HALA, BUHISANAN NA DIAY ANG KAPOBREHON?

KATAW-ANAN sab ning nahitabo sa gatuyok nga mga hunahuna karon. Niadtong miaging semana nagpadayag si Senador Cynthia Villar nga angayng undangon ang “unli rice” sa mga kan-anan kay dili kini makaayo sa panglawas sa tawo. Angay kunong menos og kan-on, daghang utan ang kaonon sa tawo. Buot ipasabot, “unli tangkong” kuno, matod pa sa usa ka tawong napraning sa maong hunahuna ni Senador Villar. Mao pa kunoy panagsa ra makatugbong aron lang mokaon og lami-lami, limitahan pas kan-on ang mga negosyanteng maoy negosyo ang pagpakaon og sakto. Kontra ba kuno ni Senador Villar ang maong mga negosyante? Hehehe.

Matod pa sa usa ka tawong nagbagutbot sa bus nga akong nasakyan dihang mibuhagay ang maong panahom ni Senador Villar, “Asa man tawon gibutang ni Senador Villar iyang pamuot? Gamayng kalipay sa tawo, itipon pa gyod?” Diha say mitubag, “Ngano tuod hilabtan niya ang negosyo sa ubang tawo? Wala man gani hilabti ilang negosyo nga ‘unli housing’? Tan-awa unya na, mahurot na nig balay ang Pilipinas, wala nay basakan. Moundang na sab nang ganegosyog naay pakaping ‘unli rice’ kay lisod na makakitag humay.” Mikatawa kong nanghilabot sa ilang estorya. “Buot ipasabot lang ni Senador Villar nga dili ta angayng magpatuyang og kaon og humay. Angay magutan sab ta, prutas, lagutmon…” Wala pa gani ko kahuman og sulti, mibanghag na ang usa ug miingon nga, “Ma’am, klaro lang nga ang mga dato gapanghilabot sa kalipay sa pobre. Nakasabot si Senador Villar unsay kalipay sa usa ka ordinaryong tawo makaadto og kan-anan nga walay tihik-tihik sa kan-on? Nakahibalo siya unsay gabation sa tawo nga puro kumpay ang gilad-ok?” Diha pa gyoy miingon nga “Dugay na man mig kinaon og utan. Ma’am, wala man lagi mi madato.” Ay, wala na ko motingog, uy. Hehehe.

Tinuod hinuon nga dunay problema ang tawo nga kusog mokonsumo og kan-ong humay apan dili kana problema sa mga tawong panagsa ra mokaon o kaha sa mga tawong kusog sab motrabaho, maawasan og daghang singot kinta, tugbang sa kadaghan sa nakaon. Ang kan-on baya daghan og carbohydrates, ang tinubdan sa enerhiya sa tawo. Sa ato pa, kon

Ni Amelia H. Catarata-Bojo

daghang gikaon nga kan-on, daghag enerhiya nga kinahanglan magamit kay kon mapundo, daghang komplikasyon. Nabalaka lang kinta si Senador Villar sa kahimsog sa kadaghanan. Lisod baya sab nang daghan ang masakiton kanato, unya kulang ra ang PhilHealth. Sila ra gihapoy magproblema kay managan baya ta nilang mga politiko kibale aron mangayog tabang. Hehehe.

Mahinumdom ko niadtong miapil lagi kos usa ka proyekto sa UNICEF diris ato ug ang among kampanya kay saktong pagkaon ug kinan-an. Siyempre, hisgot tag bugas, kalimbugas, utan, prutas, ug uban pang mga pagkaon nga nahibaloan natong maayo sa lawas ug sayon sa bolsa. Diha say miingon nga “Ang ako laging amo, Ma’m, dili man gakaon og ingon niana, himsog man.” Nagpabaton diay to siya sa usa ka adunahang pamilya sa Manila sa wala pa siya maminyo maong naghigwaos makatrabaho og balik sa Manila kay mas maayo na lang kuno makasimhot og lamiang mga sud-an kaysa magsigeg higop og kamunggay gipabukalan. Lisod sab tuod maghisgot og simpleng mga pagkaon kon humot kaayo ang mga pagkaon sa imong handurawan, sa? Mao sab lagiy ingon sa lumad namong mga bisita niadtong usa ka pista. Nangutana ko nganong dili nila gapakan-on og sud-an ilang mga anak, sila ray gakaon-kaon og letson, tapa ug uban pa. Lisod kuno kon makatilaw kay maghinam ug wala silay ikahatag, magsakit na lang kuno hinuon ilang anak. Lain sab na nga panahom, sa?

Karong bag-o, dihay usa ka kongresista nga miingon nga angayng buhisan ang mga pagkaon nga taas og asin sama sa sardinas, noodles, ug karne norte. Diha na say napraning nga miingon nga buhisan na kuno ang bulad ug ginamos. Maayo na lang kay diha na say misiyagit nga maayo na lang buhisan kay aron ang hinabang alang sa mga bakwit kay tinuod na gyod nga lab-as nga isda, utan ug tagsa ka kumkom nga bugas. “Unli lugaw” with real fish and vegetables na kuno, kon makasuwerte, pospas pa with real chicken, dili lang chicken cubes. Hahaha. Maayo na lang gyod ning Pinoy kay makakatawa gyod taliwala sa mga kataw-anan. Hahaha.

