Aggastoka Latta, Awan Makaiparit

KADAGITI paguummongan, kadawyan ti panagaammo. No ibagam a tagaAmiananka, ti sumaruno a komento dagiti kasangsangom ket ti kinakuripot dagiti tagaditoy a luglugar. Mabalin a masaktan, makapungtot, wenno agkatawaka laeng. Sa ti saludsodmo iti nagkuna a kuripot dagiti taga-Amianan, no nakadanonen idiay ket no ti sungbatna ket saan pay, ammomon a nangngegna laeng ’ta sao a “kuripot” ket dina ammo ti apagisu a kaipapanan daytoy a balikas.

Iti dayta met laeng nga ummong, addanto agkuna, “Ay, gayyem, masapul a pumasiarka sadiay tapno makitam ti lugar dagiti kuripot, makalangenlangenmo ida ken mapadasam ti masangaili, mabainkanton a mangibaga a kuripot dagiti Ilokano.”

Kaipapanan ti “Kuripot”

Ania ngamin ti kayat a sawen ti kuripot wenno iti bukodtayo a pagsasao, isu ’tay kirmet wenno ‘tay nauneg unay ti bolsana?

Nataengan ni Nana Marga a nagasawa ngem naaddaanda iti dua nga annak iti daydi lakayna nga empleado ti munisipio ti ilida. Nasapa a nabalo. Isu ti nangisakad iti panagbiag ken panagadal dagiti annakna babaen ti panaglakolakona iti tiendaan ti ilida. Dakkel ti kaipapanan ti tunggal sentabo a masapulanna idi. Nagdawat kadagiti nagalusan dagiti annak dagiti sukina. Yawidna met dagiti saanen a malako iti tiendaan a pangalaanna kadagiti lutuenna a naimas a potahe a pagsasanguanda nga agiina. Naggraduar ti anakna a babai iti kinamaestra iti unibersidad ti gobierno iti lugarda. Mangisursuro itan iti hayskul iti kabangibang a probinsia ngem makaawid iti tunggal malem. Ti lalaki, nairingpas ken nairuarna ti kinainheniero. Agtrabtrabaho itan idiay Poland a superbisor ti maysa a dakkel a kompania ti konstruksion.

Saanen a palubosan dagiti annak ni Nana Marga nga aglako idiay tiendaan ngem ipapilitna ta segun kenkuana, ti iruruarna iti inaladanda iti inaldaw ti makaited iti talinaay ken ragsak ta makapulapolna dagiti nakaduana idi karigat ti biagda. Impatakderan metten ti barona iti apagisut’ kadakkelna a balay nga addaan kadagiti appliances a pagnam-ayan. Ti anakna a maestra ti makaammo kadagiti kasapulanda iti inaldaw-aldaw. Saan a namalbaliw ti estilo ti panagbiag ni Nana Marga. ‘Kuripot’ latta iti imatang dagiti saan a makaammo iti kayat a sawen daytoy a balikas. Nalipatandan ‘tay balikas a kinasalimetmet. Iti Ingles, isu daytoy ‘tay “frugal life and frugal habits.”

Iti simple a pannakailawlawag, daytoy ‘tay naannad a panaggasto, ‘tay saan nga aggasto no saan a kasapulan; ti saan a panagaramat kadagiti banag a saan met a kasapulan; ken panangidasig kadagiti napateg iti inaldaw a panagbiag ken kadagiti saan. Kangrunaanna, ‘tay ugali ken panunot a basbassit ti gastosen ngem ‘tay urnongen wenno idulin.

Adda kalugarak a mabalin a makuna a nasaliwanwan ti panagbiagna ken maysa kadagiti kabaknangan iti lugarmi ngem no damom a makita, ipagarupmo a gagangay a trabahador iti kompania a nagtrabahuanna idiay Amerika. Ti kunana: uray kasano ti kinadakkel ti matgedan ti maysa a tao no awan met maurnongna manipud iti sueldona, napanglaw latta. Mabalin pay daytoy a mangilawlawag no ania ti kayat a sawen ti “frugal living.” Agtrabaho tapno agsueldo, agsalimetmet, ken agurnong.

