Ang Mangingisda

Sugilanon lanon ni Emeterio Eme o S. Sum Sumagang ng Valencia City, Bukidnon

GIKAN sa bukana, mingpadayon ang tulo ka mangingisda ngadto sa dagat. Miamag ang plankton nga natugaw sa ilang mga bugsay. Ang mga isda nga tulin molangoy nagbilig mga badlis sa amag sa mangitngit nga tubig, morag mga ikog sa kometa nga nangahulog sa langit. Gitaktak sa mga mangingisda ang pantil unahan sa bukana. Pagkahuman, namugsay sila paingon sa baybay. Pag-abot sa piliw, ilang giangklahan ang baruto aron dili maanod palayo. Namunit ang duha ka igsoon og mga kahoyng gapnod ug naghaling dapit sa mikawan nga tumoy sa batang ubos sa talisay. Ila kining gihimo aron pag-abog sa lamok ug sa pagpainit sa ilang basang lawas samtang nagpaabot sa oras nga balikan ang pantil ug kuhaon ang mga isdang nasambod. Human molabay ang usa ka oras, gibalikan sa amahan ug magulang ang pantil. Nagpabilin ang manghod sa baybay kay dagaton. Baloron ning gabhiona ug kusog ang tuya-tuya sa baruto ibabaw sa naghiyod-hiyod nga hitad sa dagat.

Milingkod ang manghod sa batang duol sa gihalingan. Ang mga tudlo sa kainit sa haling miabog sa kakamig sa iyang lawas. Matag karon ug unya iyang sugnoran ang haling aron magpadayong buhi ang kalayo. Kadaghan na sila maghaling dinhi ug inanayng gikutkot sa kalayo ang ubos nga bahin sa batang. Ang itaas nga bahin nahimong pandong sa haling sa ubos, busa wala mapalong sa talithi ang nagsigang sugnod ug baga.

Nahinumdom ang manghod sa ilang pagpanagat sa miaging

semana gamit ang gisubhang pukot. Linaw ang dagat, busa ilang gitaktak ang pukot palawod pas ilang gitaktakan karon. Apan ambot diin namista ang mga isda niadtong gabhiona nga wa may nasaag sa ilang pukot. Apan inay madismaya, nahimo pa nilang magpasiaw ug mangatawa. Tiaw mong bisag usa na lang ka gamayng gisaw wa gyoy nasambod sa ilang pukot. Nangluod kaha ang mga engkanto sa dagat? Matod pas ilang tatay, ang panagat sama sa bagad sa kinabuhi, may demalas ug may suwerte, apan way hulip sa pagkugi. Hinuon, talagsa ra mahitabo nga wala silay kuha sa ilang pagpangisda kay abunda man sa isda ang suba ug dagat sa ilang dapit.

Gilantaw sa manghod ang lugar nga gitaktakan sa pukot. Dili niya makita ang baruto, apan hibalo siya hain dapit ang nahimutangan niini tungod sa puting sabyag sa balod nga modasmag sa sakayan. Kon linaw pa ang dagat mouban gyod siya sa pagsuhid kay malingaw siyang manghubot sa mga isda nga mangasangit sa mga mata sa pukot. Sayon ra tangtangon ang gisaw ug banak. Apan kinahanglan maampingon ang mamukotay kon balo o kasag ang makasuhot aron dili magisi ang pukot.

Ang iyang magulang magtungha na sa kolehiyo sa umaabot nga tingklase. Siya na lang unya ang kauban sa ilang amahan sa pagpamukot. Ug mangita ang ilang amahan og dugang silingan sa pagpangisda gamit ang ilang tapsay. Upat ka tawo ang gikinahanglan sa pagpanapsay. Duha ang maghawid sa pukot nga itaan habig sa baybayon. Duha ang magbira sa katay sa bunot nga moabog sa isda paingon sa pukot. Sa ilang pagpanapsay, kapares siya sa iyang magulang sa paglatag ug pagbira sa palutaw nga mga bunot. Kon sa suba sila manapsay gisaw ug banak ra ang ilang makuha apan kon didto sa kabaybayonan sa ilang dapit, masuhotan sab silag dagkong bulinaw ug guno, palutpot, bugaong, balo ug panagsa, nukos. Kon tibuok adlaw silang manapsay, adto sila sa baybay mangaon sa balon nga lutong mais. Sinugba o kinilaw nga isda ang lagmit nilang sud-an sa paniudto. Ganahan ang manghod kon maabtan silag kahaponon, kay iyang masud-ong ang malamatong talan-awon sa Adlaw nga mopaubos sa taluktok sa Mt. Malindang didto sa halayong dapit tabok sa Panguil Bay.

