Martial Law, Version 2

MIABOT ra gyod ang dugay na natong gipangandoy, no? Martial law na gyod. Kahibalo ko nga daghan ang nangandoy ini, bisan kaniadto pang eleksiyon sa 2016, tungod kay paminaw nato gubot ang atong kalibotan. Diha bayay daghang ming-ingon, sa mga huluhisgot sa daplin sa dalan, nga mas maayo kon si kanhi meyor sa Davao City nga si Rodrigo Duterte ang mapresidente aron mag- martial law. Mas maayo man god kuno ang martial law kay disiplinado ang tawo. Karon nga presidente na siya, natuman baya pod atong pangandoy, sa? Ambot pod unsa kadaghan ang nangandoy ini, ug ambot sab kinsay naghunghong kang Tatay Digs nga daghan ang uyon ining martial law, apan nia na man ni, di na ta mahadlok, ha? Hehehe.

Kaniadto man gong unang martial law, grabeng kuray namo sa kahadlok ug, paminaw nako, mao niy hinungdan ngano nga morag daghan na sang nangalisang nganong nag- martial law. Lisod baya sab tong Martial Law, Part 1. Basta duna nay molabay nga mga trak sa sundalo, daghan dayon magkurog-kurog sa kahadlok kay kahibalo na mi nga patay ang sunod molabay. Daghan pod baya mga sundalo nga nahiuli nga gabuy-od na ug daghan sab mig nadunggan ug nakit-ang namuy-od nga dili sundalo. Mao tong inigkahadlok na, ang kadaghanan di na layhang mobangon sa buntag kay mahadlok kon unsay makita sa ilang tugkaran. Aw, daghan sang kugi mobakod ug makisusi. Ug kay dili lalim ang mga balitang masagapan bisan sa sayo nga kabuntagon, iniglabay sa trak sa sundalo, ang uban modagan sa kuwarto, moluhod ug mag-ampo. Ang uban sab, diha ra sa ilang nahimutangan magsige og yamyam samtang taas kaayo ang liog og linantaw kon unsa ba, duna pa bay laing ikabalita. Hay, bisan ako, hangtod karon, kon martial law nay hisgotan, morag mokuray akong unod og iya lang, mohiyak akong tiyan, ug morag mokiyos akong utok. Maayo gani kay guwapa lagi, kay kon di pa, saon na lang? Hehehe.

Lahi kuno ni karon nga martial law kay si Presidente Duterte man lagi ang namuno nato, ug kahibalo ta nga molaban gyod si Presidente natong mga digyot ug way kangho. Gawas pa sab, taga Mindanao si Presidente nga Bisaya. Sa ato pa, kasabot siya sa gibati sa tawo niadtong unang martial law diring dapita. Ambot sab ning martial law nga mibutho man tungod sa kagubot sa Mindanao. Kaniadtong unang martial law, ang kagubot kuno sa Cotabato ang hinungdan. Karon, ang sa Marawi. Kadtong sa una, mga “rebelde” ra kuno toy kontra sa military apan karon, naunsa bang uban sa mga hikaplagang patay didto sa Marawi kay mga taga Indonesia man, taga Malaysia ug uban pang dapit! Hala, morag sakto sab si Tatay Digs nga dili lang “rebelde” ang kontra ini karon. Mao nang behave, children, ayaw mog surang-surang.

Hinuon, ang nakadaot adtong martial law sa una dili man ang pagka- martial law apan ang abuso sa gahom sa mga paminaw nila gamhanan sila ug nga dili na sila manubag sa ilang binuhatan tungod sa paggamit sa maong gahom. Diha nagsumikad ang atong kasakit sa martial law. Motuo ko niini kay karong bag-o gitaho nga dako tag problema sa atong pangisip. Sumala sa report ni Jemar Nicdao ug Jenny Soriano nga napatik sa MIMS, usa ka siyentipikong publikasyon, daghan kanato nalisoan og maayong panghunahuna, labi na sa nagpangedaron og 20 hangtod 44 anyos. Sa ato pa, kadtong nagtubo ubos sa landong sa martial law nga gipatong kanato kaniadtong 1972.

Lisod sab ikadulog ang kalisang gyod labi na niadtong maoy gikamat-an ang kalisang (mga 44 anyos) o maoy gikamat-an ang pangisip sa mga tawong nalisang (mga 20 anyos karon). Wala na man god silay kasinatian nga nindot nga ilang mabalikan sa panahon nga giuyog sila sa kalisang. Bisan gani ang mga nanag-edad og 45 anyos pataas, nga duna pa silay gikasandigang kasinatian nga walay kalisang, naglisod man gani pagbarog human bakwia ang martial law sa nasod, kana pa kahang 20-44 years olds? Usa sa lima kanila duna kunoy sakit sa panghunahuna, matod sa maong report. Alang sa mga 45 anyos pataas, nag-anam sab kuno kadaghan ang gi- Alzheimer’s disease. Daghan ug sayo gaango-

angohon ang Pilipino karon. Sakto sab tingali ni kay misaad man kuno si Tatay Digs nga himoon niyang banner program ang mental health sa iyang administrasyon.