Adda met dagiti tattao a no mabalin, awan maksay iti matgedanda tapno laeng umadu. No mabalin, saanda nga agpakita iti doktor uray no adda an-annayenda. Saanda nga agatendar kadagiti pagraragsakan ta isu pay ‘tay itedda a kontribusionda ken ’tay igatangda iti nasayaat met bassit nga aruatenda. An-anusanda ‘tay awan ti appliances-da ta isu pay ti igatangda ken ’tay maaramat a koriente a mangpataray kadagitoy. Uray dagiti ipaunegda ket umanayen ’tay nakairuamanda ken agsarimutmotda lattan kadagiti mabalinda a lutuenda manipud kadagiti mula iti inaladanda. Saan met ketdi a dakes no natnateng latta ti kayat nga ipauneg ngem masapul met dagiti sabali a paggapuan dagiti sustansia a kas iti karne ken ikan. Dagiti kastoy a tattao ti makuna a “kuripot” wenno im-imutanda ti bagida.

Kadawyan nga Aramid ti Nasalimetmet Adda dagiti tattao a saan a komportable no saanda a makasurot iti moda ti aruaten, lugan, alikamen, pagadalan dagiti annak ken panagatendar kadagiti pagraragsakan wenno paguummongan. Ngem apay ngamin no saantayo a sumurot kadagiti kabaruanan a moda wenno aruaten? Malaistayo kadi ket bumaba ti panagkita dagiti padatayo a tattao kadatayo? Wenno adda kadi mapataud a sakit wenno an-annayen ti bagi no ditay’ sumurot?

Idi saan a makautang ni Rose iti pag-debut ti anakna, napanen immutang iti GSIS. Ania pay ngarud, bimmassit pay ti bassit la ngaruden nga aw-awatenna iti kada kinsena. Naragsak ketdi no adda mangdayaw iti kinagarbo ti panag-debut ti balasangna. Ti dina ammo, liblibbianda ti likudna. Ngamin, naputolan iti koriente ket dinan ammo no asino ti asitganna nga umutangan.

Ti nasalimetmet, ammona ti kinapateg ti tunggal

pisos a maikkat iti urnongna. Adda ugalitayo a kargaantayo ti petakatayo iti nasursurok ngem ’tay namnamaentayo a magasto amangan no adda ’tay paggastuan a saan a mapakpakadaan. Nangruna la ket ngaruden no adda credit card-tayo ket sangkatugottayo daytoy. No kastoy ti aramidtayo, naturedtayo latta nga aggasto uray no saan a kasapulan ngem kayattayo. Ngarud, iti inaldaw-aldaw nga intay panagbiag, paglasinen koma dagiti kasapulan ken dagiti kayat ta dagiti laeng kasapulan ti gatangen wenno paggastuantayo. Saan a bale ta inton aglaplapunosan ti pagkargaan iti matgedan, dagitinton kayattayo ti intay’ paggastuan.

Ngarud, masapul ti manakman a panagpanunot kadagiti masansan a paggastuan ket siguraduen nga umuna a gatangen laeng dagitay kasapulan. Dagitay kayat ket masapul a mayurnongan ken maplano. No adda dagiti kayat, saan a gatangen a dagus tapno adda panawen a makapagdesision. Malagipko ti maysa a napasamak kaniak ken ti inauna nga anakko. Iti maysa a Sabado nga awan unay pakakumikomanmi, inawisnak nga inkam’ idiay Cubao nga agkita iti piano. Nagallaallatiwkami kadagiti paglakuan iti piano. Adda nagustuanna ti awengna ket kinunana: ”Ma, kayatko daytoy.” Pinanunotko no mano ti urnongko iti banko. Adda laeng bassit surokna ngem iti presio ti piano ken adda met asideg a banko a pangiruaran. Iti dayta met laeng a bigat, nakikalugankamin nga agina iti immay nangideliber iti piano. Daytoy ti makuna nga impulsive buying a saan a nasayaat nga ugali. Gumatangka a dimo naadal a nasayaat no kasapulam wenno saan; basta kayatmon a gatangen. Akuek, diak pay la ammo idi ti ”frugal living” wenno panagbiag nga ammo ti kinapateg ti panagin-inut. Saan a Kinakuripot ti Kinasalimetmet

