iti deppaarna ti Amianan. Masarakan daytoy iti mismo a puseg ti ili ti Bangui, Ilocos Norte.
Nalingkob ti Bangui kadagiti turod ken bantay iti bandana ti daya manipud iti amianan agingga iti abagatan idinto a makagargari a taaw ti nangalad iti laudenna. Ngem ti Sentinela Hill, naigamer iti pakasaritaan a mismo ti ili a Bangui.
Ti balikas a “sentinela,” nagtaud iti Espaniol a kayatna a sawen pagwanawanan. Wen, pagwanawanan ngem saan a kas ti panangipapantayo ita iti viewdeck iti English a pagtannawagan iti napintas a buya ti aglawlaw.
Apay, aya, ngamin a naawagan daytoy a naiputputong a turod iti tengnga ti Bangui iti Sentinela?
Bassit laeng nga ili ti Bangui no idasig kadagiti nagkakauna nga ili (kas koma iti Pasuquin wenno Bacarra iti amianan a paset ti Ilocos Norte) idi mangrugrugi pay laeng a sakupen dagiti Kastila ti pagiliantayo a Filipinas. Maysa laeng daytoy a bassit nga Spanish outpost. Nupay kasta, maysa ti Bangui kadagiti nagkakauna a nabangon a lugar. Idi 1590, babaen ti panangimaton ti agnagan iti Capitan Riberos, naipatakder ti maysa nga enkonmienda iti daytoy a disso. Kadagidi met laeng a panawen, ti manartarawidwid iti Bacarra a ni Fr. Lazaro Ordoñez, nakigamgamulo kadagiti y-Apayao a mangipasidumaag iti kaadda dagiti papadi nga Agustiniano iti Bangui kalpasan ti pannakabangon ti Bacarra idi 1590 agsipud ta adu kadagitoy nasao a katutubo ti agindeg ditoy.
Saan a ti agdama a sentro ti ili ti immuna a sentrona. Masarakan idi iti Barangay Taguiporo. Kinaagpaysona, makita pay laeng iti nasao a bario ti narpuogen a daan a simbaan a naaramid iti ladrilio. Ti Taguiporo, dumna a mismo iti baybay a nakaipaunoran itan dagiti windmill nga agpataud iti elektrisidad a maysa pay a daydaywen dagiti turista iti Bangui. Apay ngarud a nayakar ti sentro ti ili? Kadagidi a panawen, agraira dagiti mannibrong kas kadagiti tirong ket pagaayatda a rauten dagiti babassit nga Spanish settlement. Idi 1786, maysa a komersiante nga Espaniol nga agnagan iti Francisco Fernandez ti nagbalin a Gobernadorcillo ti Bangui. Inummongna dagiti lumugar tapno labananda dagitoy a managdakdakes. Inawagan dagitoy a mannakigubat dagiti bagbagida iti “Bangi,” a naadaw iti nagan ti maysa a makan a seaweed a masarakan iti nasao a lugar. Daytoy metten ti nagbalin a nagan ti ili iti saan unay a nagbayag. Ngem narigatanda bassit a nangsalaknib iti daytoy
a lugar gapu iti kellaat nga idadarup dagiti kabusor, nangruna dagiti tirong nga agsanglad manipud iti taaw. Daytoy ti nakapanunotan dagiti dadaulo a nangyakar iti sentro ti ili iti Barangay San Lorenzo wenno Poblacion tapno mayadayo bassit iti baybay, ken kangrunaanna, adda nakatakder a natural a depensa wenno salaknib: ti Sentinela Hill, a masarakan a mismo iti abay ti plasa. Nagserbi daytoy a turod a pagwanawanan kadagiti rumaut a kabusor nga aggapu iti baybay. Sakbay a makasanglad dagiti kabusor, napakaammuanen dagiti parawanawan dagiti umili kadagiti sumungsungad a kabusor ket makapagsaganada wenno makapaglemmengda.
Malaksid iti daytoy a pakasaritaan ti Sentinela Hill, adda pay sabali nga istoria dagiti lallakay ken babbaket. Gapu iti sukogna a kasla dakkel a bilog, kunada a dati kano a napakleb a barko daytoy a naidakdak. Adda pay nagkuna nga adda kano kueba ditoy a bambantayan ti dakkel nga uleg.
Idi panawen dagiti Kastila, nagpaay daytoy a pangwanawanan kadagiti rumaut a tirong manipud iti baybay.
Ita, maysan ti Sentinela Hill a naulimek ken makaay-ayo a disso a daydaywen dagiti turista nga aggapu pay iti adayo a luglugar. Idi saan pay a nagaraw daytoy tapno maidiaya iti publiko a kas pagpasiaran, magusgustuak a pagpalpallailangan gapu iti kinaulimekna ken ti makapabang-ar rikna a buya ti aglawlaw. Kaykayatko a papanan no lumneken ti init gapu iti kinawada ti taaw a makita manipud iti tapawna. Iti babaenna a mismo, makita ti kabalbalayan a pakairamanan ti balay ti ili, tiendaan, ken ti kadaanan a Simbaan Katolika. Makita pay ti national highway a nangbisngay iti ili manipud iti Barangay Baruyen agingga iti Barangay Lanao. Saan met a makalisi dagiti windmill a naipaunor iti igid ti baybay. Nalawag pay a makita ti nalawa a solar ti Bangui National High School a pangisursuruak ita. Ket iti deppaarna iti amianan a daya, daya, ken abagatan a daya, makita dagiti agkakatayag a bantay a marisberde ken asul.
Idi laeng sakbay ti pandemia, babaen ti pannulong ti municipal local government unit nga imatmatonan ti agdama nga ama ti ili a ni Mayor Fidel A. Cimatu Jr. ken dati a Department of Environment and Natural
Resources (DENR) Secretary Ret. Gen. Roy A. Cimatu, napagbalin ti Sentinela Hill a kas ecopark ket lalo a timpuar ti kinapusaksakna. Malaksid kadagiti endemic plant nga agtubtubo ditoy, nanayonan pay kadagiti mula a naggapu iti DENR. Adda pay dagiti nadumaduma a klase ti billit ken sunggo a naggapu met laeng iti DENR. Nasimpa ti dalan nga agpangato ket naipatakder ti maysa a nabileg a watch tower wenno viewdeck a paborito a pag-selfie-an dagiti umay agpaspasiar uray pay dagiti umadanin agkasar (pre-nuptial photo op).
Nalaka laeng a masarakan ti Sentinela Hill. Agarup dua a gasut a metro laeng ti kaadayona nga agpadaya manipud iti national highway. As-asidegto manen no malpas ti maar-aramid a bypass road iti likudan wenno dayaenna.
Ala, padasem met ti umuli iti Sentinela Hill. Sigurado a mapnekka iti kinangayedna.—O