Baleleng
SA pipila ka babaye nga miagi sa akong kinabuhi, makaingon ko nga kang Baleleng lang gyod ko nahigugma bisan pa sa kamubo sa panahon nga nagkauban ming duha. Tingali mao kini ang hinungdan nganong hangtod karon wala pa ko maminyo. Usahay, taliwala sa hanoy nga taghoy sa katuigan, damgohon ko pa gihapon ang kandiis nga molakra sa iyang aping kon ugaling mohatag siya og pahiyom. Usahay, makamata ko og kaadlawon ug mabati ang iyang presensiya nga nagtikawtikaw sa akong lawak. Anaa pa man gani sa akong pitaka ang hulagway nga iyang gipatipigan nako usa ka adlaw nga nangaon mi sa kan-anan dapit sa akong tulunghaan. Engkasog mawala ko, matod pa niya.
Nagkaila mi ni Valencia Hernandez Suico
(kinsa mas ganahan nga tawgon sa iyang angga nga Baleleng) sa usa ka gamay nga vhs shop sa Dalan Colon sa tuig 1996. Niadtong panahona, nagtrabaho ko isip tigbantay sa maong tindahan samtang nagtungha sa kolehiyo sa kurso nga Criminology sa University of the Visayas. Una kong nakamatngon niya dili tungod sa iyang yano nga katahom kondili tungod sa iyang gipang-abangan nga mga vhs tapes. Sa akong panumdoman, usa kadto ka mingaw nga Domingo (kay ang maalimungawon nga panaghibalag nga sama niadto mamahimo lang sa adlaw nga Domingo) ug maihap lang ang mga tawo nga mingduaw sa tindahan ug nangukay sa among seleksiyon sa mga lilas. Naglingkod ko adtong higayona sa counter samtang nagbasa-basa sa akong notbok sa matematika aron mapangandaman ang eksaminasyon sa sunod semana dihang miduol siya ug gihanay og latad ang lima ka napilian nga teyp sa lamesa. Milingiw ko sa akong gibasa ug makadiyot nga gitutokan ang ilang tagsa-tagsa ka ulohan: “Awit sa Damgo”, “Ikaduhang Bathala, “Ang Medalyon nga Bulawan”, “Sabrina” ug “Matod Nila”. Pagkahuman, mihangad ko aron maaninaw ang dagway sa mipili niining mga salidaha: Usa ka niwang ug tabunon nga batan-ong babaye nga adunay taas apan kuloton nga buhok. Yano apan daw bato-balani ang iyang katahom nga makadani ug mibukhad sa akong namiyuos nga kaikag.
Karon pa ko nga nay miabang og Binisaya nga salida diri, Miss, pahibalo ko niya.
Binisaya, matod pa niya. Adunay kahimuot ang tono sa iyang tingog. Bisaya ang tawo. Binisaya ang lengguwahe, di ba? matod ko. Oo, matod pa niya. Tuyo gyod kong nangita og vhs shop nga naay maabangan nga Binisaya nga salida. Hilig diay kang motan-aw og Binisaya, Miss? matod ko. Oo. Mitando siya. Molantaw, maminaw, mobasa, Sir. Ako man sad, Miss, matod ko. Mihatag siya og pahiyom diin una kong namatikdan nga mitumaw ang kandiis sa iyang mga aping. Inyo ning puwesto, Sir? Dili, Ma’m, uy, matod ko. Kang Sir Eugene Labella... Anak ni Eugenio Labella, Sir? Tong direktor sa “Ungo sa Parian”? matod niya.
Nasorpresa ko sa iyang kaalam. Oo, Miss, matod ko. Ug sa “Santilmo” pod.
Sa akong habig, ang tanan nakong nahibaw-an mahitungod sa mga pelikula— ilabi na sa Binisaya nga pelikula— nasanggi nako gikan mismo sa tag-iya sa tindahan kansang tingog molanog kon ugaling mobisita siya dinhi aron hatagan ko og leksiyon sa kasaysayan niini.