Miabot ang amahan ug magulang ug minghaw-as sa baruto. Bitbit sa amahan ang bukag nga may sulod nga isda.

“Morag gisuwerte ta karong gabhiona kay daghan ang suhot sa pukot,” matod pas amahan nga malipayon. “Makabawi tas miaging semana,” sumpay sa magulang. “Magsugba ta.” “Sige, Tay, magsugba mi. Pahulay una.” Gidugangan sa managsoon og sugnod ang haling ug dihang igo na ang baga, gisugdan pagsugba ang lab-as nga gisaw.

Milingkod ang amahan sa balas ug misandig sa punoan sa talisay. Gikuot sa bolsa ang gamayng supot nga plastik nga gisudlan sa tinustos nga tabako. Miingkib siyag gamayng piraso nga iyang gilagot. Dili siya gustong manabako o manigarilyo ang iyang mga anak, busa miundang siya sa pagpanabako. Apan padayon siyang naglagot aron pagwala sa kabuhi o kaluod. Tig-usap sab siyag dahon sa buyo kay makalig-on sa lagos. Ang tabako ug buyo nagbilin og mansa sa iyang lagos ug ngipon.

Samtang nagpahulay, naniid ang amahan sa gibuhat sa duha ka anak. Lima ang iyang anak. Lalaki ang kamagulangan ug ang ikaduha. Silang duha ang kaabag niya sa pag-atiman sa gamay nilang maisan sa yuta nga ilang gisaopan ug sa pagpangitag panudan. Ang tulo ka babaye katabang sa iyang asawa sa buluhaton sa balay. Kuyog sad ang mga babaye kon mangani og humay ang ilang nanay didto sa kanait nga baryo.

Ang lima niya ka anak pulos nag-eskuyla, tulo sa hayskol ug duha sa elementarya. Ang kamagulangan, magkolehiyo na sunod tuig. Tinguha niyang makaeskuyla ug makatapos og kurso ang tanan niyang anak. Aron dili sila maparehas kaniya nga igo rang nakatapos sa elementarya tungod sa kapit-os. Ang maong tinguha ug pangandoy hagbay rang natibuok sa iyang hunahuna. Usa ka adlaw, didto sa itaas sa lubi nga iyang gisanggotan nakapanaad siya nga iyang buhaton ang tanan aron kahatagag katumanan ang iyang pangandoy. Kaslonon pa sila niadto sa iyang asawa. Sa bukid, ang mga ginikanan ug mga anak kulang sa tinguha nga makaeskuyla ug kontento na sa ilang kahimtang. Gawas nga way asenso sa bukid, gasamokon ang ilang pagpuyo sa balik-balik nga kagubot tungod sa presensiya sa armadong grupo nga nakigbatok sa gobyerno. Mao nga mingbiya sila sa bukid ug nanimuyo duol sa haywey. Nangita siyag trabaho aron dunay regular nga kinitaan nga magamit sa pagpaeskuyla sa iyang mga bata. Nakakuha siyag puwesto isip kaminero nga ang trabaho mao ang pagtapak sa mga libaong sa haywey ug paglampas sa mga sagbot kilid sa dakong dalan sa Lanao. Apan dili paigo ang suweldo sa usa ka obrero sa gobyerno, busa bisan unsa na lang nga saydlayn ang iyang gisudlan. Kaabag usab niya ang iyang asawa sa pagpangitag dugang kabuhian. Gawas sa giatiman niining gulayan sa ilang nataran, nagsuroy kinig tableya ug utanon sa kabalayan daplin sa haywey.

Naputol ang pamalandong sa amahan sa sangpit sa kamagulangan.

“Dali na, Tay. Ubay-ubay na ning nasugba. Sugdan natog kaon nga init pa.”

