NOBELA UROBOROS
May mga tawo nga nahiabot sa Amaris. Unsa kaha ang ilang tuyo dinhi?
The Uroboros has been said to have a meaning of infinity or wholeness. In the age-old image of the Uroboros lies the thought of devouring oneself and turning oneself into a circulatory process, for it was clear to the more astute alchemists that the prima materia of the art was man himself. The Uroboros is a dramatic symbol for the integration and assimilation of the opposite… [It] is at the same time a symbol of immortality, since it is said of the Uroboros that he slays himself and brings himself to life, fertilizes himself and gives birth to himself. He symbolizes the One, who proceeds from the clash of opposites, and he therefore constitutes the secret of the prima materia which [...] unquestionably stems from man’s unconscious. –- Dr. Carl Gustav Jung (1875-1961), Swiss Psychiatrist, Psychoterapist & founder of Analytical Psychology.
U(Anib 20) SA ka adlaw, sa dayon nang Semana Santa, may duha ka tawong ming-abot sa Amaris sayo sa buntag. Matod pa sa taga Amaris mismo nga nakakita, ang duha kuno “pulos bag-ong mga dagway.”
Pagkanaog nila sa bus gikan sa siyudad, mingdiretso sila sa tubaan-painitan ni Manding Juliana ug tapos makapainit sa puto ug sikwate, nanabako sila ug nagtan-aw-tan-aw sa palibot: milantaw sa naglagom nga katunggan nga gitakyapan pa sa gabon, sa halapad batoong hunasan diin banha kaayo ang mga langgam nga nanggukod sa mga tambasakan ug mga agukoy ug nag-ilogay sa mga kinhason nga mingbuliskad sa ilang mga kabhang aron pagsugat sa bag-ong Adlaw, ug hangtod ngadto pa gayod sa baybayon ug sa nagmalinawong dagat diin didto pay pipila ka mamamasol nga nabuntagan. Tinuod sayo pa, apan ang huros sa Amihan dili makapakimbig sa kaunoran kay berano na man lagi.
Sigeg pasiplat si Manding Juliana sa duha. Sus, morag mga artista, niya pa sa hilom.
Nanug-ab ang lison og lawas ug gitarong pagpahimutang ang riple sa iyang likoran. Milingi siya kangManding Juliana ug nangutana: “Manding, kinsa may barangay kapitan dinhi.”
“Si Ingko Istoy… Esteban Sagario ang tinuod niyang ngalan. Bata-bata kuno na siya sa gobernador maong wa gyod nay pilde-pildeng tiguwanga kada eleksiyon. Buotan sad hinuon kaayo na siya.”
“Layo ang ilang balay gikan dinhi?” nangutana ang batanon nga nagkawog gora. Sige siyang panarapo sa iyang nawong nga gisugdan nag paningot. Matag karon ug unya moyupyop siya sa iyang sigarilyo nga humot kaayog aso. Miginhawa
siyag dako ug milantaw sa kamaisan nga nangalaya na ug husto na gyong sanggion. “Nindota dinhi, uy,” miingon siya. Ang gininhawa sa Amihan nipis ra kaayo ug taudtaod nga wa makaabog sa aso nga nagliyo-liyo sa iyang ulohan.
“Dili, uy… naa ra diha luyo anang kawayanan luwak sa kasagingan ni Genaro,” ni Manding Juliana pa nga mipabudlot sa iyang simod. “Mangadto mo?”
“Unta,” tubag sa batan-on ug nahikatawa nga nakakita sa kawayanan nga naglubay-lubay diha sa limbahong kahayag sa bag-ong Adlaw. Ang kawayanan nanganawkanaw gikan sa ilang nahimutangan.
“Pakuyogan ta mo, Sir, sa akong pag-umangkon.” Ug gitawag ni Manding Juliana ang bata nga nanugway sa mga kanding sa kalibonan atbang sa tindahan. “Hoy, Bunog, kuyogi sila si Sir sa balay ni Ingko Istoy. Biyai lang una nang mga kanding nimo diha. Lantaw-lantawon ko lang na kanunay. Sayo pa bitaw ron.”