Mitingsi na pod siya. Wa na moy laing Binisaya nga salida gawas ini, Sirr? pangutana niya.
Mao ra gyod ni, Ma’m, matod ko. Morag pipila ra man ka Binisaya nga lilas, segun pa ni Sir Eugene, ang na- convert sa vhs gikan sa celluloid god. Hinuon pod, matod niya. Unya: Unsa ganiy pamaagi diri, Sir? Aw, oo, matod ko. Irehistro sa tika, Ma’m, ha. Nangukay ko sa hunos, human, gipa- fill-up nako siya og form ug gipangayoan og ID.
Valencia Hernandez, gilitok nako ang iyang ngalan nga naimprenta sa iyang pasaporte. Usa ka hagawhaw, apan wala ko magdahom nga puwerte diayng talinisa sa iyang pangdungog. Baleleng, mibalos siya og hagawhaw. Nakuratan ko. Unsa, Miss? matod ko. Pasensiya, wa ko kaklaro. Baleleng na lang, Sirr, matod pa niya. Mas mosanong ko ana nga ngalan. Aw, oo, sige, Miss, este, Leng, matod ko nga gikiwawan. Pila gani tanan? matod niya. Tagbaynte ang abang sa teyp, nan, wan handred tanan, Leng, matod ko. Sa ikaduhang pagsampit sa ikatulong silaba sa iyang ngalan, sa akong paminaw, nahanaw na ang kiwaw.
Mikuot siya sa iyang abohon nga shoulder bag ug gihatagan ko niya og usa ka tuskig nga usa gatos pesos nga mora og lab-as pa gikan sa kaban sa Banko Sentral.
Salamat, matod niya dihang nadawat ang plastik nga akong gisudlan sa mga teyp. Way sapayan, Leng, matod ko. Nagbinayloay una mi og pahiyom, human, ingon adto lang kadali natapos ang among unang panaghimamat, nanamilit na siya ug mibiya na sa tindahan. NAGPABAGA ko sa akong dagway ug giagda nako si Baleleng og paniudto sa adlaw nga iyang gipang-uli ang mga teyp. Pipila sab ka adlaw nako nga gilaraw ang maong lakang. Nagdahom ko nga mapakyas ang akong tinguha, apan sukwahi ang nahitabo dihang wala siyay pupanagana nga mitando. Kanus-a man pod? matod pa niya. Gisultihan nako siya kon unsang adlawa ang akong day-off. Sige, matod niya. Bantay di ka motunga ana, ha? Motunga lagi ko, matod ko. Dako tingali ang ngisi nga nahapaskin sa akong dagway kay mikatawa man siya og kalit. Panamin, matod niya. Pasagdi na lang god, matod ko. Basta malipayon ko. Nagdungan mi og pangatawa nga morag mga batang gagmay. TUOD man, sa akong dey-op, gidala nako si Baleleng sa akong kinaham nga karenderiya buyon sa akong tulunghaan sa Dalan Junquera. Nag-atbang mi sa lamesa samtang nangaon og potsero nga adunay pakapin ginamos sa platito. Naghisgot mi og una sa mga bangiitan nga pelikula (sama sa “Karagala” ug “Alimungaw sa Agosto”) nga kadudahan ang pagka anaa (kinsay direktor? kinsay miprodus? kinsay nakakita?), apan dihang nangabusog na, nagsugod na mi og kulukabildo bahin sa among kinabuhi. Nganong Criminology man? nangutana siya. Kuan, ah, Creative Writing man unta gyod akong gustong kuhaon, pero wa man ta ana diri god, matod ko. Nya polis man sad akong papa, nan, kahibawo na ka... Mosuwat diay ka? pangutana niya. Gamay, matod ko. Pipila ka balak. Duha o tulo ka sugilanon. Lingawa, matod pa niya. Pabasaha unya ko, ha? Sige ba, matod ko. Kadto lang mga sugilanon kay di pa ko andam mopabasa sa akong pamalak. Gibugaw nako ang langaw nga misayaw taliwala namong duha. Kuyaw man nang trabahos polis, matod pa niya. Oo, matod ko. Kon makabuot ko, gusto ko magpabutang lang sa Missing Persons Department. Kanang tigpangita og mga bata nga nawala ba. Ingon ana. Ngano? matod niya. Wa lang, matod ko. Apan ako gilayon kining gibawi ug mipadayag: Kuan bitaw, Leng, tungod seguro kay naa koy igsoon nga nawa? matod ko. Akong kuya...
