Si Tonyo Nga Libod-Suroy
PAGKABUNTAG sayo, adlawng Lunes, mipaingon na si Tonyo sa iyang kamaisan. Layo-layo gayod ang iyang uma. Motabok unag gamayng sapa. Tungod kay siot kaayo ang agianan, gamay ra kaayo ang dalan-dalan, nahumod ang iyang kalsones nga maong sa mga yamog.
Apan wala gayod niya batia ang katugnaw. Maoy didto sa iyang kahiladman ang dakong tuyo sa pagsuroy sa iyang kamaisan. Hapit na man ugod moabot ang ikaduhang buwan. Mao ra bay tuyo ni Diosdada nga kutob mga duha ka buwan, siya papangasaw-on niini. Ug mao ning naninguha siyang makapugas aron ikagasto sa iyang kaminyoon.
Sa iyang paghiabot sa tampi sa iyang uma, mihulma pagkalit ang kahinangop sa iyang panagway. Iyang naaninaw sa palibot nga nagbanay na ang iyang kamaisan ug dagko pa kaayog mga
duldogan. Sobra nas iyang hawakan ang gitas-on niini. Tambok lagi kaayo. Busa nagpasalamat na lamang siya sa maayong kapalaran.
Mipaingon siya sa dakong punoan sa akasya dili layo sa daplin sa iyang uma. Mikatkat siya. Maoy iyang tuyo nga lantawon ang kinabag-an sa iyang uma nga usa ka bakid mais ang pugas. Mipahiyom siya sa iyang nakita. Daw lawod sud-ongon ang iyang kamaisan nga nagkapa-kapa samas bawod sa kadagatan tungod sa huyuhoy sa hanging amihan. Managsama ang katambok. Sa iyang banabana, hisobrahan gayod siya sa iyang gastohon unya sa pagpangasawa kang Diosdada nga anak ni Melecio-Kusay.
Nanaog siya. Milingkod sa nag-igdal nga gamot sa akasya. Nagpalandong.
Di pa dugay nga sila nagkauyab ni Diosdada. Didto gayod siya pasaligi ni Diosdada sa sayawan sa ilang balangay sa Cabangcalan atol sa kapistahan niini kaniadtong Disyembre 15, samtang nagsayaw sila sa usa ka mahawot nga sonata.
“Mosugot ko nimo, Nyot, pero kondisyon, ha?” tubag sa dalaga nga mapahiyomon kaayong mihangad og diyotay kaniya.
“Unsa man kana?” Miduko og diyotay si Tonyo. Naghinamhinam siya nga masayod. Gitan-aw niya ang dalaga. Ug nagkasugat ang ilang mga mata. Ingog nalamat si Tonyo nga nagsud-ong sa maanindot nga mga mata niini ug taliwtiw nga ilong.
“Nga mangasawa ka gayod kanako karong sunod nga mga duha ka buwan.”
Wala dayon si Tonyo makatingog. Unsa may iyang ipangasawa nga wala man gani siyay bisan usa na lamang ka diyot nga tinipigan? Naseguro gayod niya nga ang iyang mga ginikanan dili gayod mogasto sa iyang kaminyoon tungod sa iyang pagka tapolan. Libod-suroy.
“Mouyon ka ba, Nyot? Kay ang tinuod gihigugma ko usab ikaw. Apan lagi, kinahanglan gayod nga mangasawa ikaw kanako sa sunod nga mga duha ka buwan, labing dugay.
“Ug kon dili man ugaling matuman?” Nakapangutana si Tonyo.
“Bulagan tika dayon. Pugson ko ang akong kaugalingon nga mahikalimot kanimo.”
“Mosugot ko. Mangasawa ko nimo sa sunod nga mga buwan.” Miuyon na lang si Tonyo. Dili mahimong mapakyas siya. “Bahala na!” Nagkanayon na lamang siya sa iyang kaugalingon.
Sukad niadto, kaadlawon pa ganing dako, atua na si Tonyo sa darohan. Gipasagdan lang siya sa iyang mga ginikanan, silas Tatay Pastor ug Nanay Dorica niya. Maoy pagtuo ni Tonyo nga ingog nasabtan na nila ang katuyoan niya.
Wala si Tonyo magtagad sa katugnaw. Gidaro niya ang ilang umahan sa rikudo daplin sa sapa nga wala na kapugsig mga duha ka tuig sukad namiya ang ilang saop nga kaniadto maoy nag-uma niini kay namalhin ang tibuok pamilya sa Burias. Si Tatay Pastor god niya mao man say nag-uma sa pikas nilang darohan, maong nabiyaan gyog baleg mga duha ka tuig ang mao niyang giuma karon.
