ANG PAGHANDOM DILI MOSALOP UBAN SA ADLAW SA BULYUGAN
( Mananaog sa Unang Ganti sa Tigi sa Sinulatay sa LUDABI sa tuig 1971. Nakatabla sa ‘ Paglusad sa Kahaponon’ nga sinulat ni Laurean S. Unabia. Napatik sa Bag- ong Suga, Nob. 5, 1971.) “Memory does not set with the sun In Bulyugan…” – Urias Almagro
TINUOD ang imong giingon sa imong balak nga bag- o ko lang hibasahan sa SOL nga ‘ ang paghandom dili mosalop uban sa Adlaw didto sa Bulyugan.’ Urias, maayo kaayo ang pagkahan- ay sa mga laray sa imong balak. Sa maong balak
nahibaloan ko nga gihurot mo ang imong pagbati. Kinsay malimot sa Bulyugan? Dili ako, labi nang dili ikaw. Dili si Kapitan Nabia. Dili usab sila nga nakasaksi sa makapakitbi sa atay nga mga hitabo niadtong panahona. Ug labi nang dili malimot ang inosenteng duldol nga maoy nahimong kahimanan sa linuog nga mga buhat sa atong mga kadugo ngadto sa atong mga kaaway ug sa atong kaigsoonan usab.) MISINTA si Kapitan Nabia dihang nabati na usab niya ang singgit sa dinakpan nga gigaid didto sa punoan sa Talisay. Sukad pa kaganina nga wala kini mahimutang. Ug si Kapitan Nabia wala gayod mahatagpilaw bisan usa na lang ka takna tungod sa nagpaas- paas nga siyagit sa dinakpan.
“Pesteng dako!” matod ni Kapitan Nabia nga migula sa iyang lagkaw. Mitan- aw siya sa dinakpan nga nagpanglugnot, buot nga makabuhi.
“Kapitan,” nagbakho nga miingon ang dinakpan. “Wa akoy sala. Nabuhat ko ang tanan kay ila man usab akong patyon uban sa akong pamilya!” Nangluwa si Kapitan Nabia. “Kamatayon gayod ang angay kanimo!” matod niya. “Kapitan, hain man ang imong kaluoy?” mitiyabaw ang dinakpan.
“Naluoy ka ba usab sa inosenteng kaigsoonan tang imong giluiban ngadto sa mga kaaway? Hah?” sumbalik ni Kapitan Nabia nga mitan- aw sa iyang taknaan. Hapit na moalas tres sa kahaponon. “Apan wala akoy mahimo…” “Wa usab akoy mahimo.” Ang dinakpan igo lamang sa pagdanguyngoy. Unya gitawag ni Kapitan Nabia ang usa ka sakop. “Fidel, hain si Urias?” “Tua na sa duldol, Sir. Nag- andam sa pisi.” Miyango- yango si Kapitan Nabia. “Tawga si Ernesto ug si Badong. Dad- a ninyo ang bitayonon didto,” matod niya.
“Karon dayon, Sir,” matod ni Fidel nga misambilay sa iyang riple.
Ang duldol nag- umbaw sa usa ka dakong balahaan diin milambo ubos sa pag- amuma sa Kinaiyahan uban ang mga sungot ug kakahoyan nga sama sa tugas, tulog- tulog, lagnob ug uban pang ihalas nga mga tanom. Ang punoan sa duldol daw usa ka hari nga nagtindog daplin sa umpas nga maoy trono sa iyang kahalangdon. Ubos sa labong nga kadahonan sa duldol makita ang usa ka bulos nga kawayan samtang ang berdugo magpaabot sa mando anus- a tabtaba ang higot sa kawayan. Unya ang bitayonon wala nay katumban ug pipila lamang ka gutling ang iyang kalag mobiya sa dayon binilin ang iyang lawas nga magbitay sa usa ka tigsong sanga sa duldol.
Ubos sa mando ni Kapitan Nabia, ang bitayonon gibinaklid paggapos. Mikilisiw kini, apan mipuyo lang usab dayon. Tingali nagpaabot na lamang sa iyang kataposan. Wala man usab siyay mahimo. Kon modagan siya, bala man ang mogukod ug makita lamang nila ang iyang katalaw nga moatubang sa kamatayon.