ANG mga dumuduong mingpaila-ila sa ilang kaugalingon kang Ingko Istoy nga sila mao si Marco Antonio ug Johnny Iway nga pulos taga Siyudad sa Sugbo. Ilang gipahibalo ang tigulang kapitan nga mianhi sila sa Amaris aron pagpangayam og pagpanguhag mga hulagway sa nagkalainlaing langgam nga matod pa sa brochure nga giapod-apod sa tourism office sa kagamhanang probinsiyal, anha lang makita sa Amaris. Ang Amaris, miingon ang brochure, maoy usa sa nagkanihit nga mga dapit sa Pilipinas nga aduna pay halapad nga forest cover ug katunggan nga dasok pa sa karaang mga bakhaw, dagkong mga tungog, nagyakang mga pagatpat nga ang gidak-on mora na og lindog sa lubi, ug uban pang mga kahoy sa katunggan nga wala pa kahilabti sa tawo.
“Dili ba peligro ang pagpangayam dinhi sa Amaris, Ingko?” sukna ni Marco Antonio sa barangay kapitan. Nagsandig siya sa dakong punoan sa nangka ug ang iyang t-shirt nga natumog sa singot mihaom sa iyang lison nga lawas. Midagkot siyag sigarilyo.
“Aw, dili man hinuon… Kanunayng way peligro dinhi sa Amaris, Dong,” daling tubag ni Ingko Istoy dayong dagkot sa iyang tinustos. Ang tabakong hawngan wa dukti sa posporo. Gimaskada na lang sa tiguwang ang tabako. “Dinhi sa akong barangay, Mr. Antonio,” mipadayon siya, “ang mga mulupyo mahadlokon sa Diyos, matinahoron sa ilang isigkaingon ug kanunay moyamyam og pag-ampo matag Orasyon ug sa panahon sa Animas. Way mangawat bisan sa mga kanding ug mga baktin nga makabuhi dinhi.”
Si Marco Antonio mipaila-ila sa iyang kugalingon nga usa siya ka retired army officer. Ang iyang kauban, si Johnny Iway, high school teacher ug scout master sa mga boy scout sa eskuylahan sa kagamhanan sa ilang distrito sa siyudad.
Miingon si Ingko Istoy nga kon nagkinahanglan og giya sila si Marco ug Johnny, mangita dayon siya og ilang ikauban. Mapasalamaton kaayo si Marco apan miingon siya nga wala sila magkinahanglan og giya kay anad na kuno kaayo sila sa pangayam sa kalasangan. “Sus, daghana nang dapit nga among nataak, Ingko, aron lang mangayam,” miingon siya. Unya mipuno dayon siya nga mas makalingaw kuno ang pangayam kon may mga paukyab usab nga ilang masugatan.
Miingon si Ingko Istoy, tapos ikaw-it sa dunggan ang upos niyang tinustos nga salin sa maskada, nga ang pangayam mas maayo kon himoon sayo sa buntag, kanang anaa ang daghang langgam sa baybayon, mangaon sa mga kinhason nga mobuka sa ilang mga kabhang aron pagsugat sa Adlaw,
manggukod sa gagmayng mga tambasakan ug bunog nga hunsan sa mga lim-aw-lim-aw, mag-ilogay sa mga pasayan ug mga takla nga maglukso-lukso sa kalapokan, manggukod sa mga hipanhipan nga magkamang-kamang sa bunbon, banhang makig-away sa mga kasag ug agukoy nga manggula sa ilang mga lungag…. “Aw, makalingaw gyod kaayo ang Amaris sa mga mangangayam nga sama ninyo, mga undo. Daghan lagi kaayong langgam dinhi sayo sa buntag. May ihalas nga mga pato pa gani nga modagsang usab dinhi usahay sayo sa buntag. Daghan man god kaayo silag makaon sa katunggan dinhi. Ug ang among kalasangan usab tagsa rang matugaw sa mga tawo. Motuo mog dili, may mga bahin pa sa among kalasangan nga hilan kaayo ug wa pa masusi sa mga taga dinhi. Mga engkanto ra tingali ang nagpuyo anang mga dapita diha.” Nahikatawa si Johnny Iway. Unya midalig puno ang tigulang: “Kuan diay, mga undo, ayaw gyod mo og pagabii sulod sa lasang. Kon magpalabay mo sa gabii dinhi sa Amaris, anha mo pagtolda sa hawan atbang sa parkingan sa mga bus sa Road Warriors. Maayo diha kay seguro ang inyong pagkabutang ug pagpahuway. May dagkong mga mananap diha sulod sa lasang nga delikado sa tawo kon gabii na…”
“Dagkong mga mananap, Ingko? Sama sa unsa?” Ug mipakibo si Johnny Iway sa iyang mga abaga.
