TRAIN ni Digong… Makaayo ba?

SA dayon nang Pasko, duha ka bagyo ang minghapak sa Pilipinas— ang bagyong Urduja nga nagbilin og 45 ka patay sa lalawigan sa Biliran, Leyte, ug ang bagyong Vinta nga nagbilin og patay nga kapin sa usa ka gatos sa Lanao del Norte ug Zamboanga del Norte. Samtang ang nasod gisangkil sa duha ka katalagman, giaprobahan ni Presidente Rodrigo “Digong” Duterte and duha ka mahinungdanong balaod nga gipasar sa Kongreso— ang TRAIN kun Tax Reform Acceleration and Inclusion Act, ug ang GAA kun General Appropriations Act o ang nasodnong budget sa gobyerno, sa tuig 2018.

Samtang ang duha ka katalagman (ang bagyong Urduja ug ang bagyong Vinta) nagbilin og kadaot sa atong nasod, ang duha ka balaod (ang tax reform bill ug ang national budget) nagdala og kaayohan nga mapaabot sa atong nasod sa tuig 2018 ug ingon man, sa sunod nga katuigan.

Unahon nato paghisgot ang TRAIN kun Tax Reform Acceleration and Inclusion Act. Unsay kahulogan sa maong balaod? Kini, matod pa, gilatid alang sa yanong mga lungsoranon, gimenosan ang Personal Income Tax o buhis sa personal nga kita apan gipatas-an ang buhis sa gasolina, sa kotse, ug ang soft drinks. Apan sa dili pa nato tukion ang epekto niini sa atong adlaw-adlaw nga kinabuhi, hisgotan nato ang buhis.

Pagmugna sa America sa ilang Konstitusyon sa 1787, si Benjamin Franklin, usa sa mga delegado nga nagsulat niini miingon, “our new constitution is now established, and has an appearance that promises permanency; but in this world nothing can be said to be certain, except death and taxes.” Ang buhis ingon kakaraan sa tawhanong katilingban, ug gisugdan libo ka libo ka tuig kanhi sa naunang sibilisasyon. Ang mga Griyego ug Romano nagpahamtang og buhis sa katawhan aron isuporta sa ilang mga sundalo ug serbisyo publiko. Pag-uswag ug pagtubo sa mga nasod ug imperyo, ang mga hari ug emperador nagkinahanglan og daghang kuwarta paghimog kadalanan ug pagilog ug pagpadako sa ilang teritoryo. Gawas sa mga Griyego ug Romano, ang taga Ehipto nagkobra og buhis paglig-on sa gahom sa kagamhanan. Sa karaang panahon, ilang gipahamtang ang mga buhis nga gisundog sa kanasoran karon— sama sa buhis sa yuta ug mga kabtangan. Ang mga emperador sa Tsina uban sa unang nagbuhis sa katawhan. Unom ka gatos ka tuig sa wala pa matawo si Kristo, ang mga Insek gipabayad og buhis nga 10 porsento sa abot sa ilang mga uma. Apan sa ngadto-ngadto, ang lungsoranon naligutgot pagkasayod nila nga ang salapi nga ilang gisingtan, giwaldas ug gikurakot dili lang sa kadagkoan sa kagamhanan kondili sa mga kobrador. Sa Bibliya, ang mga Hudiyong gitudlo sa Romano pagka kobrador sa buhis gisalikway sa mga Hudiyo. Uban kanila si San Mateo nga disipolo ni Kristo ug si Zaccheus, ang mikatkat sa kahoy aron lang gayod makakita sa Manluluwas. Tungod sa korapsiyon, ang imperyo sa Roma nga labing dako ug gamhanan sa tibuok kalibotan nahugno sa 5th century o ikalima nga siglo sa kasaysayan. Sa tuig 1215, ang mga tagiya sa dagkong kayutaan ming-alsa batok ni King John, ang hari sa Englatera, dihang gipatas-an sa hari ang buhis aron isuweldo sa mga sundalo nga iyang gipasulong sa Uropa. Ang pagbuhis sa mga Ingles nga nanimpalad sa America maoy hinungdan sa ilang pag-alsa batok sa ilang

hari, si King George III. Taxation without representation ang ilang gireklamo— ang pagbuhis sa 13 ka kolonya o estado nga ilang gitukod sa America, bisag wala silay representante sa parliamento kun balay balaoranan sa Englatera.