Gipatindog ni Fidel ug ni Badong ang bitayonon sa kawayan. Midali pagkatkat si Urias sa duldol ug gitunton ang pisi nga may hangman’s knot sa tumoy. Gidawat kini ni Fidel ug gisul- ot sa ulo sa bitayonon nga bisan wala maggunok nabati ni Fidel ang kabugnaw niini. Mihangad si Fidel kang Urias. Gibira ni Urias ang pisi ug human banabanaa nga mohugot na kini kon mahulog ang kawayan sa yuta, gilambod pag- ayo ang nahabiling kutay sa laing sanga aron pagseguro nga dili gayod mohaplot.
Sa dayon nang pahilayo ni Fidel, nabatyagan niya ang pagtulo sa mga luha sa bitayonon. Gisikdo ang iyang kasingkasing sa usa ka mabugnaw kaayong butang. Miginhawa siyag halawom nga nagtan- aw sa tapong bungtod. Unya dali siyang mibiya sa duldol ug miagpas kang Urias pahiduol kang Kapitan Nabia.
Misenyas si Kapitan Nabia ngadto kang Badong nga mitabtab usab dayon sa higot sa kawayan. Ang kawayan nahulog sa yuta ug ang binitay misikad- sikad sa hangin ug midiwalwal ang dila.
Ulahi nga mibalik si Fidel sa lagkaw. Militok siyag pangaliya sa Kahitas- an nga unta dawaton didto ang kalag sa binitay. Human makapanguros, mibiya si Fidel nga walay lingi- lingi.
Si Urias ug si Badong maoy naghugos sa lawas sa binitay aron hiposon sa lungag nga giandam sa ilang mga kauban.
( Urias, usa kadto ka hitabo nga dili nato mahikalimtan didto sa Bulyugan. Apan dili nato mabasol si Kapitan Nabia. Diha kita sa taliwala sa kagubot ug ang pagluib sa Yutang Natawhan way bili ug dili ikabaylo sa kadaogan ug ambisyon sa mga makiyutawhanon alang sa kaluwasan ug kalinaw sa tanan.
Lain may ato, bag- o lang kong giordenahan pagka pari, ug nagkita kami si Kapitan Nabia karong bag- o didto sa Katedral. Misimba siya ug labihan niyang hinangopa. Nagpakisayod siya kon hain ka na karon. Ako siyang gisuginlan nga usa na ikaw ka mananambal ug miboluntaryo sa Vietnam isip usa ka medical officer. Gisultihan ko usab siya nga linga ka kaayo sa pagpangluwas sa mga kinabuhi didto.
“Balaanon nga propesyon kana,” matod niya. “Dili sama kanako nga kanunay giandam ang kaugalingon alang sa pagpatay.”
Ug tuod, si Kapitan Nabia major na karon sa PC. Gipakita pa gani niya ako sa samad nga iyang naani didto sa Cotabato sa usa ka engkuwentro.) USA ka hapon niana, mao pa gayoy paglingay sa Adlaw, nabati sa tanan ang singgit sa usa ka bantay nga nagpahibalo nga may nagsingabot nga mga kaaway. Miduol dayon si Fidel kang Kapitan Nabia nga mihiplig sa puting nuog nga maoy iyang gigamit sa paglimpisa sa iyang kalibre .45 nga pistola. Daling mimandar si Kapitan Nabia sa iyang kaubanan sa pagbiya sa lagkaw. Didto sila manago sa luyo diin may mga batong dagko nga makasalipod kanila gawas sa mga kahoy ug kasungotan. Sa ilang nahimutangan kon
Alang kang kinsa ang bitayan? Si kinsa ang kataposang magbitay sa sanga sa duldol sa Bulyugan?
mahiabot na ang mga kaaway sa lagkaw mahibantang gayod kini kanila. Hilom sila nga naghulat, daw ang gutlo dugayng miunat sa iyang mga bukton, ug namutlog ang mga singot didto sa agtang ni Fidel.
“Fire!” Ug mibanos ang buto- buto gikan sa mga pusil sa mga gerilya.
Nangatumba ang pipila ka kaaway. Ang uban mingbalos pagpusil, apan diyotay da sila niadtong higayona ug dihang nahutdan na silag mga bala, may tulo ka buok nga mingpataas sa ilang mga riple diin didto sa tumoy may gitangkil nga mga panyong puti.