Ngano nawa? matod niya.
Ang pagpangita sa kataposan paingon lang sa tumoy sa sinugdanan. Hangtod mabalhog na lang sa way kahumanan nga pagtuyok- tuyok…
Sa berano to sa 1982. Bata pa kaayo mi adto, sugilon ko. Sa tinuod lang, lubog na ang akong memorya sa nahitabo. Pero, kon piyongon nako akong mata, makahinumdom ko nga nagduwa mi adtong duha sa da’n. Makahinumdom kog awto ug duha ka tag-as nga lalaki ug aso sa sigarilyo... Gitan-aw nako ang mumho sa mais sa akong plato. Buanga, matod pa niya. Aduna siyay gikuha sulod sa iyang shoulder bag ug gihatag nako: Usa ka 2x2 picture. Hiposa na, Mr. Detektib, matod pa niya. Engkasog mawa ko. Tam-is ang tingsi sa iyang dagway ug, niadtong higayona, nahanaw ang akong kaguol ug nabati ko ang tiunayng gugma alang niya.
Gisuksok nako ang gamay nga letrato sa akong pitaka. Ikaw, nageskuyla pa ka o nagtrabaho na? matod ko. Nagbantay lang kos akong Mama ron, matod niya. Way igsoon? Bugtong anak. Hain diay imong Papa? Patay na, matod niya. Dugay na. Mihilom ko. Kon maghisgot na gani og kamatayon sa pamilya mora ko og mahutdan og pulong nga maluwat.
Kahibawo ka, batos baya akong papa ni Florentino Borromeo, matod pa niya. Ang unang direktor sa Sugbo, di ba? matod ko. Oo, tubag niya. Nangandoy man sab to akong papa nga mahimong direktor god. Pero wa siya makauyon sa mga pelikula nga gipangbuhat sa iyang panahon. Nagum-os akong agtang. Wa siya makauyon? matod ko. Oo. Ang damgo sa akong papa mao ang paghimo og lilas nga way sama, matod pa niya. Imadyina ang salida nga nagsugod sa imahen sa usa ka binhi hangtod miturok hangtod mamiyuos hangtod mamuwak hangtod nahimong punoan...
Kuyawa sab ana, uy, matod ko. Kinsa may naay igong kabuang aron mohimo ana? Mao na ang dakong pangutana diha, matod pa niya. Bampira ra may makahimo og ingon ana nga klase sa lilas, matod ko. Naa baya nila ang tanang oras sa kalibotan. Seguro, matod niya. Unsay ngans imong Papa, Leng? matod ko. Fernando Suico, matod niya. Wa ko kaila, da, matod ko. Pero nganong Suico? Iya kong gitug-anan nga dili kasado ang iyang mga ginikanan. Di man pod siya ilado god, matod pa niya. Si Fernando Suico, segun pa ni Baleleng, usa ka maukiton ug maalamon nga estudyante sa arte sa lilas. Nakat-on siya sa paggama og salida ubos sa pagmanso ni Borromeo, apan tungod sa iyang radikal nga ideya ug subersibo nga paagi sa paghimo og pelikula, gitaktak siya ug nahimong ermitanyo sa industriya.
