Ang Mga Surbeyor Sa Liguasan Marsh

(Gula 3)

GAMAY ug danglog ang dalan paingon sa Bukid sa Pulanggi, usa ka gamayng hiwa sa kasagbotan sa salog sa lasang nga natabonan sa tumpi sa nangalatang mga dahon sa higanteng mga kahoy. Ang bag-ong tulpos sa gipamutol nga mga kahoy sa isigkakilid sa dalan ug ang nanuybong mga gamot nga may lab-as pang tagok, manugsok sa ilang mga kilid ug minghiwa sa lapalapa sa ilang mga sapatos nga goma samtang nag-angat sila subay sa dalan. Kon may baga gani nga magbitay nga mga sagbot nga nangulapot sa mga uway ug mga bagon ug mobabag sa ilang agianan, ang interpreter nga si Ismael mouna sa iyang mga kauban ug molampas sa mga bagon ginamit ang iyang hait nga gamit, usa ka karaang sundang nga isyu pa sa gobyerno sa US, ug maghimo siyag agianan sa pungot sa mga dahon ug kasagbotan. Subay niining agianan, duol sa oras nga nanagkamang sila si Alberto ug ang batan-on niyang mga kauban, ug ang yamog mitumog sa ilang mga maong nga dyaket, samtang ang mga pinutlan nga nanulpos na ug ang mga bagon minghiwa ug minggaras sa ilang mga nawong ug sa likod sa ilang mga kamot. Ug unya ang agianan miluwa nila ngadto sa hawan sa bungtod sa Bukid sa Pulanggi, may gagmay silang mga samad nga nanagdugo ug may mga alimatok na ang ilang mga nawong.

Nanglingkod sila sa hawan nga nagtinagurha ug isigpaso sila sa tambok nga mga alimatok sa ilang nawong ug mga kamot. Nalingaw si Alberto ug gara kaayo siya, kay taga siyudad lagi apan wala malisang. Tungod sa sigarilyo, walay nahimo ang mga alimatok nga morag dili maunsa ug dili mamatay ug nangahulog ug nagkadugo ang yuta; mora silag naghimo og karaang ritwal sa padugo gikan sa ila mismong lawas.

Sa ibabaw nila, gikuwadro sa habog nga bungbong sa higanteng kakahoyan sa sidsid sa hawan, nasang-at ang usa ka bahin sa kalangitan ingon sa gibalit-ad nga kadagatan. Unya mipatim-aw ang Adlaw, nagtan-aw sa kuwadrong tumoy sa kakahoyan ug latas sa kadahonan nga naigo sa kahayag, ug taudtaod may makahahadlok nga tingog gikan sa gamayng bahin sa kalangitan samtang kalit nga mipataas ang hulyon sa mga banog gikan sa ibabaw sa lasang ug sa lata na nga mga lungag sa patayng mga kahoy.

Naghayang si Alberto nga nagtan-aw sa mga banog nga nanagpaanod sa hangin. Samtang nagtan-aw siya sa mga langgam, ang iyang mga kauban nagputol og mga kahoy para sa triangulation tower ug nagsugod dayon silag himo sa pundasyon niini. Napunting gayod ang iyang mga mata sa iyang gilantaw ug hilabihan ang iyang kahibulong, hangtod nga wala niya mabantayi nakita niya ang mga balahibo nga nagkatag sa kahanginan, nakita niya ang lainlain nilang kolor, ang gitas-on

Dinhi ning dapit diin labing nipis ang tabil nga nagulang sa kinabuhi ug kamatayon…

sa ilang mga pako, ang lainlaing piyaos sa ilang mga tingog; nabati niya ang detalye niining tanan ug naila niya ang matag usa sa sobra sa traynta ka banog ug mahibaw-an niya ang molupad gawas sa nakuwadrong bahin sa hayag nga langit.

Dihang nahuman na ang katunga sa triangulation tower ug naniudto na sila, miingon si Alberto sa iyang mga kauban: “Karon pa ko kakitag daghan kaayong banog sa tibuok nakong kinabuhi. Wala sila mahadlok nato.”

“Wala ra na, uy,” matod sa instrument man nga si Alfonso. “Nakakita na mig tigre, elepante, ug dagkong sawa sa Vietnam.” Gitudlo niya ang unahan, mga napulo ka tiil ang gilay-on ug miingon siya: “Usahay makakita mig mga tigre nga mga ingon ana kalay-a nga kalit lang motungha dinha!” “Burit lang nang imo, uy,” ni Alberto. “O, o— ba, Alberto. Pangutan-a nang imong agaw nga si Francisco. Kuyog man na siya namo sa wa pa tong Tet Offensive.”