Nanggula gikan sa ilang gipanagoan ang mga gerilya. Dihang nahiduol na sila sa tulo ka kaaway, usa ka buto maoy nabati ug naigo si Kapitan Nabia sa bukton. Mibanos usab ang pipila ka buto gikan sa iyang mga sakop tumong sa gigikanan sa unang buto. Ang nagtinga nga pikot nabugtoan dayon sa gininhawa. Tungod sa kalagot ni Kapitan Nabia gisakmit niya ang pistola gikan sa usa ka gerilya ug gipamusil ang tulo ka dinakpan. Napukan ang duruha. Wala ikapadayon sa kapitan ang pagkablit sa armas nga gipunting sa ikatulo, gipangagiwan siya sa kusog. Miduol dayon si Urias sa kapitan ug gitanaw ang samad niini.
Nianang pagkaugma samtang nangaon ang mga gerilya og tinanok nga kamote, nabatyagan ni Fidel ang Hapon nga nagpunay og tutok kanila. Miduol ang usa ka gerilya sa Hapon.
“Ikaw, gusto kaon kamote Hiriping?” bugalbugal nga sukna sa gerilya.
Mitudlo ang dinakpan sa kamote didto sa kamot sa gerilya.
Gipanitan sa gerilya ang kamote ug nagngisi nga mitunol sa mga panit ngadto sa Hapon.
“O, tomadachi, misi- misi,” ug mibahakhak ang gerilya. Misunod ang uban pagpangatawa.
Mitutok si Fidel kang Kapitan Nabia ug unya ngadto kang Urias.
“Sige, Fidel,” matod ni Kapitan Nabia. “Buhata ang anaa sa imong hunahuna.”
Gipunit ni Fidel ang usa ka buok kamote ug miduol sa Hapon nga nag- usap gihapon sa panit nga gihatag niadtong bugalbugalong gerilya. Mahinangpon nga midawat ang dinakpang kaaway sa pagkaon. NIANANG pagkagabii, nahipugwat si Fidel sa inagulo gikan sa kahoy nga gigairan sa Hapon. Mitakilid siya ug gipukaw si Urias nga diha sa iyang tupad. “Ngano?” matod ni Urias nga mitimbakuwas dayon. “Ang dinakpan, miagulo,” matod ni Fidel. Giduol sa duha ang nahimutangan sa dinakpan. Gipasiga ni Fidel ang espat nga iyang dala tumong sa Hapon. Didtoy pula nga dugo sa dughan niini. Dali nga mipungko si Urias ug gigisi ang uniporme sa kaaway. Nakita ni Fidel ang samad diin nagpadayon pag- agos ang lab- as nga dugo nga daw migilaw ubos sa kahayag sa espat. Mikiwi ang nawong sa pikot. Ang ubang mga gerilya nahigmata dihang kalit lamang nga misinggit ang Hapon. Midugok sila lakip si Kapitan Nabia sa nahimutangan nilang Fidel.
“Gidunggab,” matod ni Fidel kang Kapitan Nabia samtang nagpadayon pagbaat si Urias sa samad sa pikot.
“Kinsay naghimo niini?” sukna ni Kapitan Nabia. Ang iyang mga mata gipalibot sa iyang ginsakopan. Walay naningog. “Dili kini unta angay buhaton kay ugma bitayon na man ang dinakpan,” gikan ni Kapitan Nabia.
“Apan usa siya ka POW, Kapitan,” matod ni Urias. “Prisoner of War.”
“Way POW nga atong dad- on!” Gihulbot ni Kapitan Nabia ang iyang pistola ug gitumong sa dinakpan nga niadtong higayona nagdeliryo na. Usa ka buto milanog ug gihugot ni Urias pagkumo ang iyang mga kamot. Si Fidel nanguros. PAGKABUNTAG human makapamahaw, mipadulong si Urias sa usa ka tugas. Milingkod ug misandig sa punoan. Miduol si Fidel. Daw may halawom nga gihunahuna si Urias. Mipunit si Fidel og usa ka bukong ug milingkod tupad kang Urias.