Adunahan to silang Papa maong nagsige lang to siyag biyahe sa una: Paris, Berlin, London, Hongkong... matod niya. Gusto niya malibot ang kada hut-ong sa kalibotan aron makat-onan ang lahi-lahi nga teknika sa inila ug wail nga mga direktor sa maong mga nasod.
Kausa niana, segun pa ni Baleleng, aduna kunoy nakaila si Suico nga Hudeyo nga direktor kinsa mitudlo niya sa pagsambog sa mistikismo ug lilas...
Mihunong siya paghatag og dugang detalye bahin niini ug mihatag na lang sa iyang tam-is nga pahiyom. Ganahan ka motan-aw og pelikula sa akong Papa? matod niya. Kaayo, matod ko. Adto tas amoa, matod ni Baleleng. Naa koy ipatan-aw nimo.
NAHIMUTANG ang ilang panimalay sa usa ka subdibisyon sa Dalan Haiku sa Barangay Mabolo. Tulo ka andana kini nga gipintalan og puwa ug gialihan og puwa sab nga ganghaan. Pagsulod namo, misugat sa akong panan-aw ang tigulang nga babaye nga naglingkod sa tuwang-tuwang sa nataran samtang naggansilyo. Nagsul-ob siya og daster ug nagtiniil.
Akong mama, matod niya. Maayong hapon, Nang, nangayo ko og katahoran. Nagpadayon lang sa pagkuri-kuri sa gansilyo ang iyang inahan. Di na siya motubag, matod ni Baleleng. Ingon ana na gyod na siya sukad namatay si Papa.
Wala ko motingog, apan nakabantay ko nga wala man diay giporma sa gansilyo ang iyang inahan ug igo lang siya nga nagbubod niini aron magumon nga mora og bola. Ali, manu’d tas balay, matod niya. Nanaka mi sa habog nga hagdanang marmol paingon sa taas, sa ikaduhang andana, ug mingsulod sa usa ka hamugaway nga lawak diin ang bugtong butang mao lang ang kama. Nakabatyag ko sa makaduda nga kahawan sa balay. Bisan sa sala, walay ni usa ka lingkoranan o lamesa. Walay gisab-it nga pinintal o hulagway sa mga bungbong. Ang kama walay unlan, walay habol, gawas sa iyang puti nga taklap. Nganong ingon ini man? Nagtapad mi og lingkod ni Baleleng sa ngilit sa kama. Unsay naas imong hunahuna? matod pa niya. Wa man, matod ko. Nag-atubangay mi ug, sa wala damha, nag-abot ang among mga ngabil. HILOM namo nga gisaw-an ang kinatumyan sa kahidlaw. Ang among lawas haom sa usag usa nga mora og mga piyesa sa tagohala. Nagpasundayag mi og sayaw sa kama. Usa ka sayaw nga puno sa pagmahal ug lagiting. Naghiusa ang among ginhawa ug mao kini ang nota sa sonata sa lawasnong orkestra nga kaming duha ang nagbaton.
Dihang nagpahulay na ming duha sa kama, nangutana si Baleleng kon makatago ba kuno ko og sekreto. Unsa nga klase sa sekreto? matod ko. Ang duha ka dagway sa krimen, matod pa niya. Wala ko kasabot, apan mitando ko. Bisan unsa, Baleleng, hunahuna nako, basta naa lang ka kanunay uban nako.
Milingkod siya daplin sa kama ug gisul-ob ang iyang kamison ug panti. Mibarog siya ug migawas sa lawak. Pagbalik niya, nagbitbit na siya og bolsita ug gitunol niya kini nako. Gibati ko ang sulod niini. Gahi ug labahak. Mao na ni, Leng? matod ko. Oo, matod pa niya. Ang lilas sa akong amahan. Mingisi ko ug miingon: Mao ni ang iyang gidamgo nga proyekto? Gihikap niya ang akong kamot nga nagkupot sa bolsita. Mahinumdoman pa nako ang kaanindot sa pamati sa iyang kumagko nga mihapuhap sa akong bungkol. Adunay gihambin nga tanghaga ang iyang pagtan-aw nako. Lantawa lang palihog, matod pa niya.
