ANG KAHOY UG SI HORACIO
Ang pagkapukan sa kahoy maoy pagkapukan sa bugtong kalipay ni Horacio...
NAGLUMBA pagpanglupad ang mga langgam. Ug nasayod ko— nabati ko— kon ngano. Nagpadulong na ang mga tawo. Ang mga tawo nga mingbisita dinhi sa miaging bulan, atol sa pagtuang sa ulan, aron putlan ang akong labong nga mga sanga. Peligroso kuno kon dunay matagakan inigtingulan ug kon kusog ang tayhop sa hangin. Kon, kaniadto, duna may natagakan sa akong gabok nga sanga, pasayloa, wa ko kadto tuyoa.
Balik ta sa mga tawo. Sila sad tong ming-anhi sa miaging tuig, dala ang ilang mga himan, sakay sa ilang dakong sakyanan
nga dunay taas ug kusgan nga kamot, ug miputol sa akong kaatbang nga punoan sa kaymito aron himoong sidewalk ang pikas nga bahin ning dalan sa akong atubangan. Ming-anhi pod sila sa miaging semana ug nagsukod-sukod sa dalan. Base sa akong nadunggan, sa mga estorya sa mga lumulupyo ning dapita ug lakip na ang mga estoryang gipadpad sa hangin, palapdan na daw ning dalana, himoong upat ka linya aron sa pagsulbad sa nagkagrabeng trapiko sa dakbayan. Ug karon, mingbalik na ang mga tawo, dala ang ilang mga himan ug sakyanan. Miabot na ang maong takna.
Pila ka dekada na kong nagbarog dinhi. Saksi ko sa kausaban ning maong lugar. Niadtong usa pa ko ka linghod nga kahoy, daghan pa kog silingang kahoy dinhi. Gani, pipila lamang ka balay ang naa dinhi. Mas daghan pa kaysa kabalayan ang mga kahoy, tanom ug bulak. Aduna nay dalan, apan wala pay sakyanan. Tartanilya ra, kabayo, kabaw, baka. Hangtod nga miabot ang lainlaing matang sa sakyanan. Upat, duha, tulo ka ligid. Ug sa pag-abot sa mga sakyanan, nawala ang tartanilya. Gitarong ang dalan ug gikongkreto. Nag-anam pod og kadaghan ang mga balay. Ug samtang nagkadaghan ang mga balay (barungbarong, bungalow, dos-andanas man), nag-anam pod og kanihit ang mga kahoy, tanom ug bulak. Sayong giibot sa yuta ang way mga suwerte. Ug uban niini, nagkaanam pod kadiyotay ang mga langgam, alibangbang ug mga insekto. Ug kon kaniadto, matag gabii, adornohan ug alirongan ko sa liboan ka aninipot, karon wa nay maskin usa nga masaag ning dapita. Kon asa sila nahipunta, wa akoy kasayoran. Gani, maskin mga bituon, kansang kahayag maoy tan-aw-tan-awon nako sa mga gabiing way panganod, di na pod kaayo nako makita ning dapit. Pipila na lamang. Ang ilang kahayag, gisapawan na sa kayahag sa mga suga sa kabalayan, mga building ug poste sa dalan. Ang maong kahayag na ang naghari sa kagabhion.
Daghan nang nausab ning dapita, dala sa modernismo ug teknolohiya, ug sa butang nga ginganlan sa tawo og “progreso.” Daghan nang estruktura. Gani, puno na sa kongkretong balay ug pipila ka building ang akong palibot. Daghan na pong estruktura ang gilamoy sa panahon. Sa giingon ko na, niadtong linghod pa ko, pipila lamang ka balay ang naa dinhi. Ning mga balaya, usa na lay nagpabilin sa paglabay sa katuigan. Kini ang dakong balay sa mga Santiago. Espanyol ang disenyo sa maong balay. Dos andanas ug gama sa kahoy ug bato. Usa ka karaang balay nga nagpabilin sa nangagi, nakig-unong sa kausaban sa panahon. Susama ra tingali nakog pangedaron ning balaya. Ug, sama nako, saksi pod ning balaya sa mga kausaban ning lugara.
Ania ko nagbarog sa atubangan sa maong balay. Ang balay, ang yuta ug ang mga lumulupyo niini nahimo nang parte sa akong hataas nga kinabuhi. Kaniadto, daghan ang nagpuyo ning balaya. Puno kini sa agik-ik, estorya, musika. Apan sa paglabay sa panahon, anam-anam pod silang namahawa. Daghan nila ang gikuha nag balik sa yuta. Ug may pipila nga tua na nangaminyo sa laing mga dapit; nag-anam-anam og panglangyaw ug nakakita nag bag-ong puluy-anan.