Sa panahon nga ang Pilipinas gimandoan sa mga Katsila sulod sa tulo ka gatos ka tuig— gikan sa 1570 hangtod sa 1898— ilang gipahamtang ang nagkadaiyang buhis. Adunay gitawag og tributo, buhis nga gibayad sa mga Pilipino sa Gobiyerno sa Espanya. Ang tributo maoy pagmatuod nga loyal o maunongon ang mga Pilipino sa hari sa Espanya. Gikan sa tuig 1571 hangtod sa 1884, ang buhis mahimong bayran og bulawan, manok, panapton, gapas ug humay.

Sa 1884, ang tribute kun tributo gipulihan sa cedula. Ang cedula nagpakita sa ngalan, edad, dapit nga natawhan, pinuy-anan, panginabuhi, kinatawhan (lalaki ba o babaye) ug nasyonalidad sa magbubuhis. Dunay buhis sa mga Katsila nga gitawag og diezmos prediales. Ang diezmos prediales usa sa napulo ka bahin sa abot sa yuta. Sa 1635 gipahamtang sa mga Katsila ang donativo de zamboanga, buhis nga bayran og bugas para sa gubat batok sa mga Moro sa Mindanao. Ang buhis nga gitawag og vinta, gikolekta aron isuweldo sa mga guwardiya sa kabaybayonan sa Luzon batok sa piratang Moros.

Ug aron duna silay pundo sa gubat batok sa ilang mga kontra sa Uropa, gipasiugdahan sa mga Katsila ang sistemang gitawag og bandala. Sa bandala, ang mga mag-uuma gipugos pagpabaligya sa ilang mga abot sa kagamhanan, apan imbes kuwarta, balehan lang ang produkto sa promissory notes. Ang dili makabayad sa buhis, pugson pagtrabaho sa mga proyekto sa gobyerno.

Sa tuig 1589, ang mga mulupyo sa mga lalawigan sa Cagayan Valley, Ilocos Sur ug Ilocos Norte ming-alsa batok sa mga Katsila. Ang mga Ilocano, Ibanag ug ubang lumad nakig-away tungod sa abusado ug kurakot nga mga kobrador sa buhis. Gipagukod ni Gobernador Heneral Santiago de Vera ang mga rebelde. Aron makab-ot ang kalinaw, iyang gipasaylo ang mga dinakpan, ug ang buhis nga dili makataronganon iyang giwagtang.

Kon mahimo pa lang, walay tawo sa kalibotan nga gustong mobayad og buhis. Apan lagi, sumala ni Benjamin Franklin, duha ka butang ang dili nato malikayan— ang kamatayon ug ang buhis. Ang buhis gikinahanglan sa pagpadagan sa gobyerno, pagtanyag og serbisyo publiko sa mga lungsoranon, pagpanalipod sa kahusay ug kalinaw sa katilingban, pagluwas kanato sa mga katalagman, ug pagkab-ot sa maayong kaugmaon.

Ang mga nasod sa Sweden, Norway ug Denmark nga nahimutang sa amihanan ug tugnaw nga dapit sa Uropa, nagbayad og labing taas nga buhis sa tibuok kalibotan. Apan ang katawhan didto walay reklamo kay gisagop sa ilang gobyerno ang libre nga edukasyon gikan sa kindergarten hangtod sa kolehiyo, daghag benepisyo ang ilang mga mamumuo, hapsay ang ilang traffic ug kadalanan, ang peace and order dili mabentahaan, ug labaw sa tanan ang pag-atiman sa panglawas sa katawhan ( health care) gihatagan og unang pagtagad sa gobyerno. Sa laing pagkasulti, ang kuwarta sa lungsod maampingon nga gigamit alang sa kaayohan sa katawhan.