Adda dagiti tattao a no dumakdakkel ti masapulanda, umadadu met ti paggastuanda. Dagitoy ’tay maawagan iti ”lifestyle creep” ta gandatda ti agkaradap a ngumato tapno mairamanda kadagiti makuna a babaknang. No ad-adu ti masapulan, dakdakkel met ti paglusotan ti kuarta. Sigurado a saan a kuripot dagitoy. Dakkel nga agpayso ti masapulanda ngem awan met urnongda gapu ta mapalusotanda met ti kuarta kadagiti baet ti ramayda.

Nasayaat a galad ti kinasalimetmet. Ngem kasano a magunod daytoy? Daytoy ‘tay estilo wenno wagas ti panagbiag a bassit laeng ti madadael, saan a basta agibelleng, isu ‘tay nasalimetmet, ammona nga aramaten dagiti alikamen wenno banag nga adda iti balay nga adda pay mabalin wenno adda pay sabali a pakausaranda, ken mapnek kadagiti banag iti biag nga awan presioda a kas iti nasalibukag nga angin, init, ken danum. No utoben daytoy, kas met laeng iti daytay 3Rs iti waste management: Reduce, Reuse, and Recycle. Ikabassit ti aramaten. Usaren dagiti mabalin pay. Agpanunot iti pakaaramatan dagiti banag a saan a basta ibelleng lattan ta addan dadaelda wenno daandan.

Nalaka a maallukoytayo kadagiti banag a makaparagsak, makapanam-ay, ken dagitay kasla makaitag-ay iti kasasaadtayo ta ugali ngaruden ti maysa a nabiag daytoy. Ti makakontra iti daytoy a nakaisigudanen nga ugali ti maysa a nabiag ket isu ti mindful spending. Kayatna a sawen nga aramaten ti panunot no adda paggastuan. Panunotem a nalaing no kasapulam dayta wenno kayatmo laeng. Dayta kadi kayatmo a gatangen ket isu ti prioridadmo ken adda kadi nailatang a kantidad a para iti dayta? Saanmo a basta pagustuan dayta riknam. Kunam iti panunotmo: kasapulak kadi unay daytoy? No diak gatangen, maapektaran kadi la unay ti biagko? Adda kadi igatangko a dina apektaran ti badiet ken urnongko? Maaramatko kadi a masansan ken iti mabayag? Amin dagitoy a saludsod ket aramaten ti utek a mangsungbat. No ti sungbat ket ad-adu ti saan ngem ti wen, keltayem ’ta riknam nga aggasto.

Kadatayo a manag-Facebook, ditoy a mabasam dagiti nagkaadu nga anunsio nga iti panagriknam, kasla nairantada a para kenka ket dimonton mapupuotan ti panagordermo. Inton umay ’tay agideliber, mabalin a makunam iti panunotmo: nagorderak kad’ idi? Ket dimonto met laeng maaramat daytoy a ginatangmo ken isunto pay a mainayon dita bimmantayen nga ‘abubotmo.’ Ngarud, sakbay a gumatangka iti ania man, saludsodem iti bagim dagitay saludsod a nadakamaten maipanggep iti mindful spending. Wen, Sabali ti Kayat iti Kasapulan

Siguraduem a ti kuarta a natgedam, agayus a rummuar segun kadagiti napapateg kenka saan a gapu ta kayatmo a maaddaanka. Mabalin a saan a dagus a naipaugali kenka ti kastoy a kababalin ngem no kanayon nga aramidem daytoy, maipaugalinton kenka ket agbalinkanton a masirib iti panaggasto.

