Balas sa Tinukmaan sa Panahon

The time is out of joint. William Shakespeare, ‘Hamlet’

ADUNAY mga panghitabo nga dili gyod nimo mahikalimtan, ilabi na kon ang maong hitabo dako og natampo sa paghulma sa imong pagka anaa. Moabot lang kini sa imong kinabuhi sa presensiya sa usa ka tawo, usa ka butang, o kaha, sa usa ka ulohan sa mantalaan.

Sa akong habig, ang panghitabo nga nagpabilin sa akong panumdoman bisan sa paglabay sa katuigan gihulma sa kahon sa mga letrato nga akong nakaplagan nga gilabay sa basurahan tapad sa usa ka bakante nga lote nga nahimutang sa kinatumyang bahin sa Dalan Juan Seno sa Mabolo.

Makausa, sa tuig 2001, dihang midalikyat ko og bisita sa lugar aron kuhaan kini og hulagway sa wala pa mobalhin og puyo sa gawas sa nasod, akong napalgan nga natukoran na diay kini og tres andanas nga apartment complex nga sagad giabangan og mga call center agent. Karon, sa pagpamalandong, wala na ko mahibalo kon unsa na ang gidangatan niini: Kon nagbarog pa ba kini o— gumikan sa walay puas nga dagan sa pison sa panahon— gihulipan na ba kaha og lahi na sab nga estraktura.

Kaniadto hinuon, tuig 1992, ang maong lote labayanan

og mga ginabas gikan sa lumber shop sa pikas karsada. Matag hapon, didto magdula ang mga bata og dakop-dakop, polisdunggab, labo-labo o magkalingaw sa pagtuon og balitok, ayri, ug sayaw. Matag hapon, didto sab ko moagi kada uli sa among balay gikan sa unibersidad.

Usa ka landong nga palis sa buwan sa Agosto 1993, sa akong pagbaktas labay sa luna, nakamatikod ko og kahon sa sapatos nga gipatong ibabaw sa nagtipun-og nga baril sa basura. Nahiuli ko og sayo niadtong adlawa tungod kay adunay kalihokan ang tulunghaan, o tingali, kay wala mosulod ang among maestro sa kataposang sabdyek. Hilom pa ang palibot sa mga siyagit ug talidhay sa mga bata, ug ang kahon usa ka katingalahan nga butang nga gibanwagan sa bidlisiw sa Adlaw... Nahinumdom ko nga sa dihang ako kining gipunit ug giilok, midahunog ang kakulba sa akong dughan, busa paspas ko nga milakaw palayo nga mora ba og kawatan nga gisundan sa hataas nga anino sa nagpahipi nga sekreta.

Ang among pinuy-anan anaa nahaugsok sa wala nga bahin sa “krus” sa Juan Seno. Gikan sa maong lote, molakaw pa ka labay sa dagko, kongkreto, ug sementado nga mga balay nga naglinya sa isigkakilid sa aspalto nga dalan nga, sa imong pagliko paingon sa amo, inanay mahulipan sa mga balay nga ginama sa kahoy, amakan, ug nipa.

Karaan nga bunggalo ang panimalay sa akong uyoan ug iyaan nga natukod sa tugas ug nara. Ikatulo gikan sa eskina diin nag-una ang timbangan ni Noy Nato ug tunga sa tindahan ni Noy Dani ug ang maas apan mabungahon nga punoan sa nangka nga, segun pa sa akong uyoan, magulang pa nako og pipila ka dekada.

Gisagop ko nila dihang gibilin ko sa akong inahan, kinsa gibiyaan sa akong wala hiilhing amahan samtang nagtikungkong pa ko sa iyang sabakan. Manghod sa akong uyoan ang akong inahan. Dihang gihimugso ko, matod pa sa akong iyaan, iya gilayon kong gibilin sa ilang pagmatuto aron makapanimpalad sa Amerika. Segun pa sa akong uyoan, kadtong otso anyos pa kuno ko, dihang akong nahibal- an nga sinagop lang diay ko, midagan kuno ko gawas sa among bunggalo aron “molayas”, apan kutob ra diay ko sa timbangan ni Noy Nato ug, didto, mitiyabaw og taman sa ginhawa.

Sa akong lawak, akong gipanglatad ang mga letrato sa banig sa katre. Trantay dos ka letrato nga pulos itom ug puti. Ang nakaalaot lang kay ang kadaghanan nangapanas ug nangadaot na kay, tingali, nabasa sa tubig sa ulan o wala na maatiman sa tag-iya, nan, pito o walo na lang intawon niini ang mamahimo nga masalbar.

Halos ang walo ka letrato naghulagway og mga lugar gawas lang sa usa nga naghulagway sa upat ka hamtong nga lalaki. Nagbarog sila atubang sa kamera. Terno nga maptap ang buhok. Usa nila nagrayban. Pulos nagngisi ug puparehas ang sinul-oban: longsleb nga bukas ang dughan, belbatom nga karsones, ug tiktak nga sapatos nga puwerteng talinisa sa tumoy.

