Ang Bayok ni Gunong
...the religious impulse …[is] a force which belongs to the dark side of man. --Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History (1980) (Anib 18) Mga Hisgot-hisgot sa Talad-kan-anan
MAAYO ba ang imong pagkatulog kagabii, Dear?” sukna ni Mrs. Hernaez ug miipis og juice sa iyang baso. Nahaigking si Dr. Hernaez. Gabii? Nganong hinumdoman pa ba ang iyang nahimo sa gabii, sa daghang gabii sa iyang kinabuhi?
“Wa na ko makamatngon sa imong pag-abot sa balay, Santiago,” mipadayon si Mrs. Hernaez. Nagpabiling malinawon ug inosente ang iyang dagway. Walay mansa sa pagduda o bisan unsang mahimatikdan niini. Dili madudahon nga asawa si Mrs. Hernaez.
Apan ang inosenteng pangutana sa iyang asawa kinahanglang tubagon. Way katarongan nga magmakuli siya pagtubag sa inosenteng pangutana gawas lang kon kini nakatandog sa iyang konsensiya.
Nangigham si Dr. Hernaez. “I’m working on something. Ug kining akong gitrabaho nangilabot sa akong mga gabii.”
“My goodness! Gidala mo ba hangtod sa pagkatulog ang imong trabaho? That’s too much, Santiago.” Unya milantaw si Mrs. Hernaez kang Bestra ug miingon: “Dad-a na diri ang tortilyas, Bestra.”
Taudtaod nga nahaunlod na usab sa halawom nga pagtungok si Dr. Hernaez. Iyang namatngonan ang iyang kaugalingon nga giinanayg butad paingon ngadto sa walay timik nga kangiob sa iyang kahiladman, ug siya gaan nga naglutaw sa wanang, wa magpakita og mga timaan sa pakigbisog batok sa butad. Hain man ang tinugsaran niining wanang? Walay nagbungbong sa kangiob. Ang kahayag maoy konsepto lamang sa maong abstraksiyon. Dihay kahaw-ang ug kauga nga iyang gibati ug kini dili ra usab lahi sa kahaw-ang ug kauga niadtong wanang nga gilutawan sa iyang diwa.
Nangagho si Dr. Hernaez. Nasayod siyang dili magmalinawon ang iyang mga gabii hangtod dili niya kapangitaag tubag ang daghang pangutana nga naghamok sa likod sa iyang kaisipan, mahagitong mga pangutana nga kauban sa iyang mga konsepto sa sala ug sa moralidad ug sa mga tipak sa kasaysayan nga iyang hisindolan sa iyang pagpangutingkay sa daghang basahon.
“Moanhi diay si Inday Merle karong umaabot nga pista sa Santo Niño, Dear,” si Mrs. Hernaez miingon ngadto sa iyang bana nga nagtungok. “Mitawag siya kagahapon sa telepono ug nangomosta kanimo.... Are you sure wa kay gipamati sa lawas, Santiago?”
Miyango-yango si Dr. Hernaez. Si Merle iyang manghod nga babaye ug didto na sa Manila manimuyo tapos maminyo. Si Inday Merle inilang pediatrician ug nagtrabaho sa usa sa dagkong mga tambalanan sa gobyerno sa Manila. Kaniadto,
sa nag-eskuyla pa kini sa kolehiyo, schoolmate siya ni Mrs. Hernaez ug suod nga higala.
“Maayo sab hinuong makaduaw siya sa Sugbo panagsa,” ni Dr. Hernaez pa. “Dugay na kaayo na si Merle nga wala makaduaw sa Sugbo. Ambot makamao pa ba kaha na siyang mobinisaya.” Uga ug way kadasig ang iyang tingog. Mihigop siya sa init nga kape. “Ako mismo morag nalimot na sa dagway anang Merle.”
Nahikatawa si Mrs. Hernaez. “Mokuyog tingali kuno ang mga bata, Dear, ug si Rinaldi. Kana si Rinaldi ra ba wa pa gyod na makakita sa pista sa Santo Niño dinhi sa Sugbo… Sige lag ingon nga mobisita siya dinhi. Apan hangtod karon ang iyang gusto wa pa niya matuman. Unsaon nga nalingaw man og maayo sa iyang negosyo…”
Si Rinaldi…? Oo tuod, si Rinaldi diay… Nahitalunong siyag makadiyot. May nahinumdoman siya labot kang Rinaldi….
“Sus, hangtod ang akong suod nga mga higala nga tua na manginabuhi sa laing nasod mamista dinhi sa Sugbo,” mipadayon si Mrs. Hernaez. “Si Marites nga tua na mag- nurse sa New York miabot kagahapon. Ug si Didang Ballesteros nga tua na manimuyo sa Melbourne mitawag kanako kagabii kay moabot kuno sila dinhi karong Domingo uban sa iyang banang Awstralyano.”
Milingi si Dr. Hernaez sa iyang asawa. Wala siyay interes sa mga higala nga gihisgotan niini busa lain ang iyang gipangutana: “Si Doroy, unsay balita ni Doroy sa Manila?” Si Doroy iyang bayaw. Usa kini ka maayong laking enhinyero nga may iyang kaugalingong kompaniya sa konstruksiyon sa Manila.
“Wala si Doroy sa Manila karon,” tubag ni Mrs. Hernaez. “Sa kataposan namong panagsulti, nagtawag siya kanako gikan sa Bais. May gitiwas kuno sila didtong construction nga sentral sa kamay. Ang ilang plano nga mohapit na lang sila dinhi sa Sugbo una pa mopadayon sa Manila. Miapas man diay kaniya si Soledad uban sa mga bata sa miaging semana.”