Naninguha gyod si Tonyo nga maandam ang uma aron mapugsan ug unya sanggion sa sunod nga mga buwan aron aduna siyay ikagasto sa ilang kaminyoon unya ni Diosdada.
Igo gyod nga nahuman pagdaro ni Tonyo, mibundak ang kusog nga ulan. Dili diyotay ang kalipay nga gibati sa ulitawo. Makapugas na gayod siya. Lapad ra ba ang iyang limpiyo. Gibanabana niya nga mopugas gyod og usa ka bakid nga mais. Dako-dako gyod umaha.
Napakgang ang iyang paghanduraw dihang hibatyagan na niya ang kahapdos sa iyang tiyan. Gigutom na siya. Busa midali siya pagtindog ug mipauli. Hilabihan kainit sa Adlaw nga nakagintang na og layo gikan sa bungtod nga gipasalipdan niini kaganina. Walay dag-om nga nakasalimbong sa iyang kainit. Alindanga kaayo ang panahon. Maoy hinungdan nga tulin kaayo siyang milakaw subay sa masiot ug gamayng dalan.
“Kadugay ba nimo, Nyot?” pangutana ni Nanay Dorica niya nga misugat sa hagdanan. “Namugnaw na lamang kining linuto.” “Nalingaw ko pagsuroy sa atong uma, Nay. Katambok diay.” “Na, hala, unya na kanang estorya. Diriyot mo na hinuon hikalimti ang imong pamahaw.”
Misaka si Tonyo, ug didto molahos sa kosina. Kadali da siyang nakahuman pagkaon. Wala siyay gana. Ang nasulod karon sa iyang hunahuna mao na ang pagduaw sa iyang hinigugma. Sultihan niya nga mopadangat gayod siya sa sunod buwan.
Nag-ilis siya. Gikuha niya ang bag-ong inutaw nga sinina sa baol ug gisul-ob. Giduhig niya pag-ayo ang iyang buhok sa pomada. Nagpilit pag-ayo ang iyang buhok. Gihinapay ug unya miikid-ikid atubangan sa salamin.
“Asa ka na man sab?” nangutana si Tatay Pastor niya sa dihang nahisaka kini. “Sa ilang Diosdada, Tay.” “Ang anak ni Melecio-Kusay?” “Oo. Siya ang gihunahunaan kong pangasaw-on unya.” “Kinsa, Nyot, ang imong pangasaw-on?” Nagpakisayod si Nanay Dorica niya nga mao pay paghisaka. “Si Diosdada ba?” “Mao unta, Nay,” mubo niyang tubag. “Maayog batasan si Diosdada, Nyot. Buotan. Kugihan kaayong bataa. Maayo kay gisugot ka niya bisan sa imong pagka libodsuroy,” nagkanayon na lang usab ang iyang Tatay Pastor.
“Unya, kanus-a ka man mangasawa?” pangutana sa nanay niya. “Sa sunod buwan, inigkasanggi sa atong mais.” “Husto. Kay kon karon ka mangasawa, wala ra ba kitay tinipigan.” Miuyon si tatay niya nga mipasiklap sa iyang inahan. Mipahiyom lamang si Nanay Dorica niya. Makahuloganon kaayo ang ilang mga tinan-awan.
Human mananghid si Tonyo sa iyang mga ginikanan, midali siya paglakaw paingon sa balay sa dalaga. May gilay-on ang pinuyanan niini. Tingali moabot gyod og duha ka kilometro. Dako
Mag- usab si Tonyo. Tungod ug alang sa iyang pinanggang Diosdada…
hinuon kaayo ang dalan. Apan tungod sa hilabihang kainit sa Adlaw nga nagsingabot na sa kaudtohon, natumog si Tonyo sa singot. Sa paghitangka niya sa tugkaran sa balay, gisugat siyag usig sa iro nga didto sa silong apan hiniktan kini.
Dako ang balay nilang Diosdada. Apan usa ra ka andana ug may taas nga hagdanan. May mga lima ka ang-ang. Tabla ang bungbong. Ug nakita ni Tonyo nga si Diosdada ang midungaw sa bentana. “Uy, kaingnon kog si kinsa ang miabot!” ni Diosdada nga nagkatawa. “Si Tonyo diay, no?” tiaw niya sa hinigugma. Gipasaka siya sa dalaga. Siya dang usa ang nahabilin sa ilang balay. Walay kauban ang dalaga. Ug nagpadunghay lamang sa tagas niining buhok.