Ang pito ka letrato tagsa-tagsa nga naghulagway og mga lugar: parte sa usa ka riles sa tren, usa ka mingaw nga sapa, usa ka lapad nga telon taliwala sa usa ka plasa, usa ka baga nga pagatpatan, usa ka katay-ogon nga barberohan, usa ka batoon nga atabay, ug duha ka higante nga bilding nga dili nako hingpit nga matino kon nadaot ba o parte lang sa hulagway ang daw gabon nga mihabol niini.

Pag-abot sa akong uyoan ug iyaan nga gikan nangompra sa merkado sa Carbon, human sa among panihapon nga pinirito nga tulingan ug utan-bisaya, sa talad-kan-anan, akong gipakita nila ang mga letrato.

Diin man ni nimo mapuniti, Ding? nangutana si Papa Julian nga kamulo nga nagbalik-balik og tan-aw sa mga hulagway. Ako silang gisuginlan sa bakante nga lote ug sa basurahan. Mitudlo si Mama Petra sa duha ka letrato. Kani, o, ang atabay man ni didtos Sindulan kaniadto, pulong pa niya. Didto mi manglaba sa una. Mibarog siya ug gianam-anam og kuha ang mga plato. Ug kana nga sapa kay sa may eskuylahans Urot man na, dugang pa niya. Limpiyo kaayo na sa una. Adto mi magkaligoan. Karon, puyra gaba lang intawon— ngitngit pas alkitran.

Giduso paduol ni Papa Julian ang usa ka letrato gamit ang iyang tudlo.

Kaning usa ang barberohan man ni ni Dodong Kamus, pulong pa niya. Kuyaw pod tos Kamus kay mopakang... Unsay pakang, Pa? Miagik-ik si Papa Julian. Kanang tuli gamit ang sundang ba, matod pa niya. Yatis! matod ko pa. Lagi, matod pa ni Papa. Paingkiton una kag dahons bayabas sa di pa putlon ang tunggoy-tunggoy sa imong utin. Matay! matod ko pa. Unya kining telon, Pa— unsa ni? Kanay nindot! tiyabaw pa niya. Magpasalida man, god, kaniadto sa plasa. Kanang telon gamiton na alang sa prodyektor.

Oo, sumpay pa ni Mama sa lababo. Matag Biyernes o Sabado magpunsisok dayon ang mga tawo sa plasa kilid sa simbahan. Magda’g bangko...

Kahinumdom ko nga ang kanunay moesponsor ato kay ang Purico, dugang pa ni Papa. Tighimog manteka nga de kahon sa una. Mibalik si Mama sa lamesa aron manarapo. Ang isalidag balik-balik kay katong Rear Window, matod pa niya. Nalimot na hinuon ko kon bahin sa unsa tong salidaha... Unya kining riles sa tren? nangutana ko. Wa na ko kaabot ana kay dugay na man kaayo nga gitangtang ang riles diri, god, matod pa ni Papa. Gipatimbang kunos mga tawo.

Unsa diay tuiga naay tren diris Cebu, Pa? matod ko pa.

Ang lainlaing panahon ug lainlaing panghitabo usa ka nagkasagol nga konsepto nga buot hatagan og husay sa salabotan sa tawo…

Mga... 19-porgaten, matod pa niya dala ang agik-ik. Dugay na gyod diay ning mga letratoha, no? matod ko pa. Oo, ingon ana gyod, Ding, matod pa ni Papa. Sa duha ka bilding diriyot matanggong sa kalibog ang ilang ilisipan.

Kani, matod pa ni Papa. Kani, wa gyod koy alamag kon haing ispidnoha ni giugsok, da.

Na, samot na ko, uyon pa ni Mama. Mora baya ni siyag nadaot, ay.

Gikutkot niya gamit ang kuko ang puti nga lama sa letrato.

Apan di nako mabati kon naa sa gawas ning lamaa ni, dugang pa niya. O basin parte ni sa letrato?

Milakaw na sab siya didto sa lababo aron hugasan ang trapo.

Gihinuktokan kini og maayo ni Papa. Buanga, matod pa niya. Mora man nig wa diris Sugbo.

Sa kataposang letrato nga naghulagway sa upat ka lalaki namo hapit masulbad ang misteryo sa maniniyot.

Klarohang Osting, o! tuaw pa ni Papa. Siya tingali ang kodaker ini. Kaila mo, Pa? matod ko pa. Oo, nagkauban mi sa una sa erport, tighatod-kuhag langyaw, tubag ni Papa. Misaydlayn lang nuon to siya. Kodaker gyoy obra aning kugtong.

Paminaw nako, mibudlat ang akong mata sa paghunahuna. Kon mao-mao ra mog edad, Pa, nganong nakakodak man siya anang riles sa tren? Ug si kinsa may nagkodak ini nilang upat?

Nakutaw ang utok ni Papa. Nakapangawot siya sa iyang sinaw nga upaw.