Sentral sa kamay sa Bais? Nahimut-okan na usab si Dr. Hernaez. Sa dokumentasyon nga iyang gibasa sa symposium sa local history, ang usa sa iyang gikuhaan og mga kasayoran miingon nga ang Central Azucarera de Bais misakripisyo kanhi og kinabuhi aron pagpadagan sa dagkong mga makina niini. Sa likod sa iyang kaisipan inanayng mipakita ang gipaningot nga dagway sa tigulang samtang naghinugilon kini kaniya sa hitabo nga iyang nasaksihan. “Usa ka tigulang lumad ang ilang gisakripisyo, Sir. Diyos ko,” ug nanguros ang tigulang, “makalilisang ang iyang tiyabaw paghimo sa seremonyas. Apan mas kusog ang dahunog sa mga makina nga miandar sa unang higayon sa dihang mitulo ang dugo sa gisakripisyo...” Sa likod sa kaisipan ni Dr. Hernaez, ang tiyabaw sa sakit nga kamatayon naglanog-lanog gihapon sa mga bungbong sa iyang panumdoman. “Dear?” “Ha? Aw, oo,” ug midagkot siyag laing sigarilyo ug mipasigpat kang Mrs. Hernaez nga naglantaw kaniya. “Labing maayo hinuon kon silang magtiayon ang nia sa pista sa Santo Niño.” Karon wala na usab mahimutang ang iyang kaisipan. May mga anino nga nanglihok didto ug siya nga nakamatngon niini morag gikulbaan na usab. Yatis, may daghan pang butang nga nagkinahanglan sa iyang panahon ug pagtuon. Mipuno siya: “Taudtaod na silang wa makaduaw dinhi sa Sugbo, Amanda, di ba?”
“Almost six years,” mitubag si Mrs. Hernaez. “Kataposan nilang duaw sa Sugbo usa pay ilang anak. Karon tulo na kuno.” Ug nahikatawa si Mrs. Hernaez. “Dili lang lagi hibaw-an ang panahon,” mipuno siya ug midimdim sa iyang juice.
“Tinuod kana,” mitubag si Dr. Hernaez. Ug ngadto sa iyang kaugalingon miingon siya: Usahay ang dagan sa panahon makapahikugang sa tawo. Ang kasaysayan lang sa Sto. Niño daw dili katuhoan. Kinsay magdahom nga kapin na sa 400 ka tuig ang nakalabay sukad sa paghiabot niini dinhi sa Sugbo! Unya milingo-lingo siya ug mihigop sa iyang kape. Kataas nga panahon! Kataas nga kasaysayan! Kadaghan sa mga hitabo ug mga misteryo nga tingali dili na masubay!
“Unya kanus-a man ta mangadto sa beach, Papa?” Ang tingog ni Cynthia mikab-ot kaniya. “Kanang dili kaayo ka busy, Pa, aron mo- enjoy sad ka sa dagat.”
Mihigop na man siya sa iyang kape. Bugnaw na ang kape. Ang kapait niini nanganaykanay sa iyang tutunlan. “Tanawon nato karong umaabot nga berano,” mitubag siya. Unya milantaw siya kang Mrs. Hernaez ug mipuno: “May nagsulti nako nga bisan ang dagkong mga hotel dinhi nag- develop og world class beach resort sa Lapulapu.”
Mikab-ot si Mrs. Hernaez sa torta ug mipalain: “Ang sekreto ining torta sa Argao wa gyod makuha sa mga bakeshop dinhi sa Sugbo hangtod karon.”
Mipakibo si Dr. Hernaez sa iyang mga abaga. That’s it, bisan ang yanong mga butang nga dala sa kultura, sama sa recipe sa pagluto, may iyang kaugalingong mga sekreto. Ang relihiyon pa kaha ang wala? Ilabi na ang karaang mga relihiyon sa Sugbo?
Taudtaod siyang nagtungok. Naunsa ba siya? Bisan ang inosenteng komentaryo makapaikag dayon kaniya ug mangitag kalambigitan sa iyang gipangutingkay sa kasaysayan.
“By the way, komosta man diay si Rinaldi?” Si Rinaldi nga bana ni Inday Merle usa ka Italyano. Kini maoy nagdumala sa sikat nga bar & restaurant sa Manila, ang Black Friars.
Nahinumdom siya kang Rinaldi nga usa ka langas nga tawo nga kanunayng nagkatawa. Mora kinig kanunayng ginindotan sa kalibotan ug sa mga tawo nga iyang ikasugat.
“Maayo man kuno, kaluoy sa Diyos,” mitubag si Mrs. Hernaez ug mihungit sa torta. “Karong bag-o lang, miingon ni Merle, nag-abli kuno og bag-ong pizza house si Rinaldi sa Pasig.” Gitilawan ni Mrs. Hernaez ang espesong sikwate. “Sus, mosamot man tingali ko pagka overweight niini….”
“Mag- jogging lang ta every Saturday ug Sunday, Mommy,” miingon si Cynthia nga nagkatawa. “Hapiton man ko dinhi ni Ingrid ug ni Mrs. Banaag. Kaila man mo si Mrs. Banaag, Mommy, di ba?”
“Of course… Husto tuod… maayo… maayo kanang hunahunaa, hija. O, sige, atong planohan na unya… Sus, Santiago, alas otso pasado na apan nagtungok ka pa diha. Wa kay klase karon, Dear?” “I’m thinking about Rinaldi.” “Bahin sa unsa?”
(PADAYONON)
Ang mga ritwal sa relihiyon, kultura, ug kasaysayan nakahimog kahasol sa alimpatakan ni Dr. Hernaez…