HALA, ‘ATAYON’ DIAY TA KON DILI TA ‘MAGBASA’, NO?

GRABE ang gera namo sa akong usa ka higala kay sa dihang gipangutana nako nganong wala siya kaadto sa among gisabotang tapoktapok, miingon lang nga “Giatay, diha diay?” Gawas nga naulit ko kay ingon sa wala ra sa iyang buot ang pagkapaltos sa among sabot, miingon pa gyod og ‘giatay’. Maglagot man god ko anang giatay, uy. Morag kabidli ba gyod paminawon. Hehehe.

Gilagatan nakos mata. “Hoy, nagteks ko nimo.” Ang tubag, “Ataya, uy, wala ko kabasa sa imong teks.” Nagtagbo na gyod akong kilay. Pagka-Cebuano ba gyod aning akong higala. Luod kaayog lengguwahe. Moingon na unta kog “Ay, kapeste…” apan nakahunahuna ko nga edukada man diay ko, dili puydeng mameste. Lisod man god nang mameste kay, sama sa atay, morag tunglo paminawon, no? Ang peste lang kay ingog naay dalang kasuko, ang giatay, morag ekspresyon lang nga wala sa atong buot labi na kon litokon nga pinaluray. Atttayyya, uy. O di ba, giaaatttayy. Lahi ra sab tong moingog giatay ning tabaghak, yawa. Hehehe.

Aw, nakahunahuna man sab kong Cebuana diay ko, maong miingon na lang sab kog “Atay, uy, nagkapuliki pa kog pa- load adto, makateks lang nimo.” Cebuana god. Sa ato pa, duna koy lisensiya nga mang-atay ani. Hahaha.

Mga taga Cebu ra gyod akong nahibaw-an nga kusog mogamit anang “giatay”, “ataya” ug “atay, uy” nga mga pulong. Ngano kaha ni? Hinuon, mas maayo na lang sab na kaysa “shit” sa mga Amerikano, no? Pero ang mga Amerikano, mosulat nga “sh*t” o ba kaha “s*it” aron ingnong dili ra tantong walay grado. Apan kita, angay ba natong isulat nang atay isip “a*ay” o “at*y”? Ataya, wala pay nakapangutana ana, no? Hehehe.

Dah, magpinarehas kong Samuel Clemens, ani. Kon unsa ug giunsa sa mga tawo pagpahayag sa ilang kaugalingon diha sa ilang inadlaw-adlaw nga pagpakighadla sa kinabuhi, sa balay, sa dalan man, sa trabahoan o bisan kinsa sa bisan asa – kana maoy akong isulat. Matod pang Samuel Clemens, ang inilang Amerikanong magsusulat nga nagmugna nilang Tom Sawyer ug Huckleberry Finn (ubos sa ngalang Mark Twain), ang usa ka magsusulat kinahanglang makapakita ug makapasabot sa kahimtang sa tawo, unsa ug giunsa man sa tawo pagpahayag sa kamatuoran sa iyang kinabuhi. Kana usa ka dakong reponsabilidad sa magsusulat. Mao nay akong sukdanan kinta sa akong kaugalingon. Si Samuel Clemens gyod. Hahaha. Aw, kon dili si Samuel Clemens sab, si Bertrand Russell pod kay ganahan ko sa tuyok sa iyang hunahuna. Karong bag-o, ganahan ko ni Terry Pratchett. Ngano pod kaha ning atong utok nga modagan rag iya, mopili rag iyang ganahan, nga dili mananghid nato, no? Tinuod tingali gyod nang sulti sa siyensiya nga naay “god DNA” sa atong lawas— kanang mga lusok-lusok sa

atong cells nga gitawag sa siyensiya og deoxyribonucleic acid (DNA) maoy gadiktar kon kinsa ug unsa ta— ug nga kini nga mga lusok-lusok makahinumdom sa kanhiay pang nahitabo nga naagian niana nga lusok-lusok. Kana man gong mga DNA mao nay atong “pabalon” gikan sa atong mga ginikanan apan karon pa madiparahi ang posibilidad nga dunay “god DNA” nga ingon og maoy magmando sa tanang DNA unsay buhaton.

Posible tingali nga dihay atong katigulangan nga gilamian og ‘atay’ maong nahimo niyang ekspresyon sa kalami ang ‘giatay’ o ba kaha diha tay katigulangan nga nalusno ang kaikag sa kaminyoon kay pag-abli sa manok o baboy, dunay lama ang atay ug wala madayon iyang kasal. Kaniadto man god kuno kon dunay desisyonan nga walay makadesisyon, mag-ihaw dayon og manok o baboy ug tan-awon ang atay. Kon duna kiniy lama, itom ba kaha, o mikuyos, nagpasabot kana nga dili maayo ang gilaraw nga buhaton. Duna man goy mga ritwal sa una nga ang kahimsog sa atay ang mohusga. Nah, ang “god DNA” tingali sa magsigeg sulti og giatay nalamian tingali og atay maong dunay kanindot sa iyang pagsulti og giatay, no? Kini man god kunong lengguwahe kinaiya maong dili angay pakgangon, palamboon lang. Ay, manubag kaha sa Kahitas-an ang mga tawong gustong magbuot sa lengguwahe sa tawo? Hehehe.