Aw, mao sad, matod pa ni Papa. Basin kodaker pod ang iyang lolo? Ug nagpakodak sila niya? Ambot lang.

Mibalik na sab sa lamesa si Mama Petra ug mitan-aw sa maong letrato.

Yuna ra, sal-ot pa niya. Ding, kon wala ko masayop, imo man ning amahan... Kadali kong naigking. Asa ani, Ma? Gikuha ni Papa ang letrato ug gitutokan. Kanang nagsyeds, matod pa niya. Agid-agid bitaw, dugang pa ni Papa. Higala diay na sila ni Noy Osting? nangutana ko nila. Wa sab ko masayod, matod pa ni Papa. Gilabnit ni Mama kang Papa ang letrato. Syur ka nga ako nang amahan, Ma? nangutana ko. Kon ugaling tinuod, mao kini ang unang higayon nga misihag ang dagway sa engkanto. Wa na koy syur..., matod pa ni Mama. Miagik-ik si Papa Julian. Ako pod bitaw, wa na koy syur, sabat pa niya.

Mitan-aw ko nila. Diin diay ni nagpuyos Noy Osting? nangutana ko. Taga Camansi ra man na siya, Ding, tubag ni Mama. Mao ba? nagkanayon ko. Aw, sige, ako lang unya siyang laagon sa ila rong tapos sa semana.

Maaypa, Nak, matod pa ni Papa Julian. Mas maaypang imong adtoons Ostings ila para mahatagan tag katin-awan.

Sumala pa sa binutbot nga kasugiran mahitungod sa akong amahan nga pagabatbaton kanunay nilang Mama ug Papa kaniadtong bata pa ko sa matag higayon nga mangutana ko bahin sa tawo, ang ako kunong amahan namatay dihang nalumos sa usa ka panaksan nga sabaw nga mora og langaw. Usahay, molupad pod kuno siya ug motugdon sa takdol nga Bulan ug naapil sa pagtukob sa mangtas nga bakunawa. Usahay, suginlan ko nila nga nagpuyo kuno ang akong amahan sa kawayanan isip engkanto ug nahanaw lang dihang nagsabak na ang akong inahan.

Ang akong kinaham mao ang puno-puno ni Angkol Pedring, kinsa bana ni Anti Pacita nga manghod ni Mama Petra. Matod pa niya nga ang akong amahan kuno nadakpan ug gipukan sa panahon ni Marcos tungod sa pagka subersibo. Nagsulat kuno kini og mga pampleto batok sa diktador ug mihupot og armas alang sa tinud-anay nga pakigbisog. Usa siyas mga desaparecidos, matod pa ni Angkol Pedring. Wala ko makasabot sa maong pulong, apan malingaw ko maminaw kon ugaling litokon na kini gikan sa iyang yungit nga dila.

Apan dihang midako na ko, akong nahibal-an kon unsa gyod ang tinuod nga sugilanon: Nagtrabaho diay ang akong amahan isip usa ka enhinyero sa mga minahan, apan kay sige man og biyahe sa bisan asa nga parte sa kapupud-an, sige pod kuno siya og pasanay. Hangtod aduna seguroy palaran nga nauyonan busa wala na gyod kini niya buhii, ug ang uban gipangsalikway, gipangbiyaan, gipangkalimtan...

Sayong hapon sa Domingo ko misuroy sa Sityo Camansi aron pagasusihon si Noy Osting sa iyang balay. Nagsyort pans, nagsaliko, ug nagtsinelas ko adtong adlawa tungod sa kaigang sa hangin sa huwaw. Sa basketbolan sa Dalan Lim Tong, bitbit ang mga letrato, nanukit-sukit ko nga mora og bakikaw nga maniniktik sa mga estambay sa lugar, kinsa banha nga nanan-aw ug nanghugyaw sa paugnat sa kusog.

Osting Manupihay o Osting Mangodakay? nangutana ang tambok nga ulitawo nga nagsagbay sa iyang dansoy sa abaga. Mangodakay, Bay, matod ko pa. Katultol kas ilang Beloy? matod pa niya. Katong tighimo og puto, Bay? matod ko. Oo. Katultol kas ila? matod niya. Oo. Katultol ko, Bay, matod ko. Mihatag siya og direksiyon: Naay gamayng eskinita sa wa sa tindahan og tuba ambihas sa ilang Beloy. Estreyt lang ka didto, ug kon makakita kag puting geyt nga kanunay abli, su’d ug pangayo langs tagbalay. Nagpasalamat ko niya. Bay, matod pa niya. Na kay panigarilyo diha? Mikuot ko gamit ang walang kamot sa sensilyo sa akong syort pans ug gitunol kini sa ulitawo.

Salamat, Bay! matod pa niya. Human, dali-dali siya nga mitan-aw og balik sa dula.

Milakaw ko paingon sa ilang Noy Beloy ug nakit-an gilayon ang tubaan ug ang piot nga agianan diin wala makatuhop ang kahayag sa sayo nga kahaponon, apan, niadtong tungora, ang kangitngit niini dili makalisang kondili nanampit.

