Memento Mori
“Since we’re all going to die, it’s obvious that when and how don’t matter.”
- Albert Camus, The Stranger
NIA na pod ko sa salag sa akong diyosa. Samtang siya, nagpintal sa akong imahen, nag-atubang sa iyang obra nga gipatong sa kabalyete. Nagsul-ob siya sa iyang gamayng bistedang pangkatulog samtang ako walay sinina. Pila na ka oras ang minglabay para moposing ko sa iyang kama.
Hapit na mahilis ang kahayag sa Adlaw sa likod sa kurtina sa iyang kuwarto likod niya, sa alas kuwatro sa kahaponon. Ug makita na nako ang iyang dagway, ug uban pang parte sa iyang lawas pagbawi sa kahayag sa iyang anino karong hapit na mogimaw ang talisawop sa sunod oras.
“Paimna sa ko, Golda,” hangyo nako. “Uhaw na kaayo ko.”
“Hapit na, Georgie, gamay na lay kulang,” ingon ni Golda, pinahimutang ang iyang
pag-ingon nako. Georgie iyang tawag nako kay matod pa niya, makahinumdom siya sa akong kilay ug buhok kang George Harrison sa The Beatles.
Si Golda Gaspar usa ka pintor sa Cebu. Dili mi managtiayon bisan mora mi og minyo kon magkuyog. Ako ra ang nasayod nga siya ang akong diyosa, apan siya, lahi ang gipangita nako. Sa sinugdanan, nakamatngon ko nga mas maayo na lang ning ingon ani nga set-up kaysa dili gyod mi magkuyog.
Bisan singkuwentay singko anyos na si Golda, diyotay pa gihapon ang puti niyang buhok. Nag-inusara siya sa dako apan hawan nga balay sa A.S. Fortuna. Nahimo na ni niyang puy-anan sukad ang mga tag-iya, iyang tiyo ug iyang pamilya, mibalhin ug namuyo na sa U.S. kapin na sa baynte ka tuig. Gawas sa mga libro, ang butang nga naa sa iyang balay iyang mga pinintal.
Paghuman niya og pintal, gikuha niya ang pinintal sa kabalyete ug gisandig sa bungbong aron paughon. “Diha lang ka,” ingon ni Golda nako. “Ayaw sa isul-ob imong sinina.”
Mipatuo ko sa mandar sa akong diyosa ug mitan-aw na lang sa gisandig niyang pinintal. Ug naa sa pinintal ang akong lawas, ilabi na akong bilbil, buhok ug kinatawo. Taudtaod, mibalik si Golda, gadala og baso ug botelya sa brandy.
“Tubig akong gusto, Gol. Miinom na man ta og red wine ganina.” “Sige na, Georgie, mas makapawala man ni sa uhaw god.” Wala na ko katingog sa dihang giablihan na niya ang botelya, gihuwad ang brandy sa baso ug gipainom nako. Kay gidiretso man nako og tulon ang brandy, nanginit og taman ang likod sa akong mga dunggan.
Mitan-aw ko sa akong maanyag nga diyosa, samtang naghigda ming duha ug gihawkan niya akong liog ug gihapuhap akong paa ug kinatawo. NAKAMATA ko mga ala una sa kaadlawon. Natulog pa akong diyosa nga nagtanday nako.
Hinay-hinay nakong giisbog akong lawas palayo sa kama nga dili makamata si Golda kay kinahanglan kong mokaon ug maligo sa akong kaugalingong lugar. Una kong mibiya sa kuwarto niya, gihabolan nako ang hubo niyang lawas.
Medyo nalipong pa ko sa among nainom apan gibati ko og kagutom. Nakadesisyon ko nga mohapit sa cafe sa may Banilad para mokaon ug mangape. Mingaw ang kadalanan sa A.S. Fortuna ug madunggan ra nimo ang sinalagma nga pagsutoy sa mga motorsiklo ug pipila ka sakyanan sa hawan nga dalan.