Gitutokan nako ang mata ni Baleleng (susama ang ilang bulok sa iyang pamanit) ug gitamnan ko og halok ang iyang mga ngabil isip akong tubag. TUNGANG gabii na dihang nahiuli ko. Gisegurado una nako nga nangatulog na sila si Mama ug Papa sa ilang kuwarto sa wala pa nako buksi ang telebisyon sa sala. Gikuha nako ang teyp sulod sa bolsita, gipalugwa sa puti nga kabhang niini, ug gisaksak kini sa vhs player nga gikonektar na daan sa tv.
Hangtod karon maglisod pa gihapon ko og tuo kon tinuod ba kadtong akong nahisaksihan. Lisod ipasabot ang butang o hitabo nga ikaw mismo wala makasabot, apan suwayan nako og batbat ang akong nakit-an pinasikad sa akong nahinumdoman. Ingon ini:
Sa sinugdanan sa lilas, puro nga kangitngit lang ang akong nakita. Naghulat ko og mga traynta minutos una ko mihukom nga i- fast forward na lang ang maong esena, apan bisan pa og gilargo na nako puwerte gihapong dugaya o taasa sa kangitngit. Gidugangan nako ang gipaspason sa paglat-ang, giduso gyod sa iyang utlanan. Nakakita kog tuldok sa kahayag nga nag-anam-anam og kadako hangtod nalukop ang tibuok eskrin sa kasuwaw. Apan mikabat kini o, tingali milapas, sa usa ka oras. Nakakita ko og imahen nga susama sa usa ka liso o pitupito. Nakakita ko nga mitubo kini, inanay kaayo nga midako. Nahimo kining usa ka gamatoy nga puya ug— dinhing tungora— akong nakab-ot ang kahiamgo nga anaa kini sulod sa sabakan sa usa ka babaye. Nakita nako nga gilalang ang maong
puya dihang nahimo siyang masuso gawas sa kinatawo sa inahan. Nakita nako dihang nahimong masuso ang bata. Mitiyabaw sa iyang kinaunhang luha sa kasakit, nagduwa sa iyang kinaunhang duwaan, nakabaton sa iyang kinaunhang samad dihang nadagma sa iyang pagdagan... Nakita nako ang bata uban ang iyang igsoon sa dalan. Nagpalupad sila og tabanog. Nakita nako ang itom nga awto ug ang duha ka tag-as nga tawo nga minggawas niini. Nanigarilyo ang usa, ang iyang kauban adunay giusap sa baba...
Gidali-dali nako og palong ang tv. Mora ko og naglisod pagginhawa. Kusog ang dahunog sa akong dughan. Wala ko kasabot sa akong gibati. Kahibawo ko nga daghan og butang o hitabo sa kalibotan nga lisod kahatagan og katin-awan sa siyensiya ug lohika, apan aduna bay matang sa salamangka nga tungod sa kangilngig makahimo og dasok sa tibuok kinabuhi sa tawo sa usa ka lilas? Nalisang ko. Wala koy igong kusog o kabuang aron tan-awon ang kinatibuk-ang “pelikula”. Dili ko gusto nga matag lingi nako sa matag suok mabatyagan nako nga nahitabo na kining tanan.
Gibalik nako ang tampalasan nga butang sa iyang kabhang ug misulod sa akong kuwarto.
Dihang nakapiyong ko tungod sa kahago sa lawas ug hunahuna, nagdamgo ko sa akong igsoon. Sa damgo, nagpabilin siya nga diyes anyos ug anaa mi sa walay ngalan nga kan-anan buyon sa akong tulunghaan. Walay sulod ang among panaksan. Walay sulod among baso. Walay sulod ang among plato gawas sa kutsara ug tenedor. Nakigtabi lang siya nako, kinsa amang sa maong damgo.
