SA MAKITA UG DILI MAKITA, ASA KA?
KOMBENSIDO na ko karon nga pulong gyod atong kontra, dili terorista. Pero puyde pong ang mga terorista minggamit sa pulong aron makagunit sa atong pagbati ug ang atong pagbati nga atong gabuhian pinaagi sa pulong mao say migunit sa ilang pagka terorista maong mipaulan sila og bala. Hinuon, dili sab tanang terorista mopaulan og bala o mopabuto og bomba kay daghan sab mga terorista nga pulong ray gigamit sa ilang pagka terorista. Duna man goy mga pulong nga kon atong madunggan o mabasahan mokusi sa atong kataslakan, sa? Unsaon, kon manukad tang John Lennon nga miawit sa pagingon “If a picture paints a thousand words …”, nah, ang usa ka pulong mopintal sab og libo-libong hulagway sa atong utok, uy. Mao nang dili ta angayng mahadlok og terorista, angay tang mahadlok og pulong, labaw na ang atong gapangbuhian nga mga pulong kay gawas nga posibleng puwerte kini kahait, posibleng lahi ang pagsabot sa naminaw kaysa atong buot ipasabot. Maayo na lang kon ang pulong gisulat, kay puydeng basahon og balik kon duna gyoy intensiyon nga mosabot. Apan ang gipamulong? Gawas nga daklit ang pagkadakop sa maong pulong mokuyog pa nianang pagkadakopa ang hitsura ug tono sa nagbuhi, ug ang kahimtang ug sitwasyon sa nakadakop. Mao na, pulong ang terorista, dili tawo.
Pananglit, sulayi kuno og sulti ang pulong “yawa” ngadto sa pito (7) ka tawo sa pito (7) sab ka tono ug pamaagi. Yawa. yaWA. yahhwahh. Yawà. Yawà (gangisi). Yawà (nahingangha). Yawà (sa dako ug pinabundak nga tingog). Isulti kini sa pito ka lainlain nga lalaki. Pito sab ka lainlain nga babaye. Pito sab ka tigulang, babaye ug lalaki. Ayaw na lang bata kay maluoy ta. Hehehe. Bitaw, ayaw ni himoa kay kuyaw kang masumbagan sa imong giingnan niana nga pulong, apan hunahunaa kon usa ka sa pito nga naingnan sa usa sa pito nga pagkasulti sa maong pulong, unsay imong bation? Unsay imong buhaton? Parehas ba imong pagdawat sa maong pito ka klase sa pagluwat sa maong pulong? Kon ang nagsulti nimo niini mas bata nimo, mas menos pa nimo (sa imong tan-aw), o mas tigulang pa nimo ug mas gamhanan, parehas ba sab ang imong pagdawat sa usa niana nga pagbuhi sa parehas nga pulong? Parehas ba sab imong pagdawat kon kaila nimo o suod ang nagsulti ug sa wala nimo mailhi? Inat imong kilay, no? Maayo na lang kon kausa ra ka sultihi niana sa usa ka tawo. Kon kadaghan gikan sa maong tawo o kadaghan sa nagkalainlaing tawo? Mao nang nagyagaw ta. Pulong ray hinungdan. Mao nang posibleng tinuod nga ang estorya sa Tore sa Babel sa Kristohanong Bibliya, usa ka pagpina kanato nga pulong ray hinungdan nganong magunob ang tanan natong damgo.