Pagsulod nako sa cafe, una nakong nakit-an sa usa sa mga lamesa si Father Diego Gorgonio, usa ka kanhi pari nga miundang pagka pari mga unom na ka tuig ang minglabay. “Papsie” akong tawag niya kay dili na man siya “father” o “padre.” Puti na iyang buhok, medyo taas siya ug niwang, mora og basketball player. Nagsul-ob siya ron og puti nga polo shirt ug khaki nga pantalon.
Nagkahigala mi ni Papsie kay kanunay siya dinhi sa cafe mag-estambay sama nako. Nailhan ko niya isip usa ka balakero kay nakakita siya nga sa una nagsulat ko diri sa cafe og balak ug aduna koy gipatong nga mga librobalak nilang Charles Bukowski, Pablo Neruda ug Matsuo Basho sa akong lamesa. Ug didto iyang gisugilon nga siya pod nagsulat og mga balak sa una alang sa iyang klasmeyt pagkolehiyo sa kursong Philosophy ug nagbulag sila pagbalik na niya sa seminaryo aron mopadayon sa pagka pari.
“Oye, Niño,” gitawag niya akong tinuod ngalan. “Que tal? Kasayo ba nimo diri, wala kay tulog?” “Muy bien, Paps. Gikan ko sa balay sa akong girlfriend.” “Imo ra siyang gibiyaan didto?” “Nahinanok pa, Paps. Gigutom kaayo ko ug walay pagkaon didto.” “No es eso precioso el amanecer?” “Es precioso, si, pero dili ko katulog.” Wala ko motug-an nga labad pa kaayo akong ulo sa brandy.
“Aqui, hijo, lingkod diri para kakaon na ka. Estamos que comer.” “Si, ahora.” Tunga-tunga na si Papsie sa iyang pagkaon og chorizo ug scrambled eggs. Miorder kog brewed coffee, ug beef tapa. Miuli ko sa akong apartment sa gawas sa I.T. Park pasado alas kuwarto na kay nalingaw pa mi og estorya si Papsie.
Kay tugnaw kaayo niining orasa sa kabuntagon, igo ra nakong gihubo ang akong sapatos ug midiretso og bukot sa habol. NAKAMATA ko alas onse na sa buntag. Gipaningot akong liog ug bukubuko ug midiretso kog kaligo paghukas nako sa akong sinina. Wala pa ko batia og kagutom paghuman og ligo. Pagkahuman nakog ilis nakadesisyon ko nga moadto sa bookstore una maniudto, kon gutomon man gani unya.
Ang nakaayo niining Golda, akong diyosa, kay sekreto ra ni siyang mosuksok og kuwarta sa akong pitaka kada lakaw nako. Sama karon. Iyang gibutangan og usa ka libo ang bolsa sa akong pantalon. Sa kadugay na nako nga gasige og kuyog kang Golda, wala gyod ni siya motug-an nako unsa ug hain siya magtrabaho ug wala gyod ko masayod diin ni gikan iyang kuwarta.
Sa kadugayan na namong kuyog, mas misamot ang akong paghigugma niya. Sama sa usa ka diyosa. Apan siya, lahi ang gusto nako. Ug hapit na ko kapoya sa paghulat nga siya mahigugma pod nako.
Bahalag sakit, gusto na kong moundang ug mopalayo na gikan niya.
Wala pa ko kakita og laing trabaho sukad nga mi- resign ko sa call center ug kanunay na lang kong mag-adtoan kang Golda. Tungod sa akong naagian sa call center, diin akong makomparar ang management nga sama sa usa ka fascist state ug mga Gestapo ni Hitler, nakadesisyon ko nga dili na motrabaho og private corporation. Apan hangtod karon, wala pa ko kahibalo asa ko motrabaho sunod. HALOS tanang libro nga akong gikinahanglan sa pagsulat, nakuha na nako. Gawas na lang sa koleksiyon sa mga Japanese poem sa librong Manyoshu. Bisan kadtong mga antolohiya sa mga balak sa Manyoshu nga mingkolekta sa pipila apan dili tanang balak, dili nako makit-an sa mga bookstore.