Tapno ad-adda pay a matulonganka, ammuem dagitay banag a makagutigot iti inka panaggasto. Kas pagarigan ti panagpasiar iti mall a kaduam dagiti barkadam wenno kadagiti pagraragsakan a yan ti adu a paggastuan, pannangan iti ruar, wenno panaglukiblukib kadagiti pampleto nga aglaon kadagiti anunsio a pagpapintas. Dimo mapupuotan, agorderkan iti lipstik wenno bangbanglo a dimonto met la us-usaren.

Dagiti babassit a banag, saan a mapupuotan a maar-aramat ngem no maurnong, umadu met a kas iti aramatentayo a koriente, danum, ken data ti selpon. No dadduma, luktantayo ti silaw ket bay-antayon a sisesegged uray saanen a kasapulan. Kasta met ti danum. Luktan ti shower wenno gripo ket baybay-an a nakalukat kabayatan nga agsabsabon, agsepsepilio, wenno agsiamsiampoka idinto a mabalin met nga iserram pay laeng wenno tayaem tapno saan a masayang ti danum nangruna ket in-inuten nga agkiddit daytoy a rekursos iti adu a lugar.

Adu dagiti mabalin a pakainutan ngem kasapulan ti napasnek a panangammo ken panangsalimetmet kadagitoy. Maragsakanka la ketdi inton makitam ti konsumom iti koriente wenno danum ta bimmaba saan laeng nga iti sumagmamano a pisos ngem dimmanon pay ketdi iti ginasut.

Kinakirmet kadi no inka iti ukay-ukay ken thrift store a saan ketdi nga iti boutique wenno paglakuan kadagitay branded wenno addaan iti nalatak a nagan ti aruaten?

Adda ammok a mararaem a politiko nga agduyos met iti ukayukay ngem awan unay ti makaammo malaksid iti akinkukua iti pagtagilakuan. No adda sumangpet a bulto, ilasindan dagitay namnamaenda a magustuanna tapno tinto laengen agpili ti obraenna no mapan iti rabii. Ta asino koma ti mangipagarup a naggapu iti “UK” ti aruatenna? Malaksid a napintas, naggapu kadagiti mararaem a fashion house, ken maibagay kenkuana. Kangrunaanna, dandani awan ti magastona.

Saan a kasapulan ti adu unay nga aruaten ken ramit tapno naragsak ken mapnektayo. Ti nasalimetmet a panagbiag ket saan a ’tay laeng kinalaka ti gatangen no di ket ’tay naalibtak a panagiremedio, ’tay pannakaammo a nairanta ti kuarta a gastuen iti kasapulan, ken kaadda ti natan-ok a panagbiag nupay simple laeng. Kangrunaanna, no adda urnongmo, dika agdadanag no bilang adda pettat a pakasapulam.—O

Ngem panunotem koma a nalaing no kasapulam dayta wenno kayatmo laeng. Dayta kadi kayatmo a gatangen ket isu ti prioridadmo ken adda kadi nailatang a kantidad a para iti dayta?

inlisina ti tumengna ket nanabtuog ti lakay iti datar.

Nagungor ti lakay ta saan a nasayaat ti panagdissona iti datar. Nagtiritir pay ketdi ti imana ket napandaganna daytoy. Isu ti nangsippaw iti dagsenna.

“Nagasatka, Don Contreros, ta saanka a naipunta iti tumengko,” kinuna ni Marco a kasla manglalais. “Ngem agurayka ta ulitenta...” Ginammatanna ti puon ti nablo a takiag ti lakay. Nagngarietanna a kinammet ta isu ti pangiggamanna a mangitag-ay manen iti lakay.

Nagriaw ti lakay iti sakit a nariknana. “Saan! Ibagakon!” kinunana nga agasasug.

Pinatakder ni Marco ti lakay. “Yanna?”

“Iti maudi a kuarto iti agpakanawan a pasilio...”

Nagyaman ni John ken ni Marco ket timmaraydan ken Ricky a rimmuar iti kuarto. Ngem sakbay a nakaruarda iti ridaw, timmaliaw ni John. “Idanonmonto ken ni Don Geoletti ti panagyamanko, Marco!”