Ilang gisalohan ang sinugbang gisaw ug linung-ag nga balanghoy. Didto ra sila nag-alirong duol sa haling. Bisan sa hunong-hunong nga talithi, uga ang ilang sinina kay gipandongan sila sa nagdupang mga sanga ug labong dahon sa talisay. Panagsa matagakan silag pidasong bahin sa bunga sa talisay nga gikitkit sa mga kabog didto sa itaas sa kahoy.

Human sila makapangaon, mitindog ang amahan ug mibaktas paingon sa kalubihan duol sa lapyahan. Mibalik kini dala ang sugong nga may sulod nga tuba. Makadaghan na kini mahitabo sa ilang pagpamukot ning dapita busa ang magsoon wala na mahibulong sa pagpanangko sa ilang amahan.

Ilang gisumsom ang nahabiling sinugba. Samtang nagpadayon sa ilang tagay, matag karon ug unya balikan sa amahan ug sa kamagulangan ang pantil. Gawas sa gisaw ug banak, may pipila ka balo nga nasambod sa naylon.

Wala sila batiag katulogon ug kakapoy bisan og lawom na ang kagabhion. Ang espiritu sa tuba naghingilin sa katugnaw dala sa talithi ug hangin. Sa pid-ok-pid-ok nga siga sa baga nga gitayhop sa hangin gikan sa dagat, dayag ang pagpamula sa ilang mga nawong.

Alegre silang nag-estoryahay. Usa sa nahisgotan mao ang ilang pagpamukot sa miaging Domingo.

“Wala moangay ang mga engkanto sa atong gitanyag nga putong balanghoy,” matod sa manghod nga miluag ang tak-om niining baba. “Kay gahi kaayo.” Wa kapugong ang magulang sa pagsumpay. Wala mahimuot ang amahan sa pagyagayaga sa iyang mga anak sa mga dili-ingon-nato, apan wala kini mangasaba.

Ang putong balanghoy apil sa gihimong pamuhat sa amahan didto sa pangpang pailaya sa bukana, aron suwertehon ang bag-ong pantil. Lulan sa baruto nga gipidpid sa pangpang, gihimo sa amahan ang ritwal nga nangaliya sa mga espiritu sa suba ug dagat nga

Yano nga kalipay. Yano nga pangandoy. Malipayong kinabuhi…

panalanginan ang pantil. Gidagkotan sa amahan ang ugang bulak sa rosas ug bumbil ug gipahiluna ang insenso ubos sa mga lipak sa kawayan nga gitungtongan sa pantil. Ang humot nga aso misuhot sa pukot.

Ang bulak sa rosas ug bumbil, gipangsalo ug gipamunit sa managsoon sa miaging Sugat sa Kaadlawon sa Domingo de Gloria. Ang bulak sa Sugat nga gipangsabwag sa mga batang anghel gamitong pangontra sa daotang espiritu ug sa pagkabig sa suwerte. Bililhon kini sa mga mangingisda ug mag-uuma kansang panginabuhi nag-agad sa suwerte ug manya sa kinaiyahan.

Gitapos sa amahan ang seremonya sa pagdalit og putong balanghoy ngadto sa mga dili-ingon-nato. Mainampingon kining mipahiluna sa puto sa tiilan sa pangpang ibabaw sa ngilit sa tubig. Ang balanghoy gikan sa iyang uma sa bukid. Nianang buntag, gibanggod sa iyang asawa ang binggala ug gipug-an sa mga anakbabaye pinaagi sa pagpabug-at gamit ang ligwat ug bato nga gipatong sa binanggod nga giputos sa ginit. Tungod sa milabayng El Niño, nihit ang lubi nga mangahulog ug mangaanod sa suba. Maong gahi ang puto kay kulang sa tuno.

Lapas nas tungang gabii sa ilang paghipos sa pantil. Human mapahimutang ang pantil sa tungtonganan sa tunga-tunga sa baruto, madasigon ang tulo ka mangingisda nga nagbugsay pailaya, dinanagan sa palong-palong (lampara nga hinimo sa botelya ug gitubilag krudo). Tagsa silag bugsay. Ang amahan didto sa ulin ug nanimon sa baruto nga naglawig sungsong sa sulog.