Apan pag-adto nako sa bookstore sa Ayala, milagro kay nakakita ko og usa ka kopya sa antolohiya sa Manyoshu. Maayo kay maka- afford ra ko sa libro tungod sa kuwarta nga gisuksok ni Golda sa akong bolsa. Nakabantay ko, sa akong peripheral vision,
May mga panaw nga paingon sa panagtagbo. Apan may mga panagtagbo usab alang sa pagpadayon sa panaw…
nga adunay babaye nga gasul-ob og pula nga bisteda nga miduol nako, apan wala gyod ko molingi sa iyang direksiyon. Ako rang nasimhotan ang pahumot niya nga sama sa pahumot nga gigamit sa akong tita sa una nga tigulang na karon.
Sa wa pa nako bayri ang libro didto sa cashier, mihapit pa ko sa philosophy section sa bookstore para tan-awon kon aduna ba silay bag-ong mga libro nga gibutang didto. Ako sang gibalik sa estante ang libro para balikon lang unya kay segurado kong walay mokuha adtong libroha.
Pagbalik nako, gikuptan na sa nagpula nga babaye ang antolohiya sa Manyoshu. Akong giduol ang babaye. “Excuse me, Miss, imo nang paliton ang libro?” “Unta,” tubag niya. Humot nga sigarilyo ang iyang gininhawa. Ug didto nako nakita og tarong ang iyang dagway. Miduyog sa akong pagtan-aw niya ang kanta sa bookstore nga “Stairway to Heaven” sa bandang Led Zeppelin.
Morena iyang kutis, iyang kilay ug mga mata nipis, tabunon ang tina sa balodon niyang buhok. Gawas sa kanipis sa iyang mata, makahinumdom ko sa ngabil niya sa artistang si Angel Aquino.
“Ako unta ning gibalikan kay naa pa koy gitan-aw sa likod,” maoy rason nako niya.
“Kuhaa na lang ni, oh,” tubag niya, apan klaro kaayo nga nasubo iyang dagway.
“Salamat,” ug milakaw na ko, mipadulong sa cashier samtang siya nagpabilin didto sa estante diin nako makit-i ang Manyoshu.
Pagduol nako sa cashier, mipilit gihapon sa akong hunahuna ang “Stairway to Heaven” nga mora og mihamok nako, ug kalit nga migimaw ang subo nga dagway sa nagpulang babaye.
Mibalik ko sa akong agi ug nakit-an nako ang babaye nga padulong na sa exit sa bookstore. “Miss… Miss, ayaw sag lakaw!” Nagdali-dali kog lakaw padulong niya ug ang mata sa babaye didto padulong sa libro nga akong gikuptan.
Wala siyay giingon ug ako na lang giunhan. “Mas kinahanglan ni nimo.”
Ug gitunol dayon nako ang Manyoshu niya ug migawas sa tindahan. Mikalit og tayhop ang kusog nga hangin sa gawas sa Ayala ug akong gitarong akong buhok. Nakamatngon ko nga dili na ko kinahanglan makakuha og kopya sa Manyoshu.
Mipadayon kog lakaw ug naghunahuna ko asa ko maniudto sa sulod sa mall. Adunay kalit nga nagpaka-paka nga tingog sa sandalyas sa akong likod ug nagkaduol nako.
“Hulat sa!” ingon sa babayeng nagpula paglingi nako. “Asa ka padulong?” Naghangos siya nga nag-estorya.
“Wala ko kahibalo. Aduna kay gikinahanglan?” pangutana nako niya.
“Nganong gihatag man ni nimo ang libro nako? Okey ra man nga imong gipalit kay ikaw bayay nakauna ani.”
