Awis ti Purosawi
Ti Napalabas: Nagna ti saosao maipapan iti pannakikabbalay ni Marina iti balo a ni Dencio. Gapu iti panangigigir ni Dencio iti balasang, insingasingna ti isusubli da Marina ken Andoy idiay Sigayan, ngem limdaang ni Marina gapu ta impagarupna a ti pannakauman kadakuada ni Dencio ti namkuatan daytoy a mangpapanaw kadakuada nga agkabsat. Kabayatanna, patienen ni Sidoy nga adda palimed ti balo ken ti balasang. Nagpambar iti maysa a rabii nga ipapanda koma panagkalap idiay taaw. Nagbati iti balay ket pinanggepna a ramesen ni Marina. Idi nagsubli da Dencio manipud iti nagdaklisanda, awanen da Marina, Andoy, ken Sidoy. Dina nasarakan ida idiay Sigayan wenno Aparri. Ngem idi sinarungkaranna ti tanem ti asawana, rimmuar da Marina ken Andoy iti paglemlemmenganda ket nagluganda iti bilog ni Dencio tapno pumanawda.
(Maudi a Paset)
NANGNGEG dagiti agkabsat ti pukkaw, ngem idinto a narikna ni Marina a kasla simmalbag iti pusona ti timek ni Dencio, a dandani nakaigapuan ti itataliawna iti takdang, timmallikud ketdi ti balasang ket tinulonganna ni Andoy a nangiturong iti bilog tapno mabiit ti yaadayoda iti igid ti kadaratan. Saanna a mapakawan ti balo. Pagimbaganda nga agkabsat ti ipapanawdan iti Purosawi. Nanipud pay itay aglawag a yaayda panaglemmeng ditoy, kalpasan ti napasamak iti balay, dina ammo no kasanonto ti panaglibasda nga umadayo. Nagtulaganda nga agkabsat nga urayenda ti idadateng ti rabii sadanto mapan lumugan iti yan dagiti nakaparnged a bilog; ngem yantangay nairana ti idadaw-as ni Dencio iti daytoy a kadaratan, apay ketdin a dida gammatan dayta a gundaway?
Iti panangipagarup ti balasang, sapsapulen ida ni Dencio tapno tumulong ken ni Sidoy iti narugit a panggep, ket daytoy a
panangipapan ti nanguram iti pammati ti balasang nga awanen ti kaipapananda iti biag ti balo.
“Darasem, Andoy, patarayem,” impakpakaasi ni Marina. Anian a gin-awana idi naisikkodan ti bilog ket mangrugidan nga umadayo iti takdang.
“Marina! Marina!” impukkaw met manen ni Dencio. Napardas ti panagtarayna ket naikankanayonna ti itatapogna iti danum. Nagsardeng a kellaat idi makagteng iti pagattumeng, ngem iti apagdarikmat, naikeddengna met laeng ti aramidenna. Sipapardas a nagpusipos ket napanna indisso ni Junior iti kadaratan sa met la nagtaray a timmapog. Iti apagdarikmat, kasanguanan ti itatanebna kalpasan a limmagto tapno aglangoy, napattapattana nga adayon ti bilog ngem mabalinna pay laeng a kamakamen. Kasla agkamakam a padeppa ti paligpalig dagiti imana ket iti agsinsinnublat nga iguguy-ad ken ilulung-awna, ikompasna met ti ipupukkawna uray no lemmesen ti danum ti timekna.
Saan nga ammo ni Marina daytoy nga ar-aramiden ti balo. Awan ti mangngegna no di ti banurbor ti makina a kasinsinnalisal ti dalagudog iti barukongna. Dina kayat ti tumaliaw. Nasakit kenkuana daytoy a kanito ngem nasasaem ti pikapik a naisadsad sadiay nanipud itay parbangon, itay dandani naisagmak ti dayawna.