“Sama sa halas nga sawa nga morag paa sa tawo ang gidakon… Sus, manukob baya na sila bisag unsa kon gutomon na! Ug naa pay mga singgawong diha nga bangis kaayo… di gyod mahadlok makig-awayg tawo…”
“Singgawong? Unsa man nang mananapa?” pakisayod ni Marco Antonio nga nag- adjust sa strap sa iyang riple.
“Morag iring ihalas… apan mas dagko lang kaysa iring ug hilabihan kabangis… Usahay gani manganaog na sila dinhi sa hawan magabii ug manukob og mga manok, mga itik, mga pabo ug bisan mga baktin… ngilngig kaayo nang mananapa, Dong.”
Nagtinan-away sila si Johnny Iway ug si Marco Antonio. “Maayo untag makakuha mig hulagway anang mananapa, Ingko,” miingon si Marco Antonio nga morag wa gyod abotag kahingawa sa gisugilon ni Ingko Istoy. Unya nagpasalamat sila sa tigulang ug nanglakaw dayon paingon sa naglagom nga kalasangan. Taas na ang Adlaw. NIINING panahona usab nga nagsingabot na ang kuwaresma, may nangabot usab sa Amaris nga mga tambalan, mga meriko, mga orasyonan ug mga anting-antingan. May uban pa gani nga giingong mga usikan ug barangan. May uban usab, segun sa mga hungihong nga way klarong tinubdan, nga ilado kuno kaayo sa ilang pagka ungo sa ilang dapit. “Kana si Tansiyong usay dunggan, pananglitan,” miingon si Ciriaco Dosdos didto sa painitan-tubaan ni Manding Juliana, “diriyot na matodas sa Suway Bagyo. Naabis ang usang dunggan ana sa pinuti ni Tantan Orasyonan sa dihang namalbal na siya sa Budyongan.”
Sa Amaris lagi daghan pa ang mga tanom nga may mga gamot ug mga dahon nga gikinahanglan sa mga tawong may katingalahan ug talagsaong “abilidad” nga gihisgotan sa itaas. May mga dapit sa kalasangan sa Amaris diin ang kalikopan morag sige lang nagkilumkilom, ug dinhi imong mabatyagan ang talagsaon, makapanlimbawot-sa-balhibong kangiaw ug usahay, may manumpa bisan wa pa makainom og bahal, nga imong masigpatan, inigkalit mog lingi, ang hanap nga mga dagway sa mga espiritung nagtutok kanimo gikan sa mga liki-liki sa patayng mga punoan ug sa mga lungag-lungag sa nanagpuk-ong nga mga pangpang daplin sa nagdanguyngoy nga sapa.
Kay sa panahon lagi sa kuwaresma, ilabi na kon nagkaduol na ang Biyernes Santo, ang mga tambalan ug mga meriko ug mga orasyonan ug bisan ang mga barangan, mga usikan ug mga ungo adunay “mga tulumanon” nga kinahanglan gyong himoon aron ang ilang “gahom” nga kabilin pa sa ilang katigulangan, dili masuhong ug magpabilin kanila. Matag tuig, ang Amaris maoy nahimo nilang han-okanan. Ug karong tuiga ang mga “kalihokan” sa Amaris walay kalainan sa nangaging mga tuig.