“Ah— o,” ni Alberto. Nahinumdoman niya ang giestorya sa iyang ig-agaw nga si Francisco samtang namula-pula na kini sa beer ug buhi kaayo ang mga kaagi sa perlason og panit nga mga buring nga Vietnamese ug ang pag-inom og bino sa mga beranda nga French-style sa Vietnam. Wala pa kadtoy semana sa pag-uli ni Francisco gikan sa Vietnam. Nangadto sila niining karaang bar sa Siyudad sa Zamboanga, dili tungod sa beer dinhi nga igang ug las-ay kondili tungod sentimental nga mga hinungdan. Nakapanglingo siya nga sa iyang hunahuna nakita niya ang kalasangan sa Vietnam ug ang dalan sa bukid diin kalit nga mitungha ang tigre atubangan sa iyang ig-agaw ug sa mga kauban niini: usa ka nagbinugtong nga tigre nga ingon kadako sa nating baka, ug walay napulo ka tiil ang gilay-on. “Kon tua mi sa lasang,” matod ni Francisco niya, “ang mga giya namo nga Vietnamese mag-una namo, dagpason ang kasagbotan ug mga kahoy, magsinggit silag kusog kaayo, ug magdukdok og basiyong mga lata aron pag-abog sa mga mananap nga naghubong sa kasagbotan. Pero kon makahibalag kag tigre— ayaw gyog lihok, bisag gamay; bisag pagpamilok. Unya paabota, ug pag-ampo nga ang tigre nakakaon na ug busog na kaayo, kay mobiya lang ni paingon sa lasang. Mao nay nahitabo namo adtong higayona.” Nasuya kaayo si Alberto nga namati sa iyang ig-agaw ug medyo wala mahimutang nga nagtan-aw sa uban niyang mga ig-agaw ug mga paryente nga nagnganga nga namati pag-ayo sa estorya.

“Apan nindot kaayo ang mga banog,” matod ni Alberto sa iyang mga kauban nga nag-alirong sa hawan sa bungtod sa Pulanggi. “Makakita man lang god ko ani adtong bata pa ko kon managit og piso, magtuyok-tuyok unya mokalit lang og tugpa ug signit sa ilang kuko nga morag bulang, unya mobalik og lupad nga nagdala na sa piso nga nagpiyaos intawon ug ang himungaan intawon magkabuang og dagan-dagan, magkalkag ang balahibo nga magpangita sa nawala niyang piso.” Mihunong siya, naulawg gamay nga nagpagawas sa lumong bahin sa iyang pagka tawo, ug unya mipadayon: “Dinhi, hinuon, libre kaayo silang magpaanod-anod sa kahanginan, dili kuyaw sa piso ug sa himungaan.” Unya mihunong na pod, kay nakahibalo siya nga nagkalawom na ang iyang mga gipanghunahuna ug dili na ni mahinungdanon sa iyang mga kauban. Apan ngadto sa iyang kaugalingon, midugang siya paghunahuna: Dinhi sa lasang, dili na sila ang manunulong— o mamiktima, apan sila ang hari sa kalangitan.

“Para nako mga mamumuno na sila. Way puangod nga mga mamumuno.” Ang instrument man nga si Alfonso wala mohunong og kaon, wala gani moginhawa, nagsansan sa pagkaon gikan sa aluminum niyang balonan ngadto sa iyang baba ginamit ang iyang kamot. Nanglagpot ang mga mumho gikan sa iyang baba samtang siya nag-estorya. “May tangkal mi sa himungaan sa una sa probinsiya, ug usa ka gabii misulod ang banog sa tangkal ug gipamatay ang tanang himungaan, apil ang sunoy. Dili kay gutom siya nga gipamatay niya ang tanan namong himungaan— usa ka himungaan sobra na man na niyang pagkaon ba— pero salbahis gyod siya, salbahis gyod ug way kaluoy; anak ng putang ina!” Ang instrument man naglingkod nga nagkuros ang mga bitiis. Mubo siya ug mestiso-Katsila ang hitsura. Ang iyang bungot, nga dali rang manubo, nga kon tan-awon nimo siya morag pirme lang nanginahanglan og labaha— mitabon sa iyang suwang. Sa unang higayon sukad sa pagsugod niyag estorya, mihunong siya og kaon ug gitutokan niya ang mga banog sa ibabaw, gibalikas niya sa Tinagalog, kay Tagalog man siya: “Anak ng putang ina!”