“Paminaw nako mas gikinahanglan na nimo, Miss. Ug kay usa ko ka magbabalak, nakamatngon ko nga dili na nako kinahanglan mobasa pa sa Manyoshu kay mas angay kong magmugna og akong mga balak kaysa magbasa-basa pa.”
“Apan di ba kinahanglan man pod ka mopadayon pagbasa kon ikaw usa ka magsusulat?”
“Paminaw nako, Miss, nabasa na nako ang gikinahanglan nakong basahon sa pagka karon. Basin sunod na pod, kon kapoyon na kog sulat, mobasa na pod ko.”
Kay matod pa niya gipugos nako siya sa pagkuha sa libro, angay daw ko nga dili mobalibad sa panapit niya nga mangape mi. Ang nahitabo: nagdungan mig pangape sa usa ka Chinese restaurant ug nagpadayon pag-estorya.
Siya si Agatha. Ang ilang pamilya ang tag-iya sa CornellQuaresma Funeral Homes sa Cebu. Buot niyang palamboon ang iyang creative writing diin maoy kursong iyang gigradwaran; apan gipugos siya sa iyang mga ginikanan pagpatrabaho sa ilang punerarya. Wala siyay mahimo kay siya na lang ang gisaligan sa ilang pamilya nga mopadayon sa ilang dakong negosyo. Sa ilang pamilya, siya na lang ang nahabilin sa Pilipinas ug tanan niyang igsoon namuyo na sa gawas sa nasod kuyog sa ilang kaugalingong mga pamilya.
Wala magdugay ang among panag-estorya kay kinahanglan na daw siyang mobalik sa trabaho. Gihatagan ko niya og calling card ug gibasa nako kini. Adunay gibutang nga funeral director sa ilalom sa iyang ngalan: Agatha C. Quaresma.
“I hope to see you around, Niño,” niya pa dalang pahiyom, “daghang salamat!”
“Likewise,” maoy akong bugtong tubag. Ug nakita nako siya nga mitalikod, mipalayo nako. Migamay sa akong panan-aw si Agatha ug ang pula niyang bisteda taliwala sa mga tawo sa palibot nga nanaglakaw sa lainlaing direksiyon hangtod ako pod milakaw na. Wala nay rason nga tan-awon siya nga mipalayo na kanako.
Wala ko kabantay nga adunay tulo ka missed calls gikan kang Golda. Aduna poy meseyds niya, nangutana hain daw ko. Gitawgan nako akong diyosa apan namakak ko niya nga gikan kong natulog.
NAKAMATA ko mga alas onse na sa gabii sa salag sa akong diyosa. Mobangon unta ko aron moinom og tubig sa kosina apan gihalog ko ni Golda. “Aysag lakaw, George,” ingon niya samtang gapiyong ug nagtanday pa nako.
Naghigda ko, nag-abli akong mga mata nga nagtan-aw sa kisame, ug naghunahuna og daghang butang. Oras na ba nga itugan nako kang Golda ang bahin kang Papsie? Mihisgot nako si Golda sa una nga sukad nagkabuwag sila sa iyang uyab, si Diego, nga nagpari adtong panahona, wala na siyay seryoso nga relasyon sa uban. Nag-eskuyla og pilosopiya sa kolehiyo si Golda ug miabot pod siya sa kalibotan sa arte ug nahimong dibuhista sa Cebu.
Si Papsie wala na kakita kang Golda sukad siya naordenahi sa pagka pari kay didto man siya madestino sa bukirang mga dapit sa Mindanao. Pagkasayod nako nga si Golda diay ang gipasabot ni Papsie sa iyang gisugilon nako, ako ra gyod ning gisekreto kang Golda nga miundang na diay si Papsie sa pagka pari ug miuli na sa Cebu.
Karon, paminaw nako, panahon na aron itug-an nako ang sekreto. Nakamatngon ko nga mas gikinahanglan siya ni Papsie kay kanako. Panahon na nga mobiya ko sa akong diyosa. Wala na ko malipay sa among panagkuyog sa akong diyosa. Gugma ang akong gibati alang kaniya, apan ang iya dili. Wala na koy pakialam kon motadlas ko nga mag-inusara dinhi sa kalibotan hangtod sa akong kamatayon.