Ang nagpabilin mao na lamang si Horacio. Usa siya sa lima ka anak ni Armando ug Estrelita. Ug sa giingon ko na, siya na lang ang nagpabilin sa karaang balay. Kay wa man siya maminyo ug kay di man siya gustong mokuyog sa uban niyang igsoong buhi pa, o kaha sa mga pag-umangkon ug apo, ania siya nagpabilin ug nanigulang nga nag-inusara, natigulang uban sa nagkagabok nilang puluy-anan. Tungod sa kahilomon ni Horacio ug sa taas ug puti niyang buhok, gianggaan siyag ermitanyo sa mga silingan, ug usahay, himoong sumsoman sa mga nag-inom sa gamayng tindahan sa duol.
Ganahang mag-inusara si Horacio. Dugay na kong nakamatikod niini. Sukad pa sa iyang pagka bata. Lahi siya sa uban. Di tigtingog apan kusog maminaw sa mga estorya ug tingog sa palibot, hilig maglantaw-lantaw, kuryoso sa mga butang, unsa man kini kagamay o kaordinaryo. Samtang ang iyang mga kataligngan nalingaw sa pagdula-dula sa nataran ug sa dalan, mas pilion ni Horacio ang pagpundo sulod sa ilang balay o kaha sa pagpakig-estorya sa mga bulak ug tanom. May hardin dinhi kaniadto. Labong ug maayong pagkaatiman ni Estrelita ang maong hardin. Ug dinhi magsige og estambay si Horacio. Mora ba og nakasabot siya sa mga tanom ug kahoy, ug kami sad nakasabot niya. Ang mga alibangbang ug alindanaw manuol niya, ug ang mga langgam mohalad sa ilang tam-is nga mga awit. Kon makig-estorya si Horacio, maningkag akong mga dahon, magkisi-kisi akong mga sanga, ug bation kog talagsaong kalipay.
Karon, wala na ang maong hardin. Apan may nagpabilin gihapong mga tanom ug bulak sa palibot sa balay. Ug mamatikdan nako nga, usahay, makig-estorya gihapon si Horacio sa mga tanom. Gani, makig-estorya man gihapon siya nako ug tubagon ko siya pinaagi sa pagkanaas sa akong mga dahon ug pagtabyog sa mga sanga. Gawas niini, di kaayo siya tigtingog. Igo lang siyang maghinuktok, maminaw sa palibot, maglantaw-lantaw sa manglabayng mga tawo ug sakyanan, moyango panagsa kon may molabay nga kaila, mopahiyom kon may himos nga bata nga molingi kaniya, o mobuhi og inihap nga tubag kon adunay lumalabayng mangutana.
Kanunayng mag-estambay si Horacio dinhi duol sa akong gibarogan. Magdala kinig bangko ug magpalandong, samtang maglantaw-lantaw lang kini sa palibot ug magpalabay sa oras. Apan karon, wa siya sa iyang kanunayng estambayan. Dihang nangabot ang mga tawo nga nagdala og himan, kalit lang mitindog si Horacio ug milakaw padulong sa balay. Gilantaw ko siya, gisundan ang iyang hinay ug daw bug-at nga paglakaw, hangtod nga nahanaw siya sa akong panan-aw ug ang talanawon gipulihan sa blangkong imahen sa gabok nga pultahan.
May gitaod nga pisi ang mga tawo, gilikos nila kini sa akong lawas ug sanga. Nagkadaghan ang mga tawo sa palibot. Kadaghanan, nangusyoso. Apan wa na mogawas og balik si Horacio. May pipila ka tawo nga mingpugong sa pisi, may trak kansang kamot daw andam na sa pagsalo. May gibitad nga pisi ang usa ka tawo ug misunod ang nagbagulbol nga tingog sa bitbit niyang makina. Kaila ko niining matanga sa makina, kabisado na nako ang tingog niini. Bisan sa kagamay niini, napayukbo niini ang akong kasilinganang kahoy kaniadto.
Midapat ang gatuyok nga makina sa akong lawas ug gibati kog kainit, kabugnaw ug kangilo, kaluya ug talagsaong kusog, kusog nga dala sa pakigbisog sa mga puwersang mas kusgan pa kanako, ug mituyok ang palibot, mituyok ang langit ang mga panganod ang mga dagway sa mga tawo ang kabalayan ang building sa palibot, mingligti ang akong mga sanga, nangurog ang akong kadahonan, nabati ko ang pagbira, ang pagduso, ang paghagsa, nabati ang batoon ug bantok nga yuta, ug nadungog ko ang usa ka bakho, ang bakho nga nakig-unong sa tingog sa makina, ang bakho sa usa ka pamilyar nga tingog nga nakaipsot sa abling bentana sa karaang balay sa tupad, ug inanayng nagkahinay ang maong bakho ug mipuli ang way sama nga kahaw-ang ug kahilom.
(KATAPOSAN)