Sa una, naa koy tabanog, matod pa niya. Ginama sa panid sa mantalaan ug silhig tukog. Pinangga kaayo to nako. Gibunyagan to nako sa ngang “Isidro” ug akong gianggaan og “Idro”. Magdungan mig katu’g, kaon, kalibang ato. Mikatawa siya. Usa ka alimuot nga palis sa panahon sa huwaw, matod pa niya, samtang gipalupad nako ang akong higala, nabugto iyang lambo, nahagtos, ug— mihunong akong igsoon ug mas milawom ang iyang tinan-awan nako— ug, ug nabuak ang akong kasingkasing.
Dihadiha, misiyagit ang bata nga mao ang akong igsoon. Usa ka siyagit nga tugob sa kasakit nga mialingawngaw ug mipukaw nako. Sa akong pagmata, nabati nako ang tumang kamingaw. WALA mopatim-aw si Baleleng sa tindahan sa sunod adlaw, busa sa gabii niana, human sa akong trabaho, wala ko mosulod sa eskuylahan ug milahos ko sa ilang subdibisyon bitbit ang bolsita nga gisudlan sa teyp. Buot ko siyang sukmatan kon pila ka kalag ang gibaligya sa iyang amahan sa yawa aron makamugna niining butanga, apan nahunong ang akong mga tikang dihang nakugang ko. Adunay baga nga aso sa unahan, nagkidlap-kidlap nga mga trak ug hugpong sa mga tawo. Misaka akong kulba sa tutunlan. Mikaratil ko og dagan paduol sa nagdilaab nga balay, apan gipugngan ko sa mga bombero. Ig-unsa man kas nagpuyo diri, Dong? matod pa sa usa nila. H-higala ko sa tagbalay, Sir, matod ko. Mituhop ang kaluya sa akong tingog.
Huwata o balik lang unya, Dong, kon hingpit nang mapawong ang kayo, matod pa niya. Kon di ka kapaabot namo, adto na lang diretso sa fire department. Mora ko og sentas nga gidagkotan sulod sa sinisiro. Unsa kadali mokilab ang kalipay sa kinabuhi sa tawo? Susama kadali sa panghupaw. LUYA ug naghangos, gibaklay nako ang kahalapad sa Dalan Haiku, apan samtang nagbaktas ko sa mingaw ug aspaltado nga dalan nakamatikod ko og sakyanan— usa ka itom nga sigbin— nga hinay nga nagsunod sa akong luyo nga mora og purlon.
Dili man unta ko taslakan, apan niadtong taknaa (diin nagsambog ang katingala, kalibog ug kasubo), idlas ko nga mitipas sa pikas dalan ug mitago sulod sa usa ka ngiob nga eskinita nga mora og kawatan. Pila ka minuto kong nagbarog didto sa kangitngit. Naghulat kon unsay sunod nga mahitabo. Inanay, midagayday ang akong singot. Walay kisaw ni hagawhaw sa palibot. Taudtaod, nakaamgo ko sa akong pagka praning ug naglingo-lingo nga mipahawa sa akong gitagoan. Hawan ang dalan gawas sa iring o itoy nga nangaykay sa basurahan nga nalimbuwad tapad sa poste. Wala na bisan ang anino sa awto. Gisundan gyod kaha ko adto?
