Aron Paghingpit Sa Binisaya
(Kini nga sinulat unang napatik sa Bisaya sa Enero 14, 1935 nga gula. Bisan lahi na ang sumbanang gitamdan karon sa Bisaya partikular sa Ortograpiya, subli namo kining gipatik nga walay giusab sa mga espeling aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)
NAGKAHIUSA na aron pagpalambo ug paghingpit sa pinulongang binisaya ang tanang mga inila ug banggiitang magsusulat sa dilang bisaya nga nagkatigum sa balay ni Delegado Paul Gullas sa Sugbo sa miaging 3 sa Enero ning tuiga. Maoy mitawag ug nangulo sa tigum sa mga magsusulat, si bisayista Gullas “aron pagtuon sa mga paagi nga makahingpit sa pinulongan nga gilitok sa duol sa katunga sa tanang pumopuyo sa kapupud-an ug nga maoy gigawi nga dila sa tanang adlaw sa habagatan sa Pilipinas.”
Nadasig ang mga magsusulat sa pagtambong sa maong tigum kay, sumala kang G. Gullas, ang kombensiyon konstitusyonal nga nagtigum karon sa Manila, naghunahuna pagsukip usa ka kasugoan sa konstitusyon nga magbuot nga ang himoong pinulongang nasudnon kinahanglan atong kaugalingon. Ug kon anha kuhai sa pasikaranan sa gidaghanon sa mga Pilipinhon nga naglitok sa usa ka Pilipinhong pinulongan aron kanang pinulongana maoy himoong nasudnong dila, sa walay duhaduha, nagkanayon ang mga Delegadong Sugboanon, ang dilang bisaya maoy mahimo kay ginalitok sa duol sa katunga sa kaliwat Pilipinhon.
Sa tigum mitambong aron makatampo dagkung hinabang ang mga karaang magsusulat sa dilang bisaya. Didto si Don Jose Vaño, tigulang na kaayo, apan mapiskay pa ang kaisipan. Siya mao ang Presidente sa unang “Academia Bisaya” nga natukod sa 1917 ug kinsa, sa talaan sa mga sakop, nahimutang ang mga ngalan ni Senador-Delegado Manuel C. Briones, Sekretaryo sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo Uldarico Alviola, ubp. Didto usab si Delegado Vicente Sotto, ang giila sulod sa maong tigum nga “amahan sa dilang bisaya”, Representante-Delegado Nicolas Rafols, Prepresentante Vicente Rama, Monsenyor Jose Maria Cuenco, Talahuron Pari Bartolome Cortes ug mitambong usab ang hapit tanang mga hiilhang magsusulat sa Sugbo.
Pinangulohan ni bisayista Paul Gullas ug kinalihiman ni Gn. Adela del Rosario, ang babayeng nagmanggad usa ka mahait dagang, ang tigum sa magsusulat nagkauyon nga ipiyal sa hunta diriktiba ang pagpili usa ka ngalan nga angay ibunyag sa kapunongan nga, sumala sa paniid sa tagsulat, “Kamauhang Binisaya” mao ang ibunyag, “pinukaw ang mga nanghinanok mithi ug pangandoy sa unang akademya nga natukod sa 1917.” Gipili ang mga sakop sa hunta diriktiba nga ginsakpan ni Don Jose Vaño, presidente; Monsenyor Jose Maria Cuenco, bise-presidente; Adela del Rosario, kalihim-mamahandi; Talahuron Bartolome Cortes, Pedro Lopez, Pio A. Cabahar ug Uldarico Alviola, mga sakop. Kining hunta diriktiba gisugo sa kapunongan pagtuon sa konstitusyon sa karaang akademya aron pag-usab sa pipila kun sa tanang mga kasugoan aron sa sunod tigum, lantugian ug siksikan sa kapunongan. Gihatagan usab sa gahum ang hunta diriktiba pagdapit sa mga inilang magsusulat sa tibuok kabisayan ug Mindanaw aron makatabang sa mga sakop sa kapunongan pinaagi sa ilang pagpasakop sa umaabut dakung akademya nga maoy mosulat motukod sa gramatika ug diksiyonaryo KAPSIYON SA HULAGWAY:
Sa kapin sa 150 ka mga magsusulat nga gidapit, katunga da ang mitambong kay ang ubang mga dinapit taga silingang lalawigan nga wala makahigayon pagtambong pagtukod sa maong kapunongan. Ang anaa sa hulagway (mga bisayista Vicente Sotto, Uldarico Alviola, Alberto Ylaya, Francisco Ma. Labrador, ubp. wala mahaapil kay miabut sila sa nahuman na ang pagkuha sa maong hulagway) gikan sa wala ngadto sa tuo sa unang laray: Napoleon Dejoras, Enrique Llenes, Jose Villanueva, Leod C. Salazar, Clementino R. Lopez, Francisco Dominador Go (ang tagsulat), Primo D. Solis, Alejandro Fortuna, Natalio Bacalso, Leopoldo Prieto, Juan Gayo, Ismael D. Rosales, Panfilo Lastimosa. Sa ikaduhang laray: Amando Osorio, Nicolas Rafols, Paul Gullas, Vicente Rama, Jose Vaño, Manuel C. Briones, Gn. Adela del Rosario, Mons. Jose Ma. Cuenco, Tal. Bartolome Cortes, Gng. Maria Kabigon, Julio Pongan, Jose Galicano, Manuel Enriquez. Sa itatolong laray: Jose Patalinghug, Paciente Villa, Jose Ma. Del Mar, Fausto Dajueño, Rodrigo Fernandez, Brigido Alfar, Rafael A. Bautista, Filomeno Dayanan, Marcos Trinidad, Procopio Causin, Ramon D. Abellanosa, Rufino Noel, Ramon Gonsalve, Juan Divinagracia, Eustaquio Rosal, Urbano Osorio, Angel Sabellano, Felix Sales. Sa ikaupat laray: Maximo Bas, Rafael D. Labrador, Vicente Gullas, Pio A. Cabahar, Candido Florita, Pantaleon Kardenas, Anastasio Fiel, Nicolas Adams ug Antonio Marquez. (Hulagway sa Sanson Studio).