“Wen,” kinuna ni Marco. “Ngem darsenyo. Kuna ti informer-ko nga asidegen dagiti polis!”

AGKULKULIBAGTONG nga agik-ikkis ni Richelle bayat ti panangguyguyod ni Sammy. No makaruk-at ti maysa a takiag ti balasitang, karamutanna ti rupa ti lalaki. Masaksaktan ni Sammy ket kayatna la koma a sipaten ti balasitang, ngem awan ti maaramidanna no di mangemkem laeng ta impaganetget ni Don Contreros a salaknibanna ti balasitang, a taripatuenna daytoy a kasla balitok ta isu ti mangisangbay iti dakkel a kuarta kadakuada iti kanito a mapatgan ti ar-arapaapen ni Mr. Giovanni a mang-takeover iti De Gianna Corporation. Pinilitna ketdi latta a ginuyod daytoy agingga a naiserrekna iti kuarto a nairanta a pangilemmenganna.

Adda tugaw iti tengnga ti kuarto. Impatugaw ni Sammy ni Richelle dita. Impalikudna ti takiag ti balasitang sa inggalutna babaen ti tape. Awan ti naaramidan ti balasitang no di umkis.

Nagtakder ni Sammy iti sango ti balasitang. Nangpirgis iti tape. Pigketanna koman ti ngiwat ti balasitang ngem kinugtaran daytoy ti pus-ongna. Napaatras. Nagngariet a nangappupo iti pus-ongna.

Nagrasawrasaw ni Sammy. No di la naiget ti bilin ni Don Contreros... Nagallingag idi nagmawmaw ti sakit ti pus-ongna. Agsisinnungbat latta dagiti napigsa a kanalbuong iti ruar. Dina ammon no ania ti mapaspasamak. Ngem dakkel ti panagtalekna kadagiti taoda. Kabaelan dagitoy a parmeken dagiti nangraut kadakuada.

“Agbayadkayto iti daytoy nga inaramidyo kaniak,” inyikkis ni Richelle. Nagturong ni Sammy iti likud ti balasitang. Pinigketanna iti tape ti ngiwat daytoy. Naggulagol ni Richelle. Pilpilitenna ti agikkis. Ngem nagtinnag laeng a kasla maip-ipit nga areng-eng.

Kellaat, napataliaw ni Sammy. Adda umas-asideg a danapeg! Tinaliawna ni Rico nga awan un-unina. Binuybuya laeng daytoy ti panangirakedna ken ni Richelle. “Nakasaganakan?” kinunana.

“Kanayon a nakasaganaak, Sammy... kankanayon,” insungbat ni Rico. “No kinabaelanta a rinabsut daytoy nga ubing kadagiti kunada a nalaing a nangsalaknib kenkuana, kabaelanta ngarud met a salakniban. Saandanto nga agballigi a mangagaw.”

Nagtungtung-ed ni Sammy. “Good,” kinunana. “Saanak a nagbiddut iti panangikuyogko kenka ditoy Los Angeles.” Agtalek iti kabaelan daytoy a lalaki.

Pagam-ammuan, nanalbaag ti ridaw. Nakugtaran daytoy. Ngem saan a nalukatan. Nagsagana da Sammy ken Rico. Nakapaturong dagiti M-4-da iti ridaw. Nanalbaag manen ti ridaw. Saan latta a nalukatan.

Ngem madamdama laeng, nagsasarunon ti kanalbuong. Nabuttawan iti asideg ti seradura ti ridaw. Sumreken ti lawag kadagiti abut. Nakugtaran manen ti ridaw. Naiwakwak daytoy.

Ket pinagtudo da Sammy ken Rico iti bala. Saanda a namingga agingga a di naibusan iti bala dagiti magasin dagiti paltogda. Nakaparpardasda a nagsukat iti magasin. Idi kumitada iti ridaw, awan ti makitada a bagi a naudatal; awan ti nakaikalian dagiti buli malaksid iti diding ti bangir a kuarto.