“Aglanglangoyen,” kinuna ni Andoy, a gapu iti panagtugawna iti sanguanan ti makina, masapul a kasangona ni manangna ket iti kasta, makitkitana ti takdang. “Aglanglangoyen ni Manong Dencio,” inulitna.
“Darasem kunak, darasem!” Nagkidem ni Marina. “Aglanglangoy?”
“Wen. Sursurotennata!”
Nagistayan met natuang ni Junior itay idisso ti amana iti kadaratan. Nakigtot ti ubing, ta kasla awan aniamanna ti panangipatugaw ni Dencio kenkuana. Napasakitan ket rinugianna ti nagsarungikngik. Ngem saan nga inarayat ti amana.
Nagsabuag ti dalluyon iti sanguanan ti ubing. Kellaat a nagsardeng a nagibit. Ania dayta? kinunana ngata iti nakemna. Timmakder. Nailubo. Napatugaw.
Nagsabuag manen ti dalluyon. Nagkatawa ni Junior. Nalamiis ti naidiram-os kenkuana. Nagkayaw-at ti ubing a kasla gaw-atenna dayta nalamiis a banag. Napintas! Agbarbarekbek!
Dimmarup manen ti dalluyon ket nagtengna ti pagtugtugawan ni Junior. “Digot…luloy,” kasla kasta ti nagaon a timek ti ubing, ket nalabit nalagipna ti isawsawang ni Marina tunggal digosen daytoy idi. Nagsarimbaboy ni Junior. Aggargarakgak a nagturong iti danum.
Nagbukilad manen ti dalluyon ket dandani la nabaliktad ni Junior idi sipaten ti danum. Ngem naatianan met laeng ti darat idi mauyos ti dalluyon ket intuloy ti ubing ti nagkaradap.
“Ni Junior!” pagammuan laengen ta impukkaw ni Andoy ket naigiddato ti itatakderna a nangitudo iti takdang.
“Ni Junior… malmesen!”
Timmaliaw ni Marina ket apagisu a naimatanganna ti panangkalub manen ti dalluyon iti ubing iti igid ti baybay. Agpayso! Ni Junior!
“Dencio... Manong Dencio!” naipukkaw ti balasang. “Ni Junior! Malmesen ni Junior!”
Saan nga ammo ni Dencio ti mapaspasamak iti anakna. Sipapardas nga aglanglangoy. Ngem idi mailung-awna ti ulona tapno kitaenna dagiti kamkamakamenna—ilulung-aw a maigiddan iti yaanges ken panangikawadna manen iti imana—naimatanganna ti panangiwagwagis da Andoy ken Marina kadagiti imada.
Agin-inayaden ti bilog gapu iti panangibbet ni Andoy iti taltalmeganna itay a boton ti paggasolinaan. Isu metten ti pannakaallangon ni Marina iti riknana. “Isublim, isublim, Andoy!” dina napupuotan ti naisawangna ket agarup kinarab-asanna ni Andoy tapno patugawenna. “Darasem!”
Napatugaw ni Andoy. Naikuleng. Agsublida? “Darasem! Isikkomon!” insangit ti balasang. Inasitganna ti makina ket isun ti nangpaandar. “Isikkom! Isikkom,” inulit-ulitna. Ket iti saan a nabayag, nagarko ti bilog agingga idi sipapardasen nga agturong iti takdang.
Limmung-aw manen ni Dencio iti yaangesna. Nadlawna ti panagbaw-ing ti sungo ti bilog. Ne, nagsikkodan! Nagsardeng a nagkawad ket mangngegnan a naimbag ti timek ni Marina. Ni Junior kano! Nagpusipos. Awan ni Junior iti kadaratan!
“Ni Junior... dalluyon... malmesen.... “dagitoy ti nasippawna nga ipukpukkaw dagiti agkabsat. Naltat ti pannakailabegna. Sipapardas a naglangoy a nagsubli.