Dugay na kong nakabantay sa maong eskinita, apan mikabat pa og desiotso ka tuig una ko nakasulod niini ug nakaabot dinhing dapita sa Mabolo nga pila ra man unta ka kilometro ang gilay-on niining lugara sa among panimalay. Makahimuot pamalandongon ang mistikanhong tigmo nga, usahay, ang haduol nga distansiya sa espasyo usa ka halayo nga distansiya sa panahon.

Nakit-an ko sab ang “geyt nga kanunay abli”. Usa diay kini ka ganghaan nga walay pultahan. Mitikang ko pasulod og nangayo sa tagbalay sa panimalay mentras nagbarog sa hamugaway nga nataran nga gialpombrahan sa bermuda.

Mibutho ang usa ka matahom nga babaye nga gikan sa kilid sa balay. Nagguwantes siya ug nagbitbit og mahait nga gunting alang sa tanom. Yes? matod pa niya. Nakalitan ko sa kapamilyar sa iyang dagway. Apan dili ko katumbok kon diin nako siya mahimamat.

Maayong hapon, Ma’m, matod ko pa. Na pa ba diri nagpuyo si Noy Osting Hermosa? Kadiyot mitutok ang babaye nako. Yes, matod pa niya. What is it? Unsay imong tuyo? Ang iyang aksent nagpaila nga gikan siya sa gawas sa nasod, ug tingali, dugay na nga mulupyo didto.

Mangutana lang unta ko niya bahin ining mga letratoha, Ma’m, nagkanayon ko. Duda ko, siyay tag-iya ini god. Giisa nako ang mga letrato sa akong kamot. Wait, matod pa niya. Gibutang sa babaye ang gunting sa daplin tapad sa groto ni San Roque, kinsa naghupot og sungkod uban ang itom nga iro. Gihubo niya ang mga guwantes ug gisab-it sa naylon nga halayhayan. Manglingkod sa ta, matod pa niya samtang mikaway. Here. Milingkod siya sa semento nga lingkoranan tapad sa semento nga lamesa. Milingkod sab ko sa pikas lingkoranan atubang niya. Sa akong banabana, magulang lang nako ang maong babaye og pipila ka gintang sa tuig. Let me see the photos, matod pa niya. Akong gibangka ang mga letrato nga mora og mga baraha sa lamesa. Hilom niya nga gisiyapol ug gipangsusi ang matag usa.

Um. Dili man ingon ini ang mga pictures nga kuhaon sa akong dad, matod pa niya. He usually photographs ocassions and events like weddings and graduations.

Akong gitudlo ang usa ka letrato. Kanang, na bay purohan, Ma’m, nga nakaila ka ining mga tawhana sa piktyur? nangutana ko.

Gidukdok niya kaduha gamit ang panudlo ang akong amahan.

Here, matod pa niya. That’s my father. Wala na ko kaila sa uban, sorry.

Nahibulong ko, apan, ambot ngano, wala na lang nako panumbalinga ug gipaundayonan ko na lang ang iyang sayop. Hain diay si Noy Osting, Ma’m? nangutana ko. My father’s dead, matod pa niya. A couple of years ago na man.

Mihilom ko ug mitan-aw niya. Kalma ang ekspresyon sa iyang nawong. Sa duol, nakamatngon ko og mubo nga badlis sa uwat sa taas sa iyang tuo nga kilay. Naa pa kay laing questions? nangutana siya. Wa na, Ma’m, matod ko pa. Daghang salamat, ha... No problem at all, nagkanayon siya. What was your name again? Ako siyang gitug-anan sa akong ngalan sa unang higayon. I’m Leza Morin, matod pa niya ug yano nga mitanyag sa iyang kamot.

Kadiyot mi nga naglamano. Humok ug gaan ang sapigad sa iyang palad.

Nice to meet you, dugang pa niya, human, usa ka magulanon nga pahiyom ang inanay nga mibukhad sa iyang dagway.

Wala ko mahibawo kon unsay sunod buhaton o isulti, busa mipahiyom na lang sab ko. Usa ka hawan nga pahiyom nga gihikawan sa kahulogan ug walay laing tinguha kondili ang pagbalos. Mibarog ko, nanamilit, ug mipahawa.

Sukad adtong palarang adlaw nga akong napunitan ang kahon sa mga letrato, naengganyo na ko sa salamangka sa kamera ug, matag karon ug unya, mahimut-on nga maghunahuna og kaugalingon nga mga konsepto sa potograpiya. Dihang milampos ko sa kolehiyo sa kurso nga literatura sa Oktubre, tuig 1994, giregalohan ko ni Papa Julian sa akong una nga kamera. Usa kadto ka ulingon nga Polaroid. Segunda mano lang hinuon, apan labing bililhon.