Posible nga resulta kining tanan sa mga kasinatian sa unang martial law. Kini man god kunong sakit nga Alzheimer’s disease, posibleng motakboy nato tungod sa klase sa atong kasinatian sa kinabuhi labi na kon mitakboy kini bisan wala sa atong kaliwat nga ango-angohon bisan bata pa. Hinuon, dili lang sab kuno sa Pilipinas ra ang daghan og gakasakit og Alzheimer’s apan kon midaghan diris ato, makapangutana sab tag ngano. Kining Alzheimer’s man god, kon wala sa kaliwat, nahibaw-an na kini nga resulta sa stress, maong daghan sang mga babaye ang gakasakit ini. Mao nang posible nga ang sakit sa pangutok usa ka pamaagi sa kinaiyahan aron dili na kaayo nato mabati ang kalisang, kasuko ug kaguol.

Sumala sa maong report nila ni Nicdao ug Soriano, ang nag-unang sakit mao kining gitawag og schizophrenia ug ang kasagarang dunay ingon niini mga lalaki, 20-44 ang panuigon. Nah, wala ko mag-ingon nga nangabuang sila tungod sa martial law, ha. “Nagkataon lang, Pare,” matod pas akong higalang Tagalog, “na 45 years na mula nag-martial law, part 1!” Dugang pa nilang Nicdao ug Soriano, 10 hangtod 15 porsento sa mga bata edad 5-16 anyos, duna say problema sa pangisip. Nah, unsay buot ipasabot ini? Nga nagkasakit ning mga bataa tungod kay natawo sila nga wala nay martial law? Ayayyy… hehehe.

Sa mga kuwentada-kuwentada, kanang usa sa lima, buot ipasabot 20 porsento sa atong populasyon naay sakit sa utok. Kay 100 milyones na man ta kadaghan, sa ato pa, kawhaan ka milyon kanato dunay diperensiya sa panghunahuna. Sa matag napulo nianang 20 milyones, upat ang dunay schizophrenia, tulo ang adik (sa bino, droga ug uban pa), duha ang dunay post-traumatic stress disorder (PTSD) ug usa ang dunay lawom nga kasubo, usa ka kahimtang nga gitawag og depression nga maoy kasagarang rason nganong gahikog ang tawo.

Kanang schizophrenia usa ka kondisyon nga matawag nga nalisoan na gyod ang duna niana. Makakita ug makadungog og dili makita o madungog sa uban, kasagaran sa madunggan o makit-an kadtong gikalisangan. Sa mga Pilipino, mas uso ang dunay madunggan ( auditory halluciations) kaysa makit-an. Kanang PTSD maoy resulta human mahiagom og disaster, sama sa bagyo, o tumang kakurat ug kalisang sama kon nakakitag gipatay. Makita kini sa mga tawong dili masabtan ang kahadlok ug kabalaka kon mohuros ang hangin o kaha dunay hidunggang buto, bisan kon ligid lang sa trak. Kanang depression maoy sakit sa mga tawong bisan unsaon luya, walay pagpakabana ug wala na magtuo nga duna pay maayong ugma. Makahinumdom ko nga sukad mga 1980’s puwerte tuong daghanang balita mahitungod sa mga naghikog. Ug kahibalo na ta unsa kadaghan ang adik karon. Kanang pagkaadik sab diay sa tawo, sakit na. Ang nagpaluyo nga rason nianang tanan mao ang kalisang ug ang nakit-ang pagtrinaydoray sa mga silingan. Kinsay dili malisang ug dili mobati nga natraydor nga gawas sa balita sa pinatyanay pinaagi sa bala nga madunggan, nakit-an man sab ang pinatyanay pinaagi sa pulong— gamay lang sutsot sa silingan, dudahan na ta, gamayng sulsol, patay na ta. Unya nakita nato nga kon sipsip kaayo tas mga gamhanan, busog ta pirme, promoted pa. Wala pay kurat. Manghasi pa ug manghuthot og iya, silingan ray puhunan. Hehehe. Mao sab tingali niy rason nganong daghan sa atong mga 20 anyos paubos gasakit na sab kunog pangutok. Naundang ang pinatyanay sa bala, nagpadayon baya ang pinatyanay sa pulong. Basin mao ni nganong nag- martial law, part 2 ta, no? Aw, nangutana ra ko. Hehehe.

Ang pangutana gyod nako hinuon mao ni: Nganong mga lalaki ang gitahong kasagarang nasakit sa utok? Dili kaha nga wala nato tagaig igong bili ang kahimtang sa babaye ug giingon lang natong “natural” lang sa babaye nga tuliyok gyod og utok? Hinuon, kaniadtong panahona sa martial law, part 1, mas maalampoon ang mga babaye kaysa mga lalaki. Sa ato pa, mas mikapyot ang mga babaye sa Diyos, kaysa mga lalaki. Dili kaha kana maoy usa sa rason nganong mas daghan sa mga lalaki ang dunay sakit sa pangisip? Aw, nangutana ra sab ko. Mas kuyaw baya karong panahona kay gawas nga naa na tay selpon, dili na kinta ta makitang magsutsot, naa say mga troll sa social medya nga magsabwag og balitang dili mao, o ba kaha bangis kaayong makig-away nimo bisan tumutumo ra ang isyu. Nah, isip-isip na gyod ta ini unsay atong buhaton niining martial law, part 2. Lisod nag maupat sa lima. Hehehe.—

Hinuon, ang nakadaot adtong martial law sa una dili man ang pagka-martial law apan ang abuso sa gahom sa mga paminaw nila gamhanan sila ug nga dili na sila manubag sa ilang binuhatan tungod sa paggamit sa maong gahom.