Mipahiluna ang dalaga sa iyang kaugalingon sa bangko duol sa bentana. Mitupad kaniya si Tonyo. Minglikos kanila ang kahilom sa makadiyot. Taudtaod… “Wala ka ba malimot sa atong gikasabotan?” Mibuak sa kahilom si Tonyo. Gisud-ong niya ang dalaga. Katahom gyod sa iyang hinigugma. Puti ug bugol kaayo ang mga aping niini. Bawog pa ang iyang mga pilok. Naa pay ilong niini nga taliwtiw kaayo. Maanyag gyod siyang tan-awon. Misamot ang kaibog nga iyang gibati.
“Nga ikaw misugot nga mangasawa kanako sa sunod buwan? Madayon kaha nga nabaniog ka man sa atong dapit nga libudsuroy? Mao tong sa akong pagduhaduha, bisag may pagbati sab unta kanimo, nga pugson ko ikaw sa pagpapangasawa nako sa labing dali.” Ug tam-is kaayo ang pahiyom niini nga mitutok kang Tonyo nga diha sa iyang tuong kiliran.
“Mag-usab gyod ko sa akong kaugalingon tungod kay sa hilabihan gihigugma ko ikaw.” Hinay ang tingog sa ulitawo nga midukog maoy gitan-aw ang sinawng sawog nga tabla sa iyang tiilan.
“Nya, di kaha ka balibaran sa imong mga ginikanan nga wa pay ikagasto?” Ingog maduhaduhaon ang panuni sa tingog ni Diosdada. “Basta sa sunod hinapos sa bulan mopadangat ka gyod. Ug kon molapas, sabta nga wala na ang atong gikasabotan. Pugson kong akong kaugalingon sa paghikalimot nimo.”
Miyanghag si Tonyo ug gikuptan ang pikas kamot sa dalaga, ug miingon: “Mao nay tuyo ko karon nimo aron masayod ka nga madayon gyod ang mao tang gikasabotan.”
Tam-is nga pahiyom ang gidulot sa dalaga apan gihinay sab dayon sa pagwakli ang walang kamot ni Tonyo. “Di una ta magkinuptanay ron. Unya na.” Ug gidagpi sa dalaga ang pikas abaga sa ulitawo.
“Madayon gyod kay giduyogan man sa maayong kapalaran ang akong pagpaninguha. Sanggionon nang akong gipugas nga mais karong sunod buwan.”
“Nagkugi ka na gyod diay, Nyot. Seguro nang abagan kas imong mga ginikanan kay nag-usab ka na. Dili na libod-suroy.” Ug minggilak na usab ang mga ngabil sa dalaga sa malamatong pahiyom. MILABAY nang usa ka semana sukad sa panagkita nilang Diosdada ug Tonyo. Ug hapit na gyod motapos ang usa ka buwan. Nag-anagon nang iyang kamaisan. Apan pagkasunod adlaw, ang kalibotan kalit lang nga mibusing-ot. Wala gayod mopatim-aw ang Adlaw. Nanaligsik. Ang hangin mianam kakusog ug kabugnaw. Daw dunay taliabot nga daotang panahon.
Si Tonyo wala gayod makagawas. Gitugnaw. Nag-ampo siya sa hilom nga unta dili mokusog pag-ayo ang hangin. Apan ang iyang pag-ampo wala gayod dungga sa Kahitas-an. Mibagyo gyod sumala sa gisibya sa radyo. Mihuros gayod ang kusog nga bagyo nga ginganlag Yoyong. Ang ilang balay giduyan sa kusog kaayong hangin. Natukas ang atop ug nabasa sila sa sulod sa balay. Gibati na ni Tonyo ang hilabihang kalisang ug kabalaka samtang nagtanaw nilang Tatay Pastor ug Nanay Dorica niya nga nanguhag mga banig ug gipangtabil.
Didto sila magpunsisok sa sibay nga dili bantang sa kusog nga hangin, ang ilang butanganan sa mais ug humay, uga; ug ang hawanan ra nilay nabasa.
“Ay, mahal nga langit! Husto na intawon!” Katiyabawon si Nanay Dorica niya sa tumang kahadlok samtang ang iyang Tatay Pastor wala lang maglangas. Mao ray gitutokan sa iyang amahan ang atop didto sa hawanan nga karon ug unya mohiyak daw molusbo kon hapakon na gayod sa kusog nga hangin.