Una kong proyekto mao ang pag-umat sa matag tinubdan sa walo ka letrato ug tagsa-tagsa kini nga gipangkodakan: Ang letrato nga naghulagway sa usa ka parte sa riles sa tren, batoon nga yuta na lang karon. Ang pagatpatan, abandonado na nga paktori sa Pepsi sa Sityo Magta. Ang atabay, gitukoran na og labhanan sa Sityo Sindulan. Ang sapa sa eskuylahan sa Urot, labayanan na og basura ug hugaw sa tawo. Wala na mauso ang pagsalida og pelikula gamit ang telon sa plasa. Hagbay ra nga gilumpag ang barberohan ni Dodong Kamus sa Sityo Santa Cruz ug gihimo na nga pet shop sa mga Caminade. Ug, bisan giunsa ko pa pagsuta ang topograpiya sa siyudad sa akong paglakaw-lakaw, wala gihapon ko mahibalo kon asa makit-i kining duha ka ungo nga bilding nga daw nalubog sa gabon.

Ang hulagway sa akong amahan uban nilang Noy Osting among gisundog sa akong mga suod nga barkada. Namalihog ko kang Papa Julian sa pagkuha sa hulagway: Silang Mark Torremocha ug Erik Tuban isip ang duha ka wa-il; ako isip ang akong amahan; ug si Miguelito Oliveros isip si Noy Osting. Namong upat, ang naulahi lang ang wala makaabot sa hamtong nga panuigon tungod sa komedya ni Kamatayon: Samtang natulog sa iyang lawak sulod sa ilang panimalay, naligsan siya sa naghaguros nga sakyanan.

Giungad ko ang akong kaugalingon sa pagtuon sa maong matang sa alampat. Nagkadugay, dihang akong nabati nga nagkahanas ko, miapil ko sa usa ka tigi nga gipasiugdahan sa banggiitang maniniyot sa Sugbo nga si Robert “Bob” Lim. Nakadaog ko sa ikaduhang ganti ug nakadawat og diyes mil pesos tungod sa akong salmot nga giulohan og “Autoportrait”: Usa ka larawan nga naghulagway sa usa ka letrato nga naghulagway sa usa ka tawo (akong kaugalingon) nga nagtutok sa iyang kamera atubang sa kamera. Ako gilayon nga gigahin ang kuwarta alang sa usa ka ambisyoso nga proyekto alang unta sa usa ka eksibit. Gitawag ko kini og North & South. Yano lang ang konsepto luyo niini: Mobiyahe ko sa matag munisipyo sa Amihanan ug Habagatan nga bahin sa Sugbo ug panguhaan og hulagway ang matag indibidwal nga makaugkay sa akong kaikag. Hinuon, ang mga munisipyo sa Amihanan lang ang akong nahuman ug wala gyod nako masugdi ang obra alang sa Habagatan.

Ang bata nga nagpatong og bakat sa iyang ulo sa usa ka waiting shed sa Minglanilla; ang lalaki nga nanighawak ug sa iyang likod ang abandonado nga ice plant sa Naga; ang lapokon nga nalisoan nga nagmando sa trapiko sa hawan nga dalan sa San Fernando, ang tigulang babaye nga nagtrahe og belo sa simbahan sa Carcar; ang Negra nga naglakaw sa iyang gatason-og-balhibo nga poodle, ang manananggot nga mitungab og butong sa taas sa punoan sa lubi sa Argao . . . Sibonga, Dalaguete, Alcoy, Ginatilan, Dumanjug ... Santander.

Wala matiwas ang proyekto tungod kay sagunson nga nahitabo ang tulo ka gikatakda nga mahitabo: mitaliwan sa laing kalibotan si Papa Julian, miuli ang akong inahan aron hikutaron ang akong petisyon, ug gidemolis sa Aznar Corporation ang among pinuy-anan.

Sa buntag sa adlaw sa akong paglawig sa Estados Unidos, kay gabii pa man akong biyahe paingon sa Manila, midagkot una ko og kandela sa pangpubliko nga sam-ang sa Mabolo diin gipanglubong ang among katigulangan, ilabi na ang lubnganan ni Papa Julian. Nakigtabi ko atubang sa iyang lapida, nagpasalamat sa iyang paggalam ug paggiya nako, dihang nakadungog ko og kanaas sa mga sagbot sa akong luyo. Milingi ko ug nakita ang usa ka putot nga tigulang nga adunay labong apan kalkag ug ubanon nga buhok. Nagsulob siya og itom apan milubad na nga kamisin, eslaks, ug nagtiniil. Sultig nga’n, Bay, matod pa sa tigulang. Nakuratan ko sa iyang gibungat. Nagpirok-pirok ang akong tabuntabon. Unsa, Noy? matod ko pa. Sultii kog ngans patay diri ba, matod pa niya. Nabawi gilayon nako ang akong barog. Gilitok ko ang ngalan sa akong lolo. Agripino Lopez, matod ko pa. 1901-1971, tubag pa niya. Mikunot ang akong agtang sa katingala. Way lain? matod pa niya. Akong gilitok ang ngalan sa akong lola. Lucilla Antonia Solon, matod ko pa.