Lahi sab ning tirada sa asin kaysa tirada sa “unli rice” kay buhis nay hilisgotan. Siyempre, kanang buhis ipasa man sa negosyante sa mamalitay, sa ato pa, motaas ang presyo sa mga pagkaong tag-as og asin. Ang pangutana, unsa diay kadaghana sa asin ang ibutang nga lahi-lahi man ang panempla sa tawo sa asin? Mosugot ang tighimo og sardinas ug noodles nga wala nay mamalit sa ilang produkto kay tab-ang o wala nay mamalit kay mahal? Kon wala nay mamalit unsaon nila pagsuweldo sa ilang trabahante? Kon wala nay suweldo ang ilang mga trabahante, kinsa na man lay mokaon sa Pilipinas labi nag bisan bulad ug ginamos, taas nag buhis?

Kining problemaha masama tingali nis iodized salt. Wala ko kahibalo nganong gihimong balaod gyod ang paggamit og iodized salt apan halos tanang pagkaong baligya, iodized salt na gyoy makita. Sulod sa unang katuigan sa pagpahamtang sa maong balaod, lima dayon ka tawo akong nailhang nagsakit og hyperthyroidism sa among gamayng katilingban, ang duha diretsong nagsakit ug, pagkataudtaod, mingtaliwan na dayon. Maayo gani ang tulo kay, kaluoy sa Diyos, nagsakit pa gihapon. Lisod man diay na matangtang ang hyperthyroidism, ba? Usa sa makahatag niini nga kondisyon sa tawo, labi na sa mga babaye, kay kanang daghan kaayong iodine sa pagkaon. Hinuon, puydeng kaliwat sa tawo nga dunay hyperthyroidism, apan kon daghan ang iodine sa pagkaon, mogara kini, mohinay-hinay og kausab ang ursa, matod pa, mobudlat ang mata, kusog mokaon apan dali mohangos ug walay kusog. Ang ubang mga babaye nga nagsakit niini giingon lang nga napasmo, nabughat o kaha gipangagian og itom nga hangin apan sobra ra diay tog iodine sa pagkaon. Miabot tong panahon nga walay ibaligyang dili iodized salt sa merkado. Maayo gani kay mingreklamo ang mga namuhi og baboy. Nabalik og kabaligya ang walay iodine nga asin, uy, bahalag supak sa balaod ug kaming dunay hyperthyroidism, sinako sab ang paliton ngag asing-pangbaboy, kon di ba ginalon. LisodLi nag mahutdan. Hehehe. Pastilan, gidula-dulaangid ba nato ang balaod o ang magbabalaodma nagdula-dula nato?

Ay, lain na sab atong problema konko kulang tag asin sa atong pagkaon. Hinuon,Hi kon diyotay ra ang asin sa pagkaon,pa unya healthy, walay problema. ApanAp bisan pag healthy kon kanunay nangna tab-ang ang pagkaon, kuyaw ang utokuto ug pangutok niana nga tawo. Unang apektadoap ang utok sa tawong kulang og asin sa lawas. Gawas nga libog kinig panghunahuna,pa maghigwaos kini ug maglisodma og katulog. Gawas pa niana, luyaluy ang tawong kulang og asin sa iyang kinaon,kin bisan pag daghan iyang gikaon. Kadugayan,Ka puyde na dayong magsakit iyangiya kasingkasing ug kidney. Kon duna nayna sakit sa kasingkasing ug kidney daanda ang tawo, unya kulang pa gyod og asin iyang pagkaon, mas dali siyang madiskuhidoma kaysa adtong saktos asin iyangiya pagkaon. Dili sab kuno na tinuod ngang ang asin makahayblad. Makahayblad langlan kini kon mao ray sud-an. Hehehe.

Karong bag-o, nagpagawas na sab ang AmericanAm Heart Association (AHA) nga kuyawku ang tawo kon gagamit og lana sa lubilub sa iyang pagkaon. Grabe kuno ang coconutco oil makadaot sa lawas sa tawo. Miingon sab akong kauban sa klase kaniadtoa nga Cebuana, ngano man lagi an ang bingkang-Mandaue nga gidihogan ma man gyod nag lana sa lubi, dili man lagi hin hinuon dali madaot? Matod pa sab sa ak akong magtutudlo sa biochemistry, si Dr. Clara Y. Lim-Sylianco, ang coconut oil maoy mas maayong lana nga ibutang sa atong pagkaon. Na, pasalamat sila kay mitaliwan na si Dr. Sylianco. Kon wala pa, mameligro sila. Hehehe. Tiaw ba say, angay kuno nga olive oil ang gamiton sa tawo. Ayay, ngano bang angay man gyod tang mokamang sa langit aron lang makakaon nga dili mahadlok? Basin tungod na lang sa atong pagpangandoy og olive oil maong masakit ta? Unsa ba kaha ning AHA, naghunahuna og sakto o namaligyag olive oil? Nganong dili ang palm oil ang ilang kontrahon nga maoy klarong wala pay klaro? Pastilan, mao ra ba niy daghan kaayo sa merkado karon, ang uban ubos sa ngalan nga vegetable oil. Ang uban moingon pa gyod nga parehas ra ang coconut oil ug palm oil kay ang coconut usa ka klase man sab kuno sa palm. Ayayy, ayaw pangilad, Bay. Dako ra kaayo ang lubi para isulod sa bolsa. Hehehe.

Mao na karoy atong problema. Politika. Dili kahimsog. Dili pagkaon. Kapobrehon. Dili tungod kay wala tay kuwarta apan tungod kay gutom ra kaayo atong utok nga mahutdan tag kusog makigbisog sa puwersa sa politika ug sa tinuod nga katuyoan niini. Asa kaha ni paingon tanan, no? Isip-isip. Hehehe.—

Kining problemaha masama tingali nis iodized salt. Wala ko kahibalo nganong gihimong balaod gyod ang paggamit og iodized salt apan halos tanang pagkaong baligya, iodized salt na gyoy makita.