“Anus- a matapos king tanan?” ug nanghupaw si Urias. Gikuot sa bolsa sa iyang dentro ang usa ka mubong lapis ug usa ka pirasong papel. “Ang gubat?” matod ni Fidel. “Oo, ang gubat.” Gibukhad ni Fidel ang gamay nga Bibliya nga iyang dala ug gipangita ang anib diin nakig- away si David kang Goliat. Dihay gikudlit ni Urias didto sa papel.
Ang lanog sa kinatibuk- ang tingog sa look out niadtong higayona nakapahipugwat sa duruha. Migula si Kapitan Nabia ug gitagbo ang usa ka tawo nga may dalang sulat. May bun- og ang tawo ug gipainom ni Fidel og tubig.
“Men,” matod ni Kapitan Nabia. “We have to pull out!” Ug mimando kini sa tanan aron mangandam.
( Sa tanan ako lamang ang nahibalo unsay unod sa sulat. Gikan kadto sa Garrison sa mga kaaway nga magpaampo kanato nunot sa kamandoan gikan ni Hen. Wainright sa Bataan. Apan si Kapitan Nabia dili gayod moampo. Mao nga namalhin kita og gikutaan. Mingbiya kita sa Bulyugan.)
PIPILA lamang ka takna sukad mibiya ang pundok ni Kapitan Nabia sa ilang kuta sa Bulyugan, misapod ang mga kaaway uban sa pipila ka Pinoy nga sakop sa Makapili. Ang mga kaaway walay nahimo gawas sa pagbalik sa agi.
Sa bag- o nilang gikutaan human molabay ang mga adlaw, nahibaloan na lamang ni Kapitan Nabia nga gipulihan sa mga tulisan ang ilang kuta sa Bulyugan. Ang mga tulisan nagpaila sa katawhan nga mga gerilya sila pinangulohan ni Kapitan Tirong. Ang mga tulisan walay gipili. Kinsa kadtong dili mohatag sa ilang pangayoon ilang dakpon ug pasanginlang maki- Hapon. Ug didto sa Bulyugan ang tanang dinakpan nga mga Pilipino o mga Haponanon ilang gibitay sa duldol. Kini wala malilong kang Kapitan Nabia ug sa mga ginsakopan niya.
“Kinahanglan sumpoon si Kapitan Tirong!” matod ni Kapitan Nabia. “Atong katungdanan isip tinuod nga mga lumalaban sa Inahang Yuta ang pagsumpo kaniya!”
( Usa ka gabii niana gisulong ta ang Bulyugan. Sayod akong mahinumdom ka gayod niadtong gabhiona, Urias. Nakalitan sila si Kapitan Tirong. Mingsukol sila, apan tungod sa inantigo nga paagi ni Kapitan Nabia naparot sila. Hinuon, nakaeskapo si Kapitan Tirong ug mao na lay atong nahibaw- an nga nagpasakop kini sa Makapili. Naglagot si Kapitan Nabia ug nanganti nga kuoton si Kapitan Tirong dihang nabawi nato ang atong kuta.)
Tungod kang Kapitan Tirong daghang Pilipino nga lumalaban sa tinuod nga mga gerilya ang nadakpan sa mga pikot. Usa ka higayon, gipatawag ni Kapitan Nabia
sila si Urias, Fidel ug Badong.
“Kamo ang nakita kong kasaligan alang sa pagkuot kang Kapitan Tirong,” matod ni Kapitan Nabia. “Karong gabii molakat kamo. Sa sam- ang sa lungsod didto sa payag sa sepulturero kamo abot. Ang ngalan sa sepulturero mao si Apdot ug siya maoy motudlo kaninyo haing balaya si Kapitan Tirong.” Nangandam ang tulo. Nianang pagkagabii, gituman sa tulo ang ilang misyon. Si Fidel, nagsul- ob og sapot sa usa ka pari, nagsipit sa iyang Bibliya. Si Urias, naghulad sa panagway sa usa ka mangingisda, nagsambilay og pukot. Si Badong nagpakatigulang nga ango- angohon. Wala sila magkuyog. Nag- ulhos sila aron dili himangdan sa katawhan o sa mga kaaway ba hinuon o dili ba sa mga traydor nga mga Pilipinhon. Didto sila mag- abot sa payag sa sepulturero.
“Naa siya sa balay sa tenyente del baryo,” matod ni Apdot. “Naninguha man god kana sa anak sa tenyente.”