1905-1964, tubag pa niya. Naglingo-lingo ko sa kabelib sa kalantip sa iyang memorya. Wa nay laing mas lisod? hagit pa niya. Nag-imbento ko og ngalan. Ricardo Manabat? matod ko pa.

Way patay diri nga ingon anag nga’n, Bay, dali niya nga balos.

Midako ang ngisi sa akong nawong. Gitudlo sa tigulang ang iyang tampihak ug mitingsi pod siya.

Akong utok, Bay, sa motuo kag sa di, matod pa niya, usa ka taas nga listahan sa mga patay. Ngiga nimo, Noy, uy..., matod ko pa. Di nuon tanto, Bay, matod pa niya, kay ang akong dakong suliran mao kini: nakalimot ko sa akong ngan.

Nagdungan mi og pangatawa sa labihang kalagpas nga gumonhap. Way tiaw, Bay, matod pa sa tigulang. Dugang pa niya nga ang iyang bugtong tahas sa kinabuhi mao lang ang pagmemorya sa tanang ngalan sa tanang nangamatay sa tanang sam-ang sa Sugbo.

Unya, pila na man ka mga sam-ang diin nagmalamposon ka sa imong tahas, Noy? nangutana ko niya.

Ikaduha pa lang ni ang Mabolo, Bay, tug-an pa niya. Di seguro ko ni matuman tanan sa usa lang ka kinabuhi.

Kon ugaling buang man ning tawhana o henyo, wala na koy labot. Tiunay ko nga nalingaw sa among kulukabildo ug, sa susama nga higayon, may nabati sab nga duslak sa kaguol alang sa ermitanyo.

Sa taudtaod namo nga panagtabi, nangayo ko og pagtugot kon puyde ba nako siya nga makodakan.

Mitabis siya sa akong gikuwentas nga DSLR kamera nga mora ba og labniton niini ang iyang kalag.

Ayaw lang, Bay, balibad pa niya. Dumuduong ra ko, lumalabay. Di ko gusto magbilin og lama.

Mitando ko. Nakasabot sa gibug-aton sa iyang pasumbingay.

Mangita sa kog nitso nga kapahulayan, Bay, ha? matod pa niya uban sa usa ka lawom nga panghupaw. Ayo-ayo, Noy, matod ko. Mitando siya, mitalikod, ug hinay-hinay nga nagtakiang og lakaw palayo susama sa usa ka samdan nga sundalo.

Gikan sa sam-ang, akong gisuhid og balik ang among kinaham nga ruta ni Papa Julian kon ugaling iya kong dadon sa iyang awto alang sa usa ka joyride. Gikan sa Dalan Cabantan motuyok mi kaniadto sa Golpkors nga karon nahimutangan na sa Ayala Business Park, lusot sa Dalan Mactan ug Hipodromo Oval Road diin, segun pas taho sa mantalaan sa tuig 1995, nakadasmag og latagaw ang usa ka puti nga Pajero nga gidrayban og hubog nga babaye.

Sa akong handurawan ug memorya samtang nagdrayb ko sa multikab, malamaton nga nagkahiusa ang among tulo ka ruta: Liko sa MJ Cuenco Avenue ug lahos sa Central Nautical Highway nagsunod ko— nagsunod mi ni Papa— sa Pajero nga daling mibulhot aron makalingkawas sa nabuhat nga salaod. Misutoy kini liko sa Dalan H. Joaquino, agi sa Dalan Limbong, ug liko na sab gilayon sa Dalan Guibilondo. Apan, ako, sakay sa akong multikab, ug kaming duha ni Tatay Julian, sakay sa awto, nakaabot gyod sa utlanan sa Dalan Guibilondo ug Dalan de la Montana, apan ang babaye, kinsa sakay sa iyang puti nga Pajero, nawagtangan og preno ug misimang diretso sa balay sa kilid sa Dalan Guibilondo ug milahos og dasmag sa kuwarto sa akong higala, kinsa naghigda, nahinanok, ug tingali, nagdamgo...

Kataw-anan kuno, segun pa sa ermitanyo sa menteryo, kon unsa kadali ilisdan ang ngalan sa dalan komparar sa tawo, kansang ngalan magpabilin ug molungtad sa buhi nga panumdoman latas sa kahangtoran.

Nagpabilin gihapon si anhing “Miguelito Oliveros”, ang akong higala, apan ang libaong nga dalan nga giagian sa akong multikab tulo na ka higayon nga gibunyagan. Una kini nga gitawag og San Jose de la Montana, unya gihulipan og Juan Luna Avenue, ug karon, Pope John Paul II na. Apan si kinsa pa man intawoy mobahakhak? Wala, maski usa ka kalag, gawas sa ermitanyo sa menteryo nga, sa tuis sa dako nga baligho o tinonto, nakalimot sa iyang kaugalingon nga ngalan.