Paspas ko nga nagbaktas paingon sa haywey ug mitabok paingon sa PUJ stop diin adunay pipila ka tawo nga nagtapok. Nagtabi sila bahin sa ilang trabaho, suweldo, utang, asawa... Mga yano nga piyesa nga naghulma sa atong komplikado nga reyalidad. Taudtaod, misanong na gyod sa akong pagpara ang usa ka bakante nga taksi. NAGHIGDA ko sa akong kama nga nagbuka ang mga mata. Dili nako madawat nga ingon adto lang kadali mawala nako si Baleleng. Apan unsa man ang akong dag-anan batok sa kapalaran? Sa sayo nga banagbanag, nakahukom ko nga sunogon ko na lang ang maong makalilisang nga butang. Sa ingon ini nga paagi, mora na sab og naapil kini sa mangtas nga kalayo nga milamoy kang Baleleng ug sa iyang inahan. Sa luyo sa among balay, gidugmok ko kini sa martilyo, gibuboan og lana, ug gidaoban, human, akong gibiyaan aron ang hangin ang mosilhig sa abo. NAGHUGPONG ang mga adlaw aron mahimong buwan ug ang mga buwan naghugpong aron mahimong tuig. Dihang opisyal na ko nga nahimong polis, tuyo ko nga mibisita sa Cebu City Fire Department. Nakighinabi ko sa tagdumala sa iyang lamesa (usa ka tawo nga bulhog ang tuo nga mata) ug nananghid kon puyde ba nakong mautingkay ang ilang arkibo. Aduna miy giimbestigahan nga kaso sa arson, Sir, matod ko pa. Giubanan ko sa sayklops og kanaog sa hagdanan nga mora og hagdanan paingon sa ispidno ug gihatod sa usa ka lawak (langob?) nga gidan-agan lang og nag-inusara nga bombilya ug nalukop sa nagtipun-og nga tore sa mga papel.
Ikaw na lay bahalag ukay diha, Sir, ha, matod pa niya sa wala pa mobiya.
Gikuha nako ang plastik nga bangkito nga gibutang sa kilid, milingkod ug gisugdan ang pagpangita. Milagro nga kahinumdom pa gihapon ko sa eksakto nga petsa: Mayo 15, 1996.
Mituyok ang usa o duha ka oras, nakit-an ra gyod nako ang maong dokumento. Segun sa dokumento, walay tawo o kalabera sa tawo nga napalgan ang mga bombero sa nasunog nga luna. Dugay na man gani diay nga walay miokupar sa maong balay kay ang tagiya (usa ka Rainer Dasein Eisenberger) hagbay na nga milangyaw/ mipauli sa Alemanya (tuig 1992).
Giunsa pagpuyo ni Baleleng ug sa iyang inahan didto nga walay nakabantay nga silingan? Ug kinsa ka Baleleng? Ug hain ka? Hain ka? SA Cebu City Public Library gipang-usisa nako ang kada panid sa mga libro ug ensayklopedya bahin sa Binisaya nga lilas, apan wala gyoy parapo o tudling nga nakahisgot sa ngalan nga “Fernando Suico”.
Mibiya ko sa librarya nga wala mahibawo kon asa paingon. Tanang agianan mora man hinuog nagpadulong lang sa sinugdanan. KARON, kadtong tanan nga nahitabo mora na lang og dako nga alimungaw. Usa ka baga nga gabon ang mitabon sa bentana sa kagahapon. Ang nahibilin na lang mao ang hulagway ni Baleleng ug ang dili na mapapas nga mga dagway sa midagit sa akong igsoon sa uyok sa akong alimpatakan. Daghang pangutana nga naglilo sulod sa akong hunahuna. Mga pangutana nga, imbes makatabang, modugang na hinuon sa gilawmon sa misteryo. Unsa man to siya? Engkanto? Kataw? O bampira ba kaha? Usa ka malamaton nga linalang nga nahimugso lang gikan sa mito ug leyenda?
Sa akong kahadlok nga matanggong sa walay kahumanan nga déjà vu, nabalhog na hinuon ko sa walay kahumanan nga mino sa pagmahay. Kon nahibaw-an pa, ako na lang untang gitiwas og tan-aw ang lilas sa akong kinabuhi aron masuta kon aduna pa bay purohan nga magkahimamat mi og usab. Kon sa kataposan nga eskina tumoy sa among kinabuhi magkabagat pa ba og balik ang among mga dalan. Kon duawon pa ba ko niya— ni Valencia Hernandez Suico, ang akong pinalangga nga Baleleng— puhon, sa akong katre sa kamatayon. (KATAPOSAN)