Ambot ngano pod tuod nga sige tang gapakigbisog nga respetohon ang atong pinulongan apan wala tay respeto sa pulong. Pataka ra baya tag buhi og pulong ingon sa wala pod tay kamatayon. Ingon sa dili pod makapatay ang pulong. Mao tingali niy resulta sa atong prinsipyo kunohay nga “To see is to believe”, no? Wala ta kahibalo nga mas ngilngig ang mga dili makita. Matod pa lagi ni Antoine de Saint Exupery, sa iyang librong The Little Prince, “What is essential is invisible to the eye.” Ang siyensiya sa physics karon mao niy giproblema. Unsay atong nakita nga wala nato masulti kay wala tay pulong nga magamit sa pagpasabot ug paghulagway niini, ug unsay atong nasulti nga mihulagway gyod sa atong buot ipintal nga hulagway? Matod pa sa usa ka teyoriya sa siyensiya karon, ang usa ka pulong diay sama sa kahayag nga usa ray atong tan-aw – kahayag lang – apan kon imo diayng ipaagi og bato nga mabandahan, filter o bisan hamog lang sa hangin human sa ulan, makita nga bangaw diay sa nagkadaiyang kolor tungod sa nagkalainlaing enerhiya niini. Kana sa makita lang. Naa pa gyoy dili makita kay ang dala nga
enerhiya labaw o ubos kaysa abilidad sa atong mata sa pagtan-aw niini. Ingon ana sab diay ang pulong. Dunay bangaw sa pagsabot, depende sa nagpasabot, gipasabot ug sa pamaagi sa pagpasabot niini. Sa tan-aw nako, kanang dili nato makita maoy gidulaan aning mga terorista. Ngano ba pod tuod nga motuo ta og madyik – isip lipat-lipat – apan motuo ta nga tinuod ang tanan natong nakita? Uyy, naa lugar madyik apan walay madyikero? Hehehe.
Parehas ra nis kagubot sa Pilipinas karon. Sumala sa mga report, kining gera sa Marawi City dili ordinaryo nga pagrebelde maong kinahanglang mag- martial-law bisan kon sa mga isla lang sa Mindanao. Pag-ingon og martial law daghan na nangurog bisan dili pa taga Mindanao. Aw, sukad pa kaniadto, daghan nang mangurog nga dili taga Mindanao kon maluwatan lang ang pulong Mindanao ug tungod sa Mindanao daghan sang mangurog kon mahisgotan ang Pilipinas, bisan dili taga Pilipinas. Karon ISIS ang makapakurog sa tanan. Islamic State of Iraq and Syria nga karon IS na lang. Islamic State. Tungod ni Isnilon Hapilon, kinsa usa diay kuno ka teroristang membro sa IS nga gitugahang motukod og Daesh sa Pilipinas, naguba ang Marawi kay gawas nga didto siya nagpuyo, kampo usab kini sa managsoong Maute, kang kansang mga sakop maoy nanalipod kang Isnilon Hapilon sa dihang dakpon unta kini sa mga polis. Sumala usab sa mga ebidensiyang nakuha sa Associated Press, lakip na ang usa ka video footage nga nagpakita kang Isnilon Hapilon ug mga kauban nga nagplanong himoong Daesh ang Mindanao, dili lang pagpanalipod kang Isnilon Hapilon ang gihimo sa managsoong Maute.
Dinhi nagkaguliyang ang atong panabot ug pagbati. Una, gigamit na sab sa Pilipinas ang pulong Daesh nga ang buot ipasabot “al-Dawla al-Islamiya al-Iraq al-Sham”, ang Arabic nga ngalan sa Islamic State of Iraq and the Levant, nga maoy hubad sa ISIS na karon. Dili diay kini gusto nga ngalan sa mga terorista kay duol kini sa usa ka Arabikong pulong nga “daes” nga ang buot ipasabot usa ka tawong mopulpog sa iyang matamakan, ‘one who crushes something underfoot’, sa Inenglis pa. Duol sab ni sa laing pulong nga Arabic gihapon, ‘dahes’, nga ang buot ipasabot usa ka tawong gatanom og kagubot. “The one who sows discord”, sa Inenglis pa. Gawas lugar nga masuko sila ingnong terorista, masuko sab sila ingnong ang ilang katuyoan mao ang pagpatindog og Daesh, gawas nga masuko sab sila tawgong Daesh. Ambot kinsa say nagpauso nga tawgon silag ingon niana apan mao na kana karon ang pulong nga gigamit sa paghulagway sa ISIS ug sa paghulagway sa ilang katuyoan. Hinuon, bisan kon Daesh na sa pagkasulat, puydeng daes gyod na o dahes sa pagbungat ug sa pagdungog. Dili tuod maayo gamiton nga pulong tungod kay dili tanan maayo mo- pronounce. Bisan tingali ako maglisod paghilwas og daesh nga dili masipyat ang pangdungog sa uban.