Ambot sab ngano nga kahibalo baya gyod ta nga ngilngig paminawon nang giatay apan dalia anang mopilit sa atong dila, no? Mga Bisaya ra pod hinuon. Duna bay ekspresyong giatay sa mga Tagalog ug Ilokano? Morag wala ko kadungog. Bisan pa man, dili sab tanan hinuon nga mga Bisaya ang ganahan maminaw og giatay. Di ba nga kon mabasa nato ni o kon makadungog ta niini nga litokon morag mowirig-wirig sab atong ulo ug mogimok atong unod, morag manok nga giatay gyod sab? Maong morag tunglo sab paminawon nang giatay, sa? Lahi sab tingali ang gigikanan niini nga kasinatian sa giatay. Ambot nganong dali sab nato kining malitok isip bulak-bulak sa atong pamulong— ingog lamas nga makapaigking sa panabot sa nakadungog.

Wala gyod sab hinuon ko kaingog giatay kaniadto kay kumoton sa akong mama among baba kon mosulti mi ana ug silihan sa akong lola. Nakaingon hinuon kog “atot, uy” ug “giatod” aron dili ra klarong “atay, uy” ug “giatay”. Ingon ana pod akong mga higala kaniadto ba. Hehehe. Ngano pod kaha nga dunay nindot litokon apan dili nindot paminawon, no? Ambot ngano sab nga ganahan tang mopaliko gamay sa pulong aron lang gyod malitok. Hay, tawo. Hehehe.

Ang nakanindot kay dili lang mga Cebuano ang ganahan og atay. Sa mga membro sa tribung Berber sa Morocco, ang atay maoy mahigugma, dili ang ilang kasingkasing. Pananglit, Berber ta. Unya nakagusto ka nako. Dili ka moingog mipitik imong kasingkasing tungod nako. Ang imong iingon nga nadakop nako imong atay. Dili magsilbi sa ila nang imong estilo nga motapion sa imong kamot sa imong dughan unya magpakipat dayon kas imong mata. Kadudahan kang amaw ana. Hehehe. Kon mangagad ka, moingon kas akong amahan nga ganahan akong atay sa imong anak, unya moduol dayon kas akong amahan nga gahapuhap sa imong tiyan. Sabton dayon to nga mangasawa ka nako, mopasiplat dayon ko nimo, moduko ug mopahiyom, dayong dagan aron motago. Uyab na ta adto ug puyde nang kaslon. Hehehe.

Hinuon, sa tinuod lang, mas kasabot kos atay isip tinubdan sa kalipay kaysa kasingkasing. Hangtod karon wala pa gyod ko kasabot nganong kasingkasing atong simbolo sa gugma. Mao laging ingon akong higala kaniadto nga lisod kuno ko panguyaban kay gahi kuno kaayo kog kasingkasing. Berber tingali ko ba? Mas dali gyod bitaw mokibot akong atay kaysa akong kasingkasing. Dali ra gyod kaayong kasabot akong atay apan akong kasingkasing, ambot lang. Duol ra man god kaayo akong kasingkasing sa akong utok, maong dali ra kaayo kasabot akong kasingkasing og butbot. Hahaha. Berber tingali kog kaliwat sab. Kinsay nasayod dihay Berber nga mikuyog ni Magellan apan nagpabilin ras Cebu dihang miuli silang mga kauban niya?

Nakadaot sab tingali sa atong pangisip ning sigeg paminaw unsay gibati sa atong kasingkasing apan dili ta gani gahunahuna sa kahimtang sa atong atay. Mao kunong dali ra tang masakit ug daghan tag sakit kay wala ta gapaminaw sa pinitik sa atong atay. Mao nang pataka ra tag kaon, ug wala tay keber unsa kadaghan atong gikaon kay ang kagana man nga gibati sa kasingkasing atong gipatughan, dili ang gibati sa atay. Ang atong abuso sa lawas, sama sa sigeng inom, kaon, belar, sigarilyo, hasta pa patakag inom og tambal, mopatay og una sa atay kaysa kasingkasing. Maong kon mosagunto na ang kasingkasing, posibleng ulahi na kay kulatado na ang atay.

Gawas nga sayop diay magsigeg paminaw sa mga pulong nga dili natural kanato kay makapakuyos kini sa atong atay, sakto sab diay nang dunay mga pulong nga makapabukad sa atay. Mao kunong nindot nga duna tay mga higala nga motalo-talo nato ug mas maayo nga duna tay mga higala nga kasaligan natong dili magluib. Nindot sab kunong magbasa og mga basahon nga makapanindot sa atong gibati kay kining tanan makapahimsog sa atay. Karon pa sab hinuon ko kamatngon nga angay gyod tang maminaw sa atong kaugalingon bisan gabasa ta. Sayop diay ko kaniadto nga sigeg ingon nga “kartiyohan na”. Ang nindot nga sinulat diay kay kadtong mohapuhap sa atong atay. Kon himsog man god diay ang atay, dili na kinahanglang sugoon ang utok nga mangartiyo ug dili na kinahanglang mandoan ang kasingkasing nga mobati. Inigpanug-ab diay sa atong atay, mopahiyom atong tibuok lawas. Nakapahiyom? Hehehe.—

Nakadaot sab tingali sa atong pangisip ning sigeg paminaw unsay gibati sa atong kasingkasing apan dili ta gani gahunahuna sa kahimtang sa atong atay.