“Nganong daghan mang tawo didto sa akong pag- agi?” matod ni Badong.
“Adlaw sa tenyente,” tubag ni Apdot. Mianha man gani gabii si Kapitan Isanatu.”
“Unya anhi ba gyod na si Kapitan Tirong agi pauli sa iyang gipuy- an?” gikan ni Fidel. “Oo,” matod ni Apdot. Gitan- aw ni Fidel si Urias nga mihiram sa iyang pistola didto sa hawakan niini.
Unya nabati nila ang hinagubhob didto sa dalan. Gihuyop ni Urias ang siga sa lamparilya ug kalit milukop ang kangitngit kanila. Mga batan- on diay nga gikan sa balay sa tenyente. “Karong gabhiona kuha na gyod, Bay!” matod sa usa nga nasikop sa pandungog ni Fidel.
“Seguro gyod, Bay,” pakli sa lain. “Tua, ay, hubog na man to si Tenyente. Ug nanaog man to si Kapitan Tirong ug si Agnes.” “Diin man padulong, Bay?” dihay misukna. “Didto, ay, ilawom sa mangga likod sa balay!” Gikablit ni Fidel si Urias. “Mopauli ba kayha to?” Si Apdot ang mitubag. “Mopauli gyod na. Bisan lawom na kaayo ang kagabhion ug madugay siya sa ka Tenyente, mopauli gyod na si Kapitan Tirong. Anaa da man god nang iyang gipuy- an diha sa unahan og diyotay ning menteryo.”
Pagkataudtaod, nabati nila ang uwang sa usa ka iro didto sa unahan. Nanganaog ang upat. Si Urias ug si Badong mihubong niadtong punoan sa lubi, samtang ang sepulturero ug si Fidel migawas sa dalan. Sa unahan, ilang nakita ang usa ka tawo nga nagtutaghoy samtang nagpadulong kanila. “Siya na kana,” matod ni Apdot kang Fidel. Sa pagkahiduol na sa tawo, mihinay kinig lakang sa pagkabatyag sa duruha.
“Maayong gabii diha, Kapitan Tirong!” gikan kang Apdot.
“Aw, ikaw diay, Apdot?” matod ni Kapitan Tirong. “Kinsa man kanang kuyog mo?” “A, si Padre.” Dungan sa pagtubag ni Apdot sa pangutana ni Kapitan Tirong, gihulbot ni Fidel ang iyang pistola.
“Kapitan Tirong, ayaw og lihok kon di ka buot mabalbag kanang imong bagulbagol!” matod ni Fidel.
Misenyas si Apdot kang Urias ug Badong nga daling nanggawas sa ilang gitagoan. Gidala nila si Kapitan Tirong didto sa sulod sa menteryo ug gigapos pag- ayo. Gibaatan ang baba. Human sa kadiyot nga pagbatyag sa kalikopan, nanglakaw sila. Si Urias ang nag- una. Nagsunod sila si Kapitan Tirong, Badong ug Fidel. Didto sila paagia sa likod sa sementeryo ni Apdot padulong sa bukid. GIBALI- BALI pagsagpa ni Kapitan Nabia si Kapitan Tirong. “Banyagang dako!” nagpaminti si Kapitan Nabia. “Bisag patyon pa ko ninyo, modaog gayod ang mga Hapon!” singgaak ni Kapitan Tirong. “Wa nay esperansa nga mobalik pa si Heneral MacArthur!”
Nangluwa si Kapitan Tirong sa dugo nga naugom sa iyang baba.
“Patyon ka gyod namo!” singhag ni Kapitan Nabia ug misenyas kang Urias, Badong ug Fidel. Sama sa naandan, giandam sa tulo ang bitayanan. ( Sa akong nahinumdoman, Urias, si Kapitan Tirong ang kataposan natong gibitay sa duldol sa Bulyugan. Sa dayon ko nang sup- ot sa pisi sa iyang liog miingon siya kanako nga wala siya magdahom nga adto didto siya mamatay. Tingali nahinumdoman usab niya kadtong kalabera nga imong gihisgotan sa kataposang estropa sa imong balak.)
Ang paghandom walay pagkasalop sa Bulyugan. Nagbuntaog gihapon didto ang duldol.
( KATAPOSAN)