Idi naisikko da Marina ti bilog, nakaadayoda bassit iti kanigid, ta saan met a kas kari ti pannakaisikko ti bilog. No dagasenda ni Dencio, mataktakda iti sumagmamano a napateg unay a darikmat. Inkeddeng ti balasang ti panangbeltakda a dagus iti dalanenda
Nagsarimbaboy ni Junior. Aggargarakgak a nagturong iti danum ket dandani la nabaliktad idi sipaten ti dalluyon.
“Awanen... awanen…” insaibbek ni Marina. Saanda a makita ni Junior. “Darasem, Andoy!” Agarup tumakder payen ti balasang tapno wanawananna ti lugar a naudi a nakakitaanda iti ubing. No makatayabda la koma!
“Ipadungsom iti igid,” imbilin manen ti balasang. Sangapulo nga agpa... pito... lima... addaytan! Timmapuak ni Marina kasakbayan ti idudusag ti sungo ti bilog iti kadaratan. Nagikkis pay idi nakitana a dandani la dinalapus ti bilog ti ubing a tulidtulidenen ti danum.
“Junior... Junior...” Inakupna ti ubing ket sipapardas a nangitakdang. Saan a nagpukaw iti kanito. Binalinsuekna ni Junior sa intalmegna ti tian daytoy. “Junior!” Dina ammo ti aramidenna. Dina mabalin nga ipakleb ti ubing iti kadaratan tapno paungarenna. Masapul ti ules! Masapul ti pangipaiddaanna iti ubing tapno saan a sumrek dagiti darat iti agong daytoy. Masapul ti.... Inyawatna ni Junior ken ni Andoy. Nagrukob, iniggamanna ti gayadan ti badona— naguksob. Inyaplagna ti badona. Innalana ti ubing... Pinaklebna.... Ket rinugianna ti nagbilang kabayatan ti panangidanggayna iti panangitalmeg ken panangruk-atna iti luy-ong ni Junior.
Nagbel-a ti ubing iti sangadaluson a danum. Ngem saan a nagareng-eng. Di met nagbaliw ti litem ti kudilna. Intuloy ni Marina ti panangpaungarna iti ubing agingga idi nagbel-a manen daytoy. Insardengna ti panangitalmegna. Nagareng-eng ni Junior!
“Diosko…” Nagkidem ni Marina. “Diosko....” Ket idi napaneknekanna a nagsublin ti naan-anay a panaganges ni Junior, inakupna ket kasla maysa nga ina a nangipupok iti anakna kadagiti takiagna. “Agyamanak, Diosko... agyamanak....”
Isu metten ti idadanon ni Dencio iti yanda. Inwalin ni Dencio ni Andoy ket agarup sinibbarutna pay ketdin ti anakna kadagiti ima ni Marina.
“Anakko... anakko…” Inarakupna ti ubing. “Naimbag man ta di nalmes... ta—” Kellaat a nagsardeng a nagsao. Ta iti itataliawna,
dandani nawang-itanna ti rupa ni Marina. Ken iti dayta metten a darikmat, nakitana a siuuksob ti balasang, sikakamison laeng.
Inyakkub ni Marina dagiti dakulapna iti barukongna. Iti apagdarikmat a panagpinnerrengda, kasla natignay ti pusona ket nariing manen ti rikna ti maysa a balasang iti sanguanan ti lalaki nga ay-ayatenna.
“Agyamanak, Marina,” inyarasaas ni Dencio. Pinidutna ti kawes ti balasang ket inyawatna. Sikakarting ni Marina a nagbado.
“Pangngaasim,” inggawid ni Dencio idi gay-aten ni Marina ti agsubli iti bilog.
“Pangngaasim ta denggennak. Binasak ti suratmo. Kinunam nga ayonak ti dakes a panggep. Saan, Marina. Diak ammo nga adda dakes a panggepna. Impagarupko la no pudno nga aggurigor.”
“Nasaysayaat no pumanawkami.”