May nakamatikod sa Amaris nga kanang magabii, kanang mingaw na ang kalibotan ug wala nay dili-hingatulgong mga tigulang nga nagpabilin sa tubaan-painitan ni Manding Juliana, ang simbahan sa “monghe sa katunggan” mokisaw og makadiyot apan mohilom lang usab dayon. Ang ubang mga mamamasol nga magpabuntag sa lawod, ilabi na kon kusog ang tukob sa katambak ug ahaan, maghinugilon nga makakita kuno sila usahay og mga tawo nga mahilomong manglakaw paingon sa simbahan, unya daw mga multo nga mangahanaw lang usab dayon: mokuyog sa huros sa Amihan o motipon ba hinuon sa langas nga mga anino sa kakahoyan.
Apan kining tanan mga estorya lang lagi…. BISAN wala pa manugpa ang mga manok, ang abohan ni Manding Juliana nag-aso na ug nagsige nag aringkil ang iyang banggirahan. Didto sa garahean sa mga bus sa Road Warriors, may jeep gikan sa Siyudad sa Sugbo nga nagdaghong nga miabot. Nanganaog dayon sa abogong jeep ang upat ka tawo nga pulos nagkusmod ang mga dagway ug way tingog-tingog nga nanglakaw paingon sa painitan-tubaan ni Manding Juliana.
Ang tigulang babaye nga bag-o pa lang nakaluto sa unang haon sa puto-maya ug sa usa ka batirol nga sikwate, nagkalingaw na karon og kutaw sa iyang sanggoli. Iya kining gitilawan. Husto gyod sa templa. Milad-ok siyag dako. Pagbutang niya sa basong plastik, mao usay pagsulod sa tindahan sa upat ka tawo nga ang mga dagway pulos bag-o sa iyang mga mata.
“Maayong buntag, Manding.” Nangatahoran ang tawong nag- jacket og itom. Bukas ang atubangan sa iyang jacket ug mahimatikdan dayon nga didtoy nagbagal sa iyang tuong kilid apan dili kini makita.
“Maayong buntag usab. Unsa man untay ato, Sir?” sa tigulang babaye pa nga morag gikulbaan.
“May luto nang painit, Manding?” Ang iyang mga kuyog nanglingkod libot sa plastik nga talad-kan-anan.
“Kon may init nga puto ug sikwate, kana na lang tingaliy ato, Sir Brandon,” miingon ang hamtong babaye nga kuyog sa grupo. Gikuha niya ang iyang bandana ug gisudlay ang iyang sinaw, may pagka kulot nga buhok nga kutob sa abaga.
Mitindog ang laing kuyog sa grupo nga isog kaayog dagway ug milantaw sa gabonon ug halapad nga kalasangan ug kalibonan, sa naglagom nga katunggan diin banha kaayo ang daghang langgam, sa sapa nga naghagawhaw sa mga kasugiran nga nasaksihan niini sulod sa hataas nga panahon, sa nanganawkanaw nga inat sa hunasan diin didto nay pipila ka tawo nga nanginhas. Miingon siya sa tingog nga sama kagahi sa iyang mga braso: “Kon gikinahanglan man nga atong sudlayon kining dapita aron atong hikit-an ang atong gipangita, nan, himoon kana dayon nato sugod karong adlawa.” Unya milingi siya kang Manding Juliana ug mihangyo: “Palihog, Manding, pakuyogi mig tawo paingon sa balay sa kapitan sa Amaris. Kami ra unyay mahibawo niya.”
“Sus, sayon ra kana, Sir… Pero pamainit una mo,” ni Manding Juliana pa nga gikuyawan gihapon. Wa mohunong ang kuba sa iyang dughan. Nanguros siya sa hilom. Unya gipahimutang niya sa talad ang upat ka tasa sa nag-aso-asong espeso kaayong sikwate ug ang dakong plato nga puno sa nag-aso-aso usab nga puto-maya nga makapatubod sa laway. Nagkurog ang mga kamot sa tigulang nga nagpahimutang tupad sa puto-maya sa upat ka basiyong platitong plastik. Unsa man kaha diay ang tuyo ning mga tawhana dinhi, nakapangutana ang tigulang babaye sa iyang kaugalingon. Karon mipakita na ang Adlaw.
(PADAYONON)