“KANUS-A man ko nimo pakit-a sa imong uyab, Niño?” pangutana ni Papsie nako.
Igo ra kong mitingsi ug nagpanglingo-lingo. “Kon makahigayon, Paps,” ingon nako niya.
Basta niining orasa sa kahaponon sa café, mga alas tres, kanunay ra gyod nga diyotay ang mga tawo sa café. Tungod sa pagpakig-estorya ni Papsie sa mga weytres kada kita namo dinhi, nabantayan nako nga ang kanunay kaestorya ni Papsie mao ang weytres nga si Clarita diin ang akong mahinumdoman niini mao ang Bulan nga patik sa pulsohan sa tuong kamot.
“Dili lagi na nako ilogon imong girlfriend. Nasayod baya ka kinsa gyod akong gipangita.”
Oo, nasayod ko, kini ang angay nga tubag apan dili mahimo nga makahibawo siya. Akong nahunahunaan nga saboton si Agatha nga magpakaaron-ingnon siya isip uyab nako. Apan nakamatngon ko nga basin walay oras para niining kalakiha si Agatha.
Mipadayon og higop si Papsie sa iyang kape ug miingon: “Ay, que bonita es la vida, y la amor,” ug misandig sa iyang lingkoranan.
“Qué mas quisiera, Papsie,” tubag nako. “Qué mas quisiera.”
MIGAWAS ko sa sa café mga pasado alas sayis na sa gabii. Kay bug-at ug hinayng naglihok ang trapiko sa kadalanan ug
puno-puno ang mga dyip, nakadesisyon ko nga baktason akong apartment gikan dinhi sa Banilad. Paglakaw nako dapit sa Country Mall, sa kilid sa dalan, adunay mibosina nga itom nga Subaru Forester sa akong likod. “Niño!” sampit ni Agatha. Gipasakay ko ni Agatha kay mopauli na daw siya sa Escario diin sila nagpuyo, ug puyde daw siya moagi sa Lahug para madrop ko. Pula nga polo shirt ug krema nga khaki pedals ang gisulob niya karon.
“Pareho lagi mo og pahumot sa akong tita,” ingon nako niya kay wala koy laing ikaestorya ug kay nasimhotan nako ang pahumot nga nangalisbo sulod sa iyang sakyanan. “Pasensiya na kon isog kaayo akong pahumot.” “Ganahan ko sa kahumot. Makahinumdom ko sa akong iyaan.”
“Kada gawas nako sa akong punerarya, magpahumot gyod ko kay dili ko ganahan manimahong bulak sa akong trabahoan.”
Naghisgot si Agatha nga gusto siyang mosalom sa dagat, didto sa Bantayan o sa Oslob. Apan dili gyod siya kahigayon tungod niining tangkol sa iyang trabaho. Hapit duha na ka tuig nga wala matuslob sa tubig-dagat ang iyang mga tiil.
Sa dihang hapit na ko moabot sa among eskina, gidapit ko niya nga manihapon sa ilang balay apan mibalibad ko. Nanaog na lang ko, wala ko moingon niya ngano. Kay sa tinuoray lang, gikapoy na ko karong adlawa sa pagpakig-estoryag dugay sama kang Papsie ganina.
AKONG gitawgan si Agatha pagkasunod adlaw ug nagkita mig balik didto sa Chinese restaurant nga among gipangapehan sa una. Karon, maniudto mi didto. Nag-order siyag wanton soup. Ang akong gikaon kay shrimp dumpling og cabbage roll. Nagsul-ob gihapon siya og pula nga bisteda apan lahi og estilo. Kay slim man ang lawas ni Agatha, mora og luag iyang bisteda ug hapit na nako makita iyang dughan kada duko niya.