“Gapu ta kaguranak?”
Saan a nagtimek ni Marina.
“Napanak idiay Sigayan ken idiay Aparri. Napankayo sinapul sadiay. Saanda a nakita ni Sidoy. Kasta met kadakayo. Gapu ta awan ti maysa a bilog ditoy Purosawi, impagarupko no innalanakayo ni Sidoy. Ania kadi ti inaramidna? Apay a daradara ti kutsilio?”
Pinerreng ni Marina ti balo. “Nadlawko nga adda dakes a panggepna,” kinunana. “Kuti a kuti iti pagid-iddaanna. Innalak ti kutsilio iti pagsursursirak. Saanak koma a maturog iti agpatnag. Ngem nailibayak... ket... idi mapuotak nga adda iti... nga... idi mapuotak... natay kadi?” Naganninaw ti danag kadagiti matana.
“Kasano kadi ti... ania kadi ti napuntaam?”
“Diak ammo. Diak pay napuotan ti panangbagsolko kenkuana. Pagammuan laengen ta nagriawak ket idi nakapanawen, nakitak nga ig-iggamak ti daradara a kutsilio. Natay, manong?”
“Saan. Naglibas. Naglugan iti bilog nga imbatimi idi rabii. Apay nga imbatim ni Junior a maymaysa iti balay?”
Minatmatan ni Marina ti ubing.
“Apay nga immaykayo naglemmeng ditoy?”
“Urayenmi koma ti rabii sakamto mangala iti bilog a paglugananmi,” insungbat ti balasang. “Kaguranak pay laeng? No kaguranak, Marina, dumawatak iti pammakawanmo.” Nagdumog ti balasang.
“Ipagpagapum koma ken ni Junior. Ne, kitaem ket kumarayo kenka!” Nagkayaw-at ni Junior ket intag-ayna dagiti imana a kasla paubba ken ni Marina. Ngem timmaliaw ti balasang iti tuktok ti turod.
Naawatan ti balo ti kaipapanan dayta a tignay. “Ammok,” kinunana. “Ammok ti pampanunotem. Ket ipudnok kenka ita nga... dengdenggennak kadi? Manipud itay sinurotkayo idiay Sigayan, ket saankayo a nakita, nagsubliak ditoy ket inkeddengko a pumanawkamin nga agama.”
“Panawanyo ti Purosawi?” intaliaw ti balasang.
“Wen. Kasta ti inkeddengko itay awanka. Ngem no agbatika, Marina....” Nagsarungikngik manen ni Junior ket idi agpilit laeng a paubba, inyawat ni Dencio. Nagkatawa ti ubing ket narikna laengen ti balasang ti panangarakupna a naimbag iti ubing.
MAYSA a bulan ti napalabas. Iti dayta a malem, dua a parsua ti naitangkarang iti tuktok ti turod. Itay pay laeng a dimtengda ditoy ket agpadpadada ita a sitatalna ken sidudumog a nagtakder iti sanguanan ti bimmukno a daga a kinumotanen ti ruot. Siiiggem ti lalaki iti maysa a bassit a natampong a panio.
“Sadino ti pangikkanta?”
Naggunay ti babai ket tinaliawna ti lalaki. “Sika man?” kasla kasta ti kinuna dagiti matana. Nagrukob ti lalaki, binukrana ti siglot ti panio ket inwarasna dagiti darat iti puon ti padeppa. “Ay-ayatenka, Purosawi,” intanamitimna. Immanges iti nauneg sa timmakder. Iniggamanna ti dakulap ti kaduana. Nagtinnaliawda.
“Pakawanennakami,” dandani naggiddanda a nagsao.
Maysa a bassit a kulibangbang ti nagdisso iti sabong ti pusapusa, nga indisso itay ti babai. “Ipakatko ti amin a kabaelak a mangparagsak kadakuada,” intanamitim ti babai. “Ay-ayatek ida, manang.”