Didto sa dulong sa baruto, nasakmit ang pagtagad sa magulang sa tingog sa wakwak nga mibuak sa kahilom sa kagabhion. Matod pas ilang nanay, ang wakwak tawo nga mokaon og tawo. Niadtong gamay pa siya, hadlokon siyang ipakaon sa wakwak aron mohilom sa iyang paghilak. Apan gituboan na lang siyag bulbol, wa gyod siya kakitag wakwak busa nagtuo siya nga ang wakwak usa ka matang sa langgam nga mogawas lang sa gabii. Tinuod tingali kay sa paglabay sa katuigan, panagsa na lang madunggan ang tingog sa wakwak dungan sa pagkawala sa mga kahoy sa bukid.

Sunod bulan magsugod na siya sa kolehiyo didto sa Cebu City. Mag-eskuyla siya ubos sa “study now, pay later plan” sa gobyerno. Tabokon pag barko ang dakbayan, busa matag bakasyon sa klase ra siya makauli. Bation unya niya ang kawili ning dakong suba nga nahimo nang kabahin sa iyang kinabuhi. Ang pagkaligo ug paglangoy sa lawom ug tin-aw niining tubig. Ning suba nga sa katuigan nahimong kakuhaan sa ilang panud-an. Sa wala pay pukot ang iyang amahan, nanakop siyag ulang gamit ang bantak nga iyang itaan daplin sa suba sa hapon ug bukaron sayo sa buntag. Ang bantak pan-an og sinugbang lubi. Panagsa may halwan o kasili nga makasulod sa bantak kay manubad sa ulang. Lapwaan ang ulang nga maoy sagad nga sud-an sa ilang pamahaw.

Sa panahon sa tingbaha sa bulan sa Disyembre, manikop siyag kamangkas ug kalikis nga magpaanod sa baha gikan sa mga sapa sa bukid. Sa dapit sa suba nga maabtag taob, manago ang kamangkas ug kalikis ilawom sa mga bato ug lungag sa mga pangpang daplin sa suba. Paborito niya ang pangpang diin gihimo sa ilang tatay ang pamuhat kay gibuti-buti kini sa lungag nga makuot sa panahon sa hunas. Kulbahinam ang pagpanikop og kamangkas nga magluklok sa lungag kay mamaak ang sipit sa kasag. Bisan haniti na siya sa pagpanikop, may mga higayon nga masakmitan ang iyang tudlo sa dagkong sipit sa kamangkas. Mosamot kahugot ang sipit sa kasag kon iyang birahon ang iyang kamot, busa iyang ipatara ang iyang kamot ug antoson ang kasakit hangtod molugak ang kipit sa sipit. Sa dili pa sila mangamatay, ang kasag mamihod dapit sa suba nga maabtan og tubig sa dagat. Sa bulan sa Pebrero, ang pispis sa kasag maglinya daplin sa suba sa ilang pagtungas sa bukid diin didto sa mga sapa-sapa o sanga sa suba modagko ug mohamtong ang kasag.

Ganahan siyang mokuyog sa iyang tatay pagpamukot ug pagpanapsay. Malingaw usab siya sa ilang pagpanulo gamit ang petromaks apan taslakan siya sa tangkig nga manggawas ug manubad panahon sa gabii. Hinuon, bisan sa iyang pagpanikop og ulang ug kasag sa mga lungag ug dagkong bato, wala pa siya mapaaki og tangkig. Gawas pa, dili lala ang maong halas sa tubig. Apan dili niya kapugngan nga batiog kangilngig sa paghunahuna sa dangog nga lawas niini. Dili mosugot ang ilang tatay nga panamastamasan o patyon ang tangkig kay matod pa niya, duna kiniy papel sa pagpatunhay sa balanse sa kalikopan.

Kuyog siya sa iyang inahan sa pagpanuway sa kanipaan ug katunggan sa panahon nga hunas ang dagat. Ang tuway nga naglublob sa dal-as, makaplagan pinaagi sa pagkuros-kuros sa sundang kay mohagtik ang bayanan niini kon maigo sa tumoy sa sundang. Samtang nangaplag og tuway, mamunit silag suso nga nagtago sa punoan sa nipa ug saka-saka nga mokamang pataas sa lukay. Ang tuway tulahon, tunoan o isagol sa miki. Lami ang linapwaan ug tinunoan nga suso ug saka-saka apan makuti ang paghubot sa unod sa kinhason gamit ang arpiler o tunok sa lemonsito.