Niadtong bag-o pa lang ko sa Amerika, tuig 2001, diin ko nanginabuhi isip usa ka maniniyot sa mga turista samtang nagkuha og night classes sa pagpanulat, nagdamgo ko kang Leza Morin, bisan wala na ko maghunahuna niya sukad adtong ulahi namo nga panaghimamat sa balay sa iyang amahan. Klase kini sa damgo nga tin-aw susama sa tubod sa ulay nga sapa: Bata ko sa damgo, mga siyete o otso anyos, ug si Leza, usa na ka matahom nga dalaga. Gikan ko naghilak kay bag-ohay lang nahibalo nga sinagop lang diay ko sa akong gituohan nga mga ginikanan. Nagbakho, naglingkod sa gipangpatong-patong nga mga goma sa ligid kilid sa timbangan ni Noy Nato, ug nagtan-aw sa pipila ka ulitawo nga nakig-ila-ila niya sakay sa iyang bisikleta. Mora siya og usa ka manulunda nga gitapuk-an sa hugpong sa mga ihalas nga maukit-ukiton. Adunay kawili ang akong tinutokan kang Leza, kinsa mapahiyomon nga nakiglamano sa mga batanong lalaki. Dihang milingi siya sa akong nahimutangan, nagkatagbo ang among panan-aw, ug nungka siya nga namilok. Kay ang damgo lagi gipasikad sa balaod nga ilohikal ug suryal, sa wala matino nga hinungdan, mikanaog siya sa bisikleta ug gipakuptan kini sa usa sa mga batan-on. Miduol siya sa akong gilingkoran ug, sa walay lipod-lipod, hugot nga migakos nako.

Mipuklat ko sa damgo. Ang akong bukas nga mga mata tamboanan nga naghulat nga molabay ang kahiamgo sa kisame. Human sa kinto sa gutlo sa lawom nga pamensar sa kama, nakahunahuna ko nga dako ang purohan nga tinuod kong nasinati ang maong damgo. Sa usa ka berano sa akong kinabuhi, sa usa ka suok sa Dalan Juan Seno sa Mabolo, adunay maluluy-on nga estranyo nga, susama sa esena sa usa ka amang nga lilas, hilom nga migakos sa usa ka bulingit nga ilong tuwapos nga naghambin og magul-anon nga mga mata. Unya, ngano, ngano nga nalimtan ko man kini?

Lima o unom ka buwan ang minglabay, sa Central Park sa New York, nagkatagbo na pod og usab ang among dalan ni Leza Morin. Uban sa iyang bana ug anak, nagpakuha sila og letrato nako tapad sa usa ka mime, kansang ulo gitabonan og asyetehon nga kahon ug kansang lawas mapanganorong gipintalan hangtod sa kataposang kumagko.

Miduol ang taas ug ambongan nga Kano sa akong gitambayan ilawom sa labong nga punoan sa olmo.

Hey, buddy, can you take a picture of my family with that mime over there? matod pa niya. Yes, Sir, tubag ko pa sa langyaw. Mingposisyon sila. Ang ilang bata anaa sa tunga tapad sa mime ug ang managtiayon anaa sa isigkakilid. Gitutok ko kanila ang Polaroid, human, gituplok.

Gihatagan ko og duha ka dolyar sa Kano baylo sa letrato. Nagkatinan-away mi ni Leza pagdawat nako sa kuwarta, apan tataw nga wala na siya makahinumdom sa akong hitsura. Thank you, Sir, matod ko pa sa langyaw. Dihang mingbiya sila, kami na lang duha sa mime ang nagtindog sa mingaw nga bahin sa parke. Adtong higayona, inanay pod kong nahimo nga usa ka mime. Nagtuskig, hilom, ug naghunahuna... Segurado kong siya gyod kadto ang maong babaye tungod kay bisan mihanap na, dayag gihapon alang sa nakahibalo o nakahinumdom ang uwat nga anaa sa taas sa iyang tuo nga kilay.

Pipila ka adlaw sa samang tuig, minghagsa ang duha ka

ayroplano sa Twin Towers. Nabati ko ang tumang kalisang sa dihang milantaw ko sa telebisyon. Mora og timailhan sa apokalipse ang kabanha sa wawaw sa mga pitada ug ang kadalanan nga dili kahulogan og dagom tungod sa kadaghan og tawo.

Adunay misantop nga imahen sa akong utok. Nanglimbawot ang akong balhibo sa kalit nga kahiamgo: Dili kaha kining mga bildinga ang tua sa misteryoso nga hulagway nga wala gyod nako mapangitai og ikibale sa reyalidad?

Dali-dali kong gipangita ang maleta sa mga letrato. Akong gipangyabo ug gipangkatag ang tanang sulod sa salog. Nagkapuliki apan nakit-an ra gyod nako ang album sa mga letrato sa Mabolo. Apan katingalahan... katingalahan ngano karon dili na man hingpit nga maklaro ang gihulagway niini. Nalukop na kini sa puti nga katarata nga lisod matumbok kon dia ba sa gawas o sa sulod mismo sa larawan. Mora ba og naputos kini sa gabon o kaha sa baga nga aso...