May gikagul-an si Tonyo. Dili tungod sa balay nga maguba.
Unsa may kagul-an kay kon kabsan man ugaling sa kapalaran ang ilang balay, daghan mang kahoy sa katunggan? Dili ra man kaayo layo. Usa lang tingali ka kilometro ang gilay-on. Ang labi gyod niya rong gikagul-an mao unya kon madaot ang uma niyang kamaisan. Mao ra bay iyang gitahan sa pagpangasawa kang Diosdada. Mag-unsa na man lang siya kon mapilde gyod ang mga tanom?
Bisan unsa kakusog sa bagyo, miabot ra gihapon ang kalinaw. Mibanaag na ang Adlaw. Tin-aw na kaayo ang langit. Hinuon, daghan pang lim-aw sa tubig nga naghumol sa kadalanan. Ug si Tonyo bisag wa pay pamahaw, midali pagduaw sa iyang kamaisan. Iya na lamang gipasagdan ang iyang mga ginikanan sa pagpamulad sa nangabasa nilang mga nuog. Maayo man gani nga wala matumba ang ilang balay. Igo rang nalangkat ang atop dapit sa may habagatan. Gamay rag ayohonon.
Mitubod ang iyang mga luha nga naglantaw sa iyang uma. Layo-layo pa gani siya kay ania pa siya sa bungtod nga iyang nahimutangan, gihilap nang iyang atay. Gitaoban ang tibuok kamaisan sa naglawod nga tubig ug wa nay mga dahon sa mais nga makita.
Mihinay siya paglakaw. Ingog nawad-an siyas kadasig sa pagpaduol sa iyang uma. Tungod sa milunop nga tubig, tataw kaayo nga nangadaot nang iyang sanggionon untang mais sa sunod nga buwan.
Mibalik na lang sa iyang agi si Tonyo ug mipauli nga maluyahon kaayo ang mga lakang. Dili tiaw ang gibati niyang kaguol. Wala na siyay ikagasto sa iyang pagpangasawa. Asa na siya karon mangita? Si Tatay Pastor niya nagpasidaan nga wala silay tinipigang salapi. Nan, mag-unsa na lang siya? pangutana nga nanumbalay sa iyang handurawan. Ang iyang pinalanggang Diosdada? Dili na gyod tingali niya maangkon. Apan gihigugma gayod niya ang dalaga.
“Unya, Nyot, komosta ang kamaisan?” sa iyang amahan kaniya dihang nahiabot na siya sa ilang tugkaran. Diha kini maglingkod sa usa ka ang-ang sa tulo ka ang-ang nilang hagdanang tugas.
“Dili na magpulos.” Nagpanglingo siya. Nagum-os ang iyang dagway nga nagtindog dili layo sa nahimutangan sa iyang amahan. “Naglawod sa tubig ug gilapawan ang mais.”
“Maayo gyod diayng pagkadaot.” Nanakla usab ang iyang Tatay Pastor nga ginuntag panglingo. “Ug ayaw lang ikaguol kay gileksiyon kas Ginoo. Kaniadto nagtinapolan ka ug kami lang ang imong gipasagdan sa pag-uma. Naglibod-suroy ka kaniadto.”
“Apan gihigugma ko man god si Diosdada ug di siya makapaabot kon sa sunod pang mga buwan nako siya pangasawon.” Ug wala na makapugong sa iyang kaugalingon si Tonyo. Mitubod na usab ang iyang luha nga gidali niyag saphig sa iyang walang kamot.
Nagpanglingo lamang ang iyang amahan nga nakamatikod kaniya. Milantaw kini sa unahan. Ug unya mitan-aw pagbalik sa anak.
“Nyot, dako na ang imong pagkausab. Maayo untag di ka na mahibalik sa imong pagka libod-suroy. Nagkasabot mi si Nanay mo sa imong paggikan kaganina human sa bagyo kay nagtuo kaming dako gyog kadaot ang uma nga gastohan ka namo sa imong kaminyoon. Kana, kon di ka na mobalik sa paglibod-suroy. Magkugi ka na ug motabang kanamo sa tanang buluhaton dinhi sa balay, andam kaming mogasto sa imong kaminyoon bisag wala ka pay kaugalingong kinitaan.”
Nahakalit sa pagduol si Tonyo sa iyang amahan ug migakos kini nga naghilak. “Di na kadto nako usbon Tay.” (KATAPOSAN)