Kon atua na siyas dakbayan, segurong bation niya ang kamingaw sa iyang tatay, nanay ug mga igsoon ilabi na sa iyang manghod nga kanunay niyang makauban, sa pagpananggi og mais sa panahon sa bakasyon o berano diin ilang masinati ang kabug-at sa pagpasan sa sako sa tipuso nga ilang ihatod sa pundokanan. Sa kalisod sa ilang pagkatulog sa bodega sa balay nga ilang gisak-an ibabaw sa pinanitang tipusong mais nga ilang hanigan og sakong landay. Apan bisan sa kagahi ug kasagalsal sa ilang higdaanan, dali ra silang makatulog ug mahinanok tungod sa kalapoy sa lawas ug sa ilang kabatan-on.

Sa laing bahin, malingaw sila sa ilang pagpanglimas og halwan ug pantat didto sa basakan ug sa kanal sa haywey. Sa ilang pagpamitik og tukmo, alimukon, punay ug galansiyang nga maniba ug mamahulay sa dakong balete daplin sa katunggan ug sa pagpamayabas didto sa maagiang luna nga dugay nang wala tikara. Ug sa ilang pagpanguykoy og sihi, bungkawil, sigay, aninikad ug ubang kinhason sa hunasan sa Pangil Bay; pagpanglugit og butbot nga nagluklok sa pagang ug pagpamunit og balat sa dagat.

Sa sip-onon pa sila, kadula niya ang iyang manghod sa holin, lastiko, tigbakay sa kuti, taksi sa sarsi, tago-tago, gera-gera, patintero ug siyatong. Sa bayong-bayong na sila, nakigdula silag basketbol sa ilang katalirongan.

Usa ra ka tuig ang lak-ang sa ilang edad ug bagad sa magsoon nga susama rag panuigon, dili kalikayan ang panag-away. Ilabi na kay sungogan siya. Busa dali ra silang magsinumbagay sa gagmay pa sila. Hinuon, dali sad sila mag-uliay kay dili gusto sa ilang amahan ang pagdumtanay. Talagsaon ang pamaagi sa ilang amahan unsaon sa pagpanag-uli sa ilang maayong buot. Kon masakpan silang magaway, payakaon sila sa salog nga mag-atubangay ug magtinutokay. Dili sila makasupak kay hadlok silang mabunalan sa tukog nga gikuptan sa ilang amahan. Kon makita sa ilang amahan nga milurang na ang ilang kasuko ug kalagot sa usag usa, mandoan sila sa ilang amahan nga maggaksanay.

Napakgang ang paghinuktok sa magulang sa kalit nga kisaw sa tubig. Sa paghitungod nila sa pangpang diin gihimo ang pamuhat, usa ka gisaw ang milukso sa tubig ug didto motugpa sa bukag nga hamabaw sa isda. Tiaw sa nagpuyo sa pangpang?

Pag-abot sa ilang lugar, gidahik sa tulo ka mangingisda ang baruto ngadtos daplin sa suba nga dili maabot sa taob ug gihigot ang angkla sa nag-igdal nga gamot sa akasya nga nagyungyong sa suba. Gidayongan sa amahan ug magulang ang pukot sa ilang pagpadayugdog paingon sa ilang balay nga duol ra sa suba. Ang bukag gibitbit sa manghod.

“Na, pangatulog mo dayon kay alas dos na,” matod sa nanay nga maoy miabli sa pultahan.

Tulo ang katulganan sa balay. Human sa dali-daling pagilis, natulog ang magulang ug manghod sa lawak nga kasikbit sa katulganan sa mga babaye. Nagdulog sila sa usa ka banig nga gibuklad sa salog. Ang amahan midiretso sa lawak sa magtiayon.

Giatiman sa nanay ug kamagulangang babaye ang kuhang isda. Gilain ang tulahon sa pamahaw ug ang ipamahin sa mga silingan. Ang pangonsumo sa semana, ilang gihimbisan, gikuhaag tinai, giasinan ug gisulod sa duha ka dagkong garapon. WALAY tuba sulod sa sugong didto sa itaas sa gisanggotang lubi duol sa lapyahan apan lamian ang tinulang gisaw nga gisaw-an sa pamilya sa manananggot sa ilang pamahaw.

(KATAPOSAN)

“Magsugba ta.”