“Wa ko kahibalo, Fons,” ni Alberto, nga nagyaka sa kilid niya. “Dinhi, ang mga banog dili tingali mohimo niana— ang akong ipasabot nga basta na lang mopatay bisag way hinungdan. Sa ilang puluy-anan, ang mga banog, sama sa ubang mga mananap, dili mopatay gawas kon nagkinahanglan og pagkaon.”

“Dili lang ang mga banog,” pintok nga sulti ni Alfonso, ug misugod na usab siyag kaon gikan sa iyang balonan nga nagkinamot, nagsansan na usab sa pagkaon ngadto sa iyang baba, samtang nagliraw ang iyang mga kalimutaw. “Ang ubang mga hayop ug tawo pod.”

Nakabasa si Alberto og sugilanon (kang Steinbeck ba to nga “The Hawk”?) kabahin sa usa ka mangtas, salbahis nga banog, nga makapamatuod sa gisulti sa kauban. Nag-usara, layo sa iyang hulyon, ug wala sa iyang naandang pinuy-anan, nahimo kining mangtas ug basta mopatay na lang. Sa ingon niana nga palibot, di gyod mosipyat nga mahimong usa ka mangtas ug walay kaluoy nga mamumuno ang nagbinugtong nga banog.

Tungod kay dili man siya buot nga makiglalis sa instrument man nga maoy ilang pangulo, kay di man siya ganahan og lalis nga way hinungdan, miingon si Alberto: “Nganong wa pa man mobalik ang uban? Giuhaw na kaayo ko.”

“Morag nanaog gyod to sila sa ubos,” matod sa rod man nga naglingkod duol sa surbeyor. Gitawag siyag Dante, usa ka ambongan nga batan-on nga kulong og buhok, lig-on og lawas ug maskulado. “Didto nato makita ang mga uway.”

“Dugay to silang makabalik kon adto sila manguha og tubig sa uway,” ni Alberto. Iyang gipasimang ang estorya nga nagkalawom ug nagkaintelektuwal, ug gibati niya ang kahimuot ug kadiplomatiko. Dili ni panahon nga ipakita niya nga mas taas siya og kahibalo ug dili pod moabot nang panahona gawas kon mahubog na gyod siya. “Maglisod ganig kuha og ingog taligsik ana.”

Ang instrument man nga puno pa ang baba, miingon: “Limpiyo kaayo ang tubig ug presko. Nakainom na ba kag tubig sa uway, Bert? Unang inom nako ini didto sa Vietnam.”

“Wala, wala pa gyod,” ni Alberto, “Apan karon puyde gani kong moinom og lubog nga tubig gikan sa yuta.” Wala siya masuko, dili gani kusog ang iyang tingog, kay isip bag-ong sakop sa grupo nakahibalo siya nga kinahanglang maghinay siya ug kalmado. Apan nalipay siya nga nakahibalo nga puyde diayng makakuha og tubig pinaagi sa pagputol og uway gamit ang hait nga sundang, alamag kini nga magamit aron mabuhi dinhi sa lasang. Dili gyod diay lisod kaayo dinhi, dili gyod diay lisod kaayo segun sa akong nahunahuna, hunahuna niya, kon makahibalo lang diay ko niining kinaraan ug komun sa mga lumad dinhi, apan wala

mahibaw-i sa mga taga siyudad sama nako. Mihunong siya, unya, nagdahom ra pod nga walay daotang mahitabo sama adtong away nga hapit makapatay si Nanding og tulo ka ahente sa iyang tres kantos nga kutsilyo.

Wala siyay labot sa pagluba adtong ahente, apan ang iyang inahan nagtuo nga nakabuhat siyag dili maayo— tingali ang paghunahuna lang nga motugsok ang kutsilyo sa kasingkasing sa tawo— bisag unsa, ingon nga ang tres kantos nga kutsilyo motugsok gyod kon kuptan sa duha ka tawo. Apan ang matuod mao nga nahibalag niya ang iyang mga higala sa sayaw sa eskuylahan ug nahitabo nga kuyog siya nila dihang giluba ang usa sa tulo ka ahente nga gikan sa Manila sa gasