Ngano kahang nawala man ang singsing nga hinatag sa mga lumad ngadto kang Propesor Lugones? Kinsay nagkuha ug nganong interesado siya niini?

kirutong (gulong-gulong) nga maayong pagkahigot sa ilang mga bitiis ug mga bukton. Sigeng siyagit usab ang pangulo sa grupo samtang naglukso-lukso patuyok. Unya mibadlong ang kilyangkang ug ang tagming nga mga kuwerdas sa mga kuryapi na lang sa duha ka sakop sa pundok ang mingsuot sa way hunong nga hagubhob sa gunob-gunob. Misingka pag-usab ang kilyangkang ug ang kabanha kalit nga nahanaw. Miutong ang kamingaw ug ang kanap sa aso sa palina mawilihong nanamilit sa hawanan ug sa gihaya. Naugdaw na ang nagpulaw nga mga baga didto sa luwang sa mabaw nga tadyaw.

Daling nanghipos ang mga lumad sa ilang mga dala unya way tingog-tingog silang nanggula sa hawanan. Mawilihong gilantaw sa pangulo sa pundok ang haya sa Maalam ug Taas nga Magtutudlo nga si Dr. Jorge Lugones.

“Tapos na tingali sila sa ilang seremonyas, Mommy.” Mihunghong si Anna sa iyang inahan.

“Just leave them alone,” hagawhaw nga tubag ni Senyora Lugones.

Mipaingon si Douglas sa may ganghaan ug gitawag ang maghuhubad. “Kadiyot lang, Ginong Interpreter,” niya pa. “May ipangutana lang ko.”

Mihunong ang maghuhubad ug miharong kang Douglas. “Unsay akong ikaalagad, Sir?”

“Ang senyora ni Dr. Jorge Lugones gustong masayod diin kamo gikan ug unsa ang ngalan sa inyong tribu.”

Nagsulti dayon ang pangulo sa grupo ug ang tighubad. Unya ang maghuhubad miatubang kang Douglas ug miingon:

“Si Pangulong Illonggotinos Pungot-Punggot Giahakka miingon nga gikan sila sa nahabiling tribu sa mga Ilonggot nga headhunters nga nanginabuhi sa kabukiran ug kalasangan sa Sierra Madre…” “Sierra Madre? Sa silangang bahin sa mainland Luzon?...” “Husto.” “Nganong kaila ninyo si Dr. Jorge Lugones?” Naghunghongay na usab ang tighubad ug ang pangulo sa grupo. Sige silang pasigpat kang Douglas ug kang Senyora Lugones nga didto sa balkonahe sa dakong balay.

Unya midahunog pag-usab ang tingog sa tighubad: “Si Pangulong Illonggotinos Pungot-Punggot Giahakka mibutyag nga dili kini kahibudngan. Si Dr. Lugones kanunayng magduawan sa ilang tribu sa hawakan sa Sierra Madre. Usahay, mopuyo ang Maalam, Hataas nga Magtutudlo sa ilang dapit og daghang adlaw— ilabi na sa panahon nga nagtalidhay ang sapa sa Puting Panas, dako ang buotang Buwan ug kanunayng tin-aw ang kalangitan— maghimo og dugang mga pagtuon sa buhing uniberso ug sa lunhawng kalibotan…”

“Tinuod?” sukna ni Douglas nga hikalitan sa kasayorang gihatag sa maghuhubad.

“Isalikway ang pagduda, Sir. Si Pangulong Illonggotinos PungotPunggot Giahakka miingon nga may pruyba siya: Ang itom, dakong singsing sa tudlo sa maalam nga doktor gikan kuno sa ilang tribu ug gihatag nila sa hataas nga magtutudlo silbing timaan sa ilang

dakong pasalamat sa iyang nahimo kanila ug sa ilang kalibotan.”

Miduol dayon si Douglas kang Senyora Lugones ug kang Anna. “Naghisgot si Pangulong Ilonggotinos ug usa ka dako, itom nga singsing sa propesor. Sila kuno ang naghatag niini kang Propesor Lugones… Nakamatikod mo niini, Ma’m? May dako, itom nga singsing ba si Dr. Lugones?”

Nakalitan si Senyora Lugones. Milantaw siya kang Anna, mitutok kang Douglas sa hait nga mga mata, ug miingon sa hinay apan gahing tingog: “No,” ug milingo-lingo siya, no. “Sa pagdala sa patayng lawas ni Jorge dinhi, ang among wedding ring lang ang akong nakita sa iyang tudlo. Wala, wala koy namatikdang dako, itom nga singsing.”

My goodness, something is wrong here, nakaingon si Douglas sa iyang kaugalingon. Ang iyang pagduda mitubo sa likod sa iyang kaisipan. Wala usab siya makasabot nganong mikalit lang kahait ang tinan-awan ni Senyora Lugones kaniya. Miatubang siya sa tighubad: “Sultihi si Pangulong Illonggotinos nga walay nakitang dakong singsing nga itom ang senyora sa balay sa tudlo ni Dr. Lugones.”

Gihunghongan sa tighubad si Pangulong Ilonggotinos. Nangisog ang pangulo ug mibundak sa iyang mahait nga sapang makatulo sa yuta uban ang singhag-singhag ug kagalkalong siyagit-siyagit. Miatubang dayon ang tighubad kang Douglas: “Miingon ang pangulo nga tingali may nagkuha sa singsing. Usa kuno kini ka gamhanang singsing… usa ka ngilngig nga anting-anting. Ang mga pinili lang ang makabaton niini. Dili daghan ang mga tawong sama kang Dr. Lugones… Samtang anaa ang gamhanang anting-anting kaniya, walay hinagiban nga makapatay kaniya. Ang gahom sa itom nga singsing kauban sa iyang mga adlaw, mokuyog kaniya hangtod sa iyang mga damgo. Kini molungtad sa panahon ug dili mahanaw. Dili kini sama sa aso sa tinustos nga mapalid inigpanghuyatid sa Amihan. Nakaseguro si Pangulong Ilonggotinos Pungot-Punggot Giahakka nga may nagkuha sa singsing sa tudlo ni Maalam Dr. Lugones.”

Gikulbaan si Douglas. Dammit, these are new developments, nakaingon siya sa iyang kaugalingon. “Pangutan-a si Pangulong Ilonggotinos,” giingnan niya ang tighubad, “unsay gidibuho sa itom nga singsing, kon duna man, ug unsa nga metal nga gihimo niini.”

Mihunghong dayon ang tighubad kang Pangulong Ilonggotinos. Unya miatubang kini kang Douglas ug miingon: “Si Pangulong Ilonggotinos nagpahayag nga ang singsing nagpakita sa likha ( image) sa lumad nga hulagway sa Uroboros: laksot nga buaya nga nagkaon sa iyang kaugalingon. Ang likha mismo gikulit sa batong bantilis, apan ang singsing hinimo sa itom nga asero nga maoy gigamit paghimo sa sundang o sa bisan unsang armas alang sa gubat o sa seremonyas pagpunggot og ulo.” Mipahiyom siya kang Douglas samtang miagni kang Pangulong Ilonggotinos nga manglakaw na sila.

Milantaw si Pangulong Ilonggotinos sa tartanilya diin didto na ang iyang mga kauban: malinawong nagpabuhot sa ilang mga tinustos. Unya milakang siya paingon sa naghulat nga sakyanan. Taas na ang Adlaw ug langas na ang kabayo nga nagsigeg lantaw sa lunhawng mga gunahon sa maayong pagkaatiman nga lagwerta. May gisinggit siya kang Douglas ug kang Senyora Lugones nga tingali usa ka panamilit sa ilang sinultihan.

“Ang pangulo nananghid nga manglakaw na sila.” Miingon ang tighubad.

“Usa ka pangutana na lang, Ginong Tighubad,” paapas ni Douglas. Miginhawag dako ang tighubad. “Sige, ibungat mo, Sir.” “Ang haya lang ba ni Dr. Lugones ang gituyoan pag-anhi ni Pangulong Ilonggotinos dinhi sa Sugbo?”

Kadiyot ra ang pagkonsulta sa tighubad kang Pangulong Ilonggotinos. Mipahayag dayon siya: “Dili… Si Pangulong Ilonggotinos miingon nga nahiatol lang nga ania sila sa Sugbo, nagdala og lumad nga mga tambal nga hinimo gikan sa mga gamot ug mga dahon sa mga tanom, sa nihit nga mga panit sa mga kahoy sa kalasangan nga diyotay ra kaayo ang nasayod, sa mga lana nga epektibo sa bisan unsang balatian, sa mga palina alang sa hubak ug buyag ug hilanat ug mga anting-anting alang niadtong mga kursonada sa tinagoang kaalam sa Panahon ug sa Uniberso. May mga ahente sila sa Taboan, Pasil ug Carbon….” Ug mitalikod ang gamayng pundok ug nanglakaw. Pagkataudtaod, mingpalakpalak na ang mga tunob sa nagdagang kabayo sa aspaltong dalan. Ang mga tawong nanglakaw sa dalan nga nakakita sa bulokong tartanilya nanghunong makadiyot ug matingad-ong minglantaw niini. “WELL,” misugod si Senyora Lugones didto sa hawanan sa itaas sa balay ug milantaw makadiyot kang Douglas. Kalma na karon ang iyang dagway. Wala moharong ang iyang mga mata sa iyang anakbabaye ug kang Douglas. Iyang giliwag ang iyang panan-aw ngadto sa naghaganas nga dagat lagbas sa halapad nga tamboanan.

“Tinuod bang mag-adtoan si Dr. Lugones, Ma’m, sa buhi pa, hangtod sa mga tribu sa mga Ilongot sa Sierra Madre?” sukna ni Douglas kang Senyora Lugones samtang nagdagkot og sigarilyo. “Morag dili ko makatuo niini, da.”

“Kanunayng magbiyahean si Jorge sa lagyong mga dapit.” Miingon si Senyora Lugones. “Sa kadaghanang higayon, dili na lang ko magsusi-susi kay nahimo na man niya kining batasan. May tribu pa gani sa mga Igorot hangtod sa Mt. Province nga iyang naduaw. Bisan sa kabukiran ug kalasangan sa Mindoro may mga higala siyang mga tribu sa mga Mangyan.”

“Sa Mindanao, may mga higala ba usab siyang mga lumad?” suna ni Douglas.

“Of course,” tubag dayon ni Senyora Lugones. “Una niyang nasusi ang mga tribung lumad sa Mindanao kaysa Luzon. Nakita mo ba kanang luhong kampilan sa bungbong, Inspector?” Ug gitudlo ni Senyora Lugones ang matahom nga kampilan nga may sakobang panit sa buaya ug gimontar didto sa bungbong. “Gihatag kana kang Jorge sa iyang higalang Tausug nga usa ka datu.”

Miyango-yango si Douglas. “Which reminds me sa giingon ni Pangulong Ilonggotinos nga may gihatag silang itom nga singsing nga may kinulit nga imahen sa buaya nga nagkaon sa iyang kaugalingon kang Dr. Lugones… Seguro ka ba, Ma’m, nga wala mo na kini makita sa tudlo sa propesor pagdala sa iyang patayng lawas dinhi?”

“Of course… Kon gusto mo, we can go over to the casket now and see his dead body again,” agda sa senyora. Nanganaog sila ug mingduol sa haya… Malinawon ang minatay sulod sa lungon. Maayo siyang pagkailis sa matahom nga barong ug ang iyang mga kamot gidapo sa iyang dughan ug matataw kaayo sa gawas. Wedding ring lang ang makita sa iyang walang kamot. Hubo ang mga tudlo sa iyang tuong kamot.

“See…? His fingers are bare, Inspector, except for our wedding ring. Yeah, I will let that ring go with him….” Miingon ang senyora.

Wala mahimutang si Douglas. Nawala ang itom nga singsing sa namatayng propesor? Kon nawala man, kinsay nagkuha niini? Sumala sa taga hotel walay nanghilabot sa patayng lawas sa propesor sulod sa iyang lawak nga namatyan. “Kadiyot lang,” nananghid siya. “May tawgon lang ko.” Ug migawas siya sa hawanan ug mipaingon sa nataran samtang nagpindot sa iyang cellphone. Iyang gitawag si Dr. Valeriano Santillano, ang hepe sa crime laboratory sa kapolisan, nga maoy naghimo sa autopsy sa patayng lawas ni Dr. Lugones ug gipapalihog pagsusi sa imbentaryo sa mga butang nga nakuha sa lawas ug lawak sa propesor aron pagseguro kon may nakit-an ba didtong itom nga singsing. Kadiyot rang gikonsulta ni Dr. Santillano ang computer. Unya mitubag dayon kini nga wala sa ilang imbentaryo ang gihisgotan ni Douglas nga itom nga singsing.

Mibalik si Douglas sa hawanan diin didto naghulat kaniya si Senyora Lugones ug Anna. “It’s not with him.” Miingon siya. “Walay itom nga singsing nga nakuha ang kapolisan sa patayng lawas ni Dr. Lugones o nakit-an sa iyang lawak sa hotel nga nahitaboan sa trahedya.”

Mitindog si Senyora Lugones ug nananghid nga gusto na siyang mopahulay. Mahimatikdan ang hanap nga kaluspad sa iyang dagway. (PADAYONON)