“Mapantan?” Pinisel ti lalaki ti dakulap a petpetpetanna.
Pinanawanda ti tanem, simmalogda iti bakras ti turod, dimmanonda iti puraw a kadaratan. “Ditoy ti nangakupanna idi?”
“Wen, ditoy,” kinuna ti lalaki. Nagsardeng. Pinasangona kenkuana ti kaduana.
“Kasla adu ti pampanunotem? Nalidem dayta rupam. Apay kadi, Marina?” “Agduaduaak,” inyarasaas ti balasang.
“Kaniak?”
“Saan. Iti bagik. Inawiska a sarungkaranta ti tanemna ta kayatko nga agsaritata a naimbag. Adda pay la panawenta agingga no bigat.”
“Ania ti kayatmo a sawen?” Nagkuretret ti muging ni Dencio. “Agbabawika?”
“Ket sika?”
“Adda ipudnok kenka.”
Minatmatan a naimbag ni Marina ti rupa ni Dencio. Nagrikab ti barukongna.
“Idi immayka naki-Paskua, idi immaytayo ditoy... ania ti nadlawmo iti daydi Trining?”
“Awan. Apay? Ania kadi ti kinunana?” “Nagimon kenka.”
“Kaniak?”
“Wen. Impagarupna no nagayan-ayatta kasakbayan ti panagkallaysami.”
“Ket ania ti kinunam?”
“Ania ngarud? Awan man met. Ket dayta koma ti saludsodek kenka ita. Agpayso kadi a nagayatka kaniak?”
Nagbaw-ing ni Marina ket nagna. Sinurot ni Dencio ket nagbaybayda. “Daydi tatang... nadlawna. Wen. Wen.” “Ket ania ti kinunana?”
“Idi umaynak itulnog idiay Aparri, idi addakami iti bilog dita labes ti umuna a puro, impudnona a saanta nga agkapidua. Diak la ammo... ngem naisigsigud ti kinadekketmo kaniak.”
“Ania ngarud ti riknam idi?”
Nagkatawa ni Marina. “Adda pay ipudnok. Dandaniak la nakiinnayat iti maysa nga agad-adal idiay Los Baños.”
“Ket?”
“No saan ngata a napasamak daydi nakaigapuan ti ipapanawko idiay Manila… Ngem ammok itan a saan nga ayat daydi a nariknak. Ammok itan a kasla... panagpauyo laeng.”
“Kailala koma.”
“Ti ania?”
“Daytoy Purosawi,” kinuna ni Dencio. “Idi natay ti nanang ni Junior, panggepkon ti pumanaw. Ket no nakiasawaka iti sabali, awan koman ti makaigawid kadakami ditoy.”
“Agparbangontayo?” Kellaat nga imbaw-ing ni Marina ti saritaanda. “Diak kayat ti malawagan idiay simbaan.”
“Mabainka kadi... gapu ta maysaak laeng a ba—” “Saan, saan a dayta,” insungbat ni Marina. “Pangngaasim ta dimo koma ipalpalagip dayta a banag... manipud ita.”
“Ania ngarud ti gapuna? Kayatko a makitadata... nalawag... adu ti makaimatang. Apay ngamin a dimo kayat ti Misa Kantada?”
“Nabayag unay!”
“No kasta, Resada?”
Nagkatawa ni Marina. “Apay a dayta ti pakaseknan dagiti agkallaysa? Kaniak laeng, ti bendision ni Apo Dios ti nasken.”
“Sumaruno ti panagpinnateg,” insilpo ni Dencio ket inibbatanna ti dakulap ni Marina sa inassibayna. Insanggir ni Marina ti ulona iti abaga ni Dencio. No timmaliawda koma, naimatanganda ti uged dagiti tugotda iti puraw a kadaratan.—O
(Sumaruno: “Ti Dios a Mangyaw-awan,” nobela ni Benjamin M. Pascual.)