Apagapaman a nagkinnitada. Ngem iti maysa a segundo a pannakaipusing ti panagkitada iti ridaw, dua a bagi ti naisuyo iti datar, kinagiddan dayta ti dua a

naibuang a libong ti paltog. Dua a bala ti naglumba a timmayok a nangsarubsob kadagiti bagida. Agpadada a napasanud. Agpadada a nakaamiris iti biddutda.

Ni Richelle, kasla limmugsot dagiti matana iti naimatanganna. Nayurit ti buteng iti rupana, a kasla daytoyen ti pagpatinggaan ti biagna. Naggulagol. Pinilitna ti rumuk-at. Pinilitna ti agikkis.

“Drop that weapon!” kinuna ni Ricky ken ni Rico. Inikkatna ti maskarana.

Naklaat ni Rico. Dina ammo ti aramidenna.

“Drop that weapon,” kinuna met ni John ken ni Sammy. Naklaat met ni Sammy. Ngem saanna nga inibbatan ti paltogna.

Inikkat ni John ti maskarana.

Napamulagat ni Sammy. “Nataykan, saan kadi?” nayesngawna.

“Iti panagkunam. Ngem adtoyak... Ulitek, ibbatam ‘ta paltogmo.”

Ngem saan a dimngeg ni Sammy. “Sinaraknak kadi gapu iti inaramidko ken ni Melanie wenno gapu iti dayta a balasitang?”

“Does it matter?” inriaw ni John sa nagrasaw. Nakapaturong latta ti paltogna ken ni Sammy.

“Are you gonna make me,” inkarit ni Sammy.

Kas kapardas ti kimat, imbanat ni John ti putan ti paltogna iti pispis ni Sammy, sa pinasarunuanna iti kugtar. Natnag ti paltog ni Sammy iti datar, sa nakusbo daytoy.

Saan met pay nga inibbatan ni Rico ti paltogna. Ngem sipapaturong latta ti paltog ni Ricky iti daytoy. Pampanunoten ni Ricky a maysa laeng a pagduaduaan a garaw ni Rico, gudasennan.

“Ulitek kadi pay laeng nga ibaga nga ibbatam ‘ta paltogmo?” kinuna ni Ricky.

Napaanges iti nauneg ni Rico. Imbabana ti imana a nakaiggem iti paltog. Indissona ti paltog iti datar.

“Ita, warwaram ni Richelle,” imbilin ni Ricky ken ni Rico. Immasideg ni Rico iti tugaw a nakaiparautan ni Richelle. Inikkatna dagiti tape iti takiag ken ngiwat daytoy. Idi tumakder ti balasitang tapno agtaray a mapan iti yan ni Ricky, dinagdagus nga inrakus ni Rico ti takiagna iti tengnged ti balasitang.

Nagkatawa ni Rico. Inasutna ti imuko iti salikadna. “Ita, siak met ti agbilin: ibbatanyo dagita paltogyo... dakayo a dua!” Naklaat ni Ricky. Kasta met ni John.

Ngem awan ti dinadael ni Ricky a gundaway. Ingatngato pay laeng ni Rico ti inasutna nga imuko tapno ibatogna iti tengged ni Richelle, rimkuasen ti maysa a bala manipud iti sungo ti paltogna. Simrek ti buli iti muging ni Rico. Nabaliktad daytoy iti datar.

Timmaray ni Richelle a napan immarakup ken ni Ricky. Agsangsangit daytoy.

Ken ni Sammy, kasla apagkimat ti pannakakitana kadagiti pasamak—ti pannakalussok ti muging ni Rico; ti pannakaarinuknok lattan daytoy iti datar.

Uray ni John, apagapaman a naimayeng ta amkenna no nasaktan ketdi ni Richelle. Dayta met ti ginundawayan ni Sammy. Dinarupna ni John ket inkulatana ti putan ti M-4 iti rupa ni John.

Saan a napakadaan ni John ti inaramid ni Sammy. Natuang iti datar. Ket sakbay a nakapaggunay, naipaturongen ni Sammy ti M-4 iti rupana. (Maituloyto)