Sanglit supak halos ang tanan sa taas nga buhis, gitinguha sa gobyerno ang pagpakubos niini. Sa America, maoy gibuhat sa pamunoan ni Presidente Donald Trump. Dinhi sa Pilipinas, mao gihapon ang gibuhat ni Presidente Digong Duterte. Sa TRAIN kun Tax Reform Acceleration and Inclusion Act nga iyang giaprobahan sa nag-angat ang Pasko, kapin sa pito ka milyon ug lima ka gatos ka libo ka magbubuhis ang mabuwahan sa iyang pagpakubos sa Personal Income Tax kun buhis sa kinitaan nga personal.

Mga magbubuhis nga mokita og 22 mil ang buwan, sugod sa Enero 1, 2018, dili na mobayad og buhis. Ang 13th Month Pay ug ubang bonuses nga dili mosobra sa 90 mil pesos, dili na usab buhisan. Dako kini nga bentaha sa mga pobreng nanginabuhi tungod sa pagtaas sa presyo sa mga palaliton. Ang mga abogado, doktor, enhinyero, ug ubang professionals nga wala magdawatan og regular nga suweldo, buhisan na lang og 8 porsento sa kita gikan sa ilang pag- practice.

Hinuon, gipatas-an ang buhis sa gasolina. Gibatikos kini sa katarongan nga makapataas sa presyo sa mga palaliton ug makadugang sa kalisod sa mga kabos. Apan sumala sa mga grupo nga HCWH kun Health Care Without Harm ug ICSC kun Institute for Climate and Sustainable Cities, ang pagpataas sa buhis sa gasolina makatabang pagpugong sa air pollution (ang paghugaw sa kahanginan nga maoy hinungdan sa sakit sa kasingkasing, baga, ginhawaan ug sakit nga cancer – mga sakit nga nakaangin sa 3 ka milyon ug 700 ka libo ka tawo, kadaghanan mga bata ug mga pobre). Labot pa, ang pagpataas sa buhis sa gasolina makapamenos sa paggamit sa mga sakyanan ug makina, kansang alisbo maoy nakaingon sa global warming— ang pag-init sa kalibotan, nga hinungdan sa masubsob ug mabangis nga mga bagyo.

Laing buhis nga giingong makaapekto sa mga pobre ug yanong lungsoranon mao ang gipahamtang sa soft drinks. Sugod sa Enero 1, 2018 ang ilimnon nga gigamitan og asukar o artificial nga patam-is, buhisan og 6 pesos matag litro. Ang gigamitan og labihan kaespeso nga patam-is sama sa arnibal gikan sa mais o sa dugos, buhisan og 12 pesos matag litro. Gireklamo kini sa katilingbanong mga grupo sa katarongan nga ang soft drinks ilimnon sa mga kabos. Ang mga carenderia kan-anan sa mga kabos, ug ang mga tag-iya niini nabalaka nga malukapa ang ilang negosyo kon ang ilang mga customer dili na mopalit sa naandan nilang soft drinks tungod sa kamahal.

Sa luyong bahin, ang gitawag og poorest of the poor o labing alaot sa mga kabos walay angay kabalak-an sanglit ang Conditional Cash Transfer nga gisugdan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo ipadayon man ni Presidente Duterte. Sa tuig 2018, 10 milyones ka pobreng pamilya ang makadawat og P200 pesos kada buwan sa matag bata nga ubos sa 18 anyos ang panuigon, ug P300 kada buwan sa mga tuig 2019 ug 2020. Ang maong hinabang para sa ilang panglawas, pagkaon ug edukasyon.

Tumong usab sa Tax Reform Acceleration and Inclusion Act ang pagkolekta og dugang buhis para sa kadalanan, mga tulay, airport, pantalan, ug uban pang proyekto ubos sa Build Build Build Program ni Presidente Duterte. Gilaoman nga pinaagi niini nga programa, ang ekonomiya mouswag ug may panginabuhian na unya ang 10 milyones ka Pilipino nga karon walay mga trabaho.

Agig panapos, ako moingon, “Ang nasod nag-antos sa kalisdanan dili tungod sa bangis nga pagdagmal sa mga tawong daotan, kondili tungod sa pagpakahilom sa mabuot nga katawhang nasayod, apan wa magpakabana.”—

Sa Tax Reform Acceleration and Inclusion Act nga iyang giaprobahan sa nag-angat ang Pasko, kapin sa pito ka milyon ug lima ka gatos ka libo ka magbubuhis ang mabuwahan...