Sa telepono, dihang nagkinomostahay mi ni Mama Petra, kansang tingog nagkurog ug natugob sa kahingawa ug kalipay nga layo ra ko sa disgrasya, iya kong gipahimangnoan nga magbantay kay “tempo na karon sa mga impakto.” Segun pa sa akong iyaan nga anaa na karon magpuyo sa iyang igsoong babaye sa Talamban, nagpanon na kuno ang mga yawa nga ang bugtong tumong mao ang pagpanday sa panatikanhong lamat nga himoon nga Sahara ang tibuok kalibotan.

Kadtong hilom nga palis sa wala pa ko hingpit nga mibiya sa Sugbo, human ko midagkot sa sam-ang, akong giduaw ang among bahin sa Juan Seno sa kataposan nga higayon aron kuhaan kini og hulagway. Wala na ang nagsikit-sikit nga mga balay, ang tindahan nilang Noy Dani, ang timbangan ni Noy Nato, ang among punoan sa nangka. Usa na lang kini ka halapad nga patag. Usa ka gamatoy nga desiyerto sa ngilit sa nagkausab nga siyudad.

Miginhawa ko og lawom ug gituplok ang kamera. Kausa, kaduha, katulo...

‘Ang unang malimtan ang dagway, mosunod gilayon ang ngan,’ matod pa sa ermitanyo sa menteryo.

Sa akong paglabay kaganiha sa luna sa bakante nga lote sa una diin ngadto nako giestambay ang multikab, nasorpresa ko sa higante nga apartment complex nga miturok gikan sa binhi ug gamot sa mga ginabas. Makadiyot kong gitan-aw ang tirong ug walay nabati nga koneksiyon gawas sa landong nga gisakyab niini— ang susamang landong nga makapahatod og balik sa akong memorya sa adlaw nga akong nakaplagan ang kahon. Miabli ang ganghaan ug adunay minggawas nga babaye ug lalaki. Posturawo ang duruha, pulos lumad, apan nagtabi gamit ang pinulongang Iningles. Milingiw ko ug nakita ang usa ka iro nga nag-una nako og lakaw paingon sa among bahin sa dalan. Puti kini ug nagwiri-wiri ang ikog niini susama sa usa ka tudlo nga nagpahimangno o gamatoy nga kamot nga nanamilit.

Kalit kong nahinumdom adtong estudyante pa ko sa elementarya. Uban sa upat o lima ka bugoy nga klasmeyt, kansang mga ngalan ug nawong hagbay ra nga napanas sa balas sa tinukmaan sa panahon. Nagkasinabot mi nga mangikyas sa klase. Nakahukom nga mangatkat sa Busay kay tua man didto magpuyo ang usa sa among tapok. Gikan sa Mabolo, among gibaktas ang hawan nga kadalanan paingon sa bukid agi sa karaan nga erport sa Lahug. Dihang naabot mi sa payag sa among higala, gidala mi niya sa kakugnan aron manakop og lukton. Nagkalingaw mi sa pagdagan-dagan nga mora ba og wala nay kahumanan ang tanan. Taudtaod niana, nananghid ang among klasmeyt nga mouli kadiyot sa ilaha aron magtak-ang og tinughong, apan talisawop na lang ang Adlaw ug wala na gyod siya nahibalik. Nangahadlok mi kay walay ni usa namo nga nahibalo sa agianan. Nagpaturagas mi og pangita sa taytayan nga among gilatayan paingon dinhi, apan nagkaanam hinuon mi og kahisalaag. Dihang misugod na og hilak ang usa o duha namo, adunay mipaghot nga iro. Milingi mi sa palibot. Nakita namo ilawom sa bawog nga punoan sa akasya ang itom nga hayop nga nagwiri-wiri ang kibol. Mipaghot na sab kini ug midagan pipila ka tikang gikan sa among gibarogan. Nagkatukma ang among panabot. Amo gilayon nga gisubay ang giya sa iro hangtod miabot mi sa usa ka patag ug nakitan ang kawayan nga taytayan. Miatubang namo ang iro ug mipaghot kaduha sa wala pa modagan palayo. Among gisulayan og gukod ang itom nga binuhi ni San Roque, apan wala na gyod namo mahiabti bisan ang iyang kibol.

Kapin traynta ka tuig na ang minglabay ug, hangtod karon, nag-ungot gihapon sa akong ilisipan kon diin gikan ang maong hayop ug diin kaha kini nagpasilong ilawom sa nagkadulom nga kilumkilom, ug dili ba ang atong kinabuhi nagtuyok man sa susama niini nga mga pangutana? ( alang kang Leza H. Morin) Marso—Abril 2017 Balingasag, Misamis Oriental (KATAPOSAN)

Human sa kinto sa gutlo sa lawom nga pamensar sa kama, nakahunahuna ko nga dako ang purohan nga tinuod kong nasinati ang maong damgo…