“Ako ning statement,” ingon ni Agatha, “kon natingala ka sa akong sinul-oban.” “Ang pagsul-ob og pulang sinina?” “Oo. Hangtod magtrabaho pa ko sa among punerarya, magpadayon kog sul-ob og pula.”
Ako siyang gihisgotan bahin kang Golda ug unsay akong kahimtang karon paghuman nako og resign sa call center.
“Sulay kaha og trabaho sa akong punerarya, Niño,” tanyag ni Agatha.
“Hunahunaon na nako, kay gusto pod ko makasulay unsaon pag-embalsamar og patayng lawas,” tubag nako.
Mipahiyom si Agatha sa akong tubag. “Mahulog nga ang punerarya maoy akong kalibotan ron. Bisan wala ko ganahi sa akong trabaho, wala ra koy reklamo kay makita ra man nako ang kalinaw.”
“Kon mobiya na kong Golda, mag-inusara ra pod ko niining kalibotana.”
“Dili gyod nato makuha ang tanan natong gusto niining kinabuhia. Kon buot hunahunaon, wala ray pulos tanan kay sa kataposan niini, mangamatay ra man gihapon ta. Memento mori – remember your mortality.” “Itanom na lang nako ni og kamote,” ug mipahiyom ko niya. Wala ra siyay reaksiyon sa akong giingon. Mibagting ang cellphone ni Agatha kay aduna siyay meseyds. Miginhawa siyag lawom. “Niño, kinahanglan na kong mobalik didto.” “Salamat sa imong oras, Agatha.” Miduol siya nako ug kalit ko niyang gihalog. Kusog nga mipitik ang akong kasingkasing sikit sa iyang gagmay apan humok nga dughan. Gipaduol ni Agatha iyang ngabil sa akong dunggan, mihagawhaw: “Sulay og sulod sa akong kalibotan, makita nimo ang kalinaw.” Ug gibutang niya ang iyang walang kamot sa akong aping. “Nasayod ka kon asa ko makit-i,” ug mibiya na siya.
Mipadayon ko og lingkod didto sa Chinese restaurant, mipadayon og tugkad sa kataposang giingon ni Agatha. Kalit pod nga migimaw ang gitik sa gitara sa kantang “Stairway to Heaven” sa akong hunahuna. Mihamok nako ang iyang gininhawa sa akong dunggan, iyang tingog, ug ang kahumok sa iyang kamot sa akong aping.
MIADTO ko sa cafe sa Banilad mga alas singko imedya sa hapon apan wala ko mosulod ug didto ra ko sa pikas bahin sa dalan, atbang sa cafe nagbarog. Madag-omon ang kalangitan ug hapit na mokilumkilom.
Nakakita ko ni Papsie nga naglingkod didto sa usa sa mga lamesa sa sulod. Giteksan nako si Golda ganina nga magkita mi sa cafe apan naghulat ra ko diri sa gawas diin dili ko nila makit-an. Mitayhop og kusog ang hangin, morag padulong moulan, apan wala pa magsugod og bundak ang ulan. Bahala nag mag-ulan, magpabilin ra ko dinhi sa akong gibarogan.
Paglabay sa diyes minutos, miabot si Golda ug misulod sa cafe. Gitan-aw nako sila sa sulod, kon magkakita ba sila, kon mailhan pa ba ni Golda si Papsie. Nakit-an nako si Papsie nga mibarog, morag gitan-aw si Golda, ug si Golda miduol niya ug silang duha nanglingkod sa dapit nga gilingkoran ni Papsie. Mipahiyom si Golda. Gikuptan ni Papsie ang kamot ni Golda, luhaan.
Mihinay-hinay kog biya. Mihangad ko sa kalangitan ug nagsiga ang nahibiling diyotayng kahilong kahayag sa pagsalop sa Adlaw. Ug dinhi na ang akong gawsanan sa kinabuhi sa akong diyosa.
Asa ka padulong? Nahinumdoman nako ang pangutana ni Agatha.
(KATAPOSAN)