Makahinumdom na hinuon ko nga kaniadtong mga bata pa mi, dili gyod mi pagamiton sa pulong “moros” labi na kon motudlo mig Muslim o ba kaha kon moingon og “Mora man sab kag moros”. Sa dihang wala na gyoy gaingog moros sa Mindanao, nawala baya sab ang kahadlok namo sa mga Muslim namong silingan nga kaniadto nag-anam-anam og panaghan sa among lugar. Mao nang makaingon kong mas maayo tingali nga kon makigdait na ang mga Maute nato, una tingali natong ipangutana kon unsa gyoy gusto nilang pulong nga gamiton alang kanila, no? Alkanse baya pod tuod ta nila kon pinulongan ang estoryahan kay kahibalo silag pinulongang Arabic gawas sa English, Binisaya ug Tinagalog.
Nah, dili lang diha ang kagubot karon. Gisugdan na sab ang “gera” sa Senado ug sa Korte Suprema tungod kay dunay gahaon og petisyon batok sa Proklamasyon 216 nga nagbutang sa mga isla sa Mindanao ubos sa martial law. Matod pa sa mga senador nga supak sa martial law, bisan si Defense Secretary Delfin Lorenzana nag-ingon nga wala kinahanglana ang martial law aron matugunan ang miulbong kagubot sa Marawi kay simple ra kuno ni nga pagsukol sa usa ka tawong dakponon. Kon ingon niana, nakasupak si Presidente Duterte sa Batakang Balaod sa dihang gipirmahan niya ang Presidential Proclamation 216.
Ang kagubot ini kay dili lang diay kuno kana ang giingon ni Secretary Lorenzana. Miingon pa diay kuno si Secretary Lorenzana nga gikinahanglan ang martial law aron mapanalipdan ang tibuok isla sa Mindanao. Sumala man god diay kuno sa mga ebidensiyang nakalap, plano gyod ni Isnilon Hapilon nga himoong Islamic State ang Mindanao. Sa ingon niana man god nga sitwasyon, ang “simpleng pagsukol” sa usa ka dakponon, usa diay ka parte sa rebelyon nga gihan-ay sa pipila nga mao untay rason nganong dakpon. Naunhan lang kibali sila sa ilang plano. Ang pagsugpo og rebelyon gibutang sa atong Batakang Balaod nga puydeng gamiton isip usa ka rason sa presidente pagpakanaog og martial law. Sa ato pa, pulong gihapon ang problema— ang pulong rebelyon. Unsaon, lahi-lahi man sab lagi atong panabot ini nga pulong.
Matod pa lagi ni Elon Musk, usa ka bilyonaryong Amerikanong enhinyero nga tag-iya sa Tesla Motors ug SpaceX, dako og problema ang tawo sa komunikasyon tungod kay daghan ang masulti nga dili mao ang gipasabot apan dili nato gakahatagan og saktong pulong ang atong gustong ipasabot. Maong naghatag siya og 10 ka milyong dolyar ngadto sa proyektong Artifial Intelligence diin damgo niini nga ang tawo dili na mogamit og pulong diha sa iyang pagpakiglambigit sa ubang katawhan. Mga hulagway na lang sa computer ang gamiton. Aw, kon makawala nis kagubot tingali… nganong dili? Gawas nga hilom na kaayo ang atong palibot lakip na ang telebisyon tingali, wala nay makagamit og pulong aron manghasi, sa? Hehehe.—
Ingon ana sab diay ang pulong. Dunay bangaw sa pagsabot, depende sa nagpasabot, gipasabot ug sa pamaagi sa pagpasabot niini. Sa tanaw nako, kanang dili nato makita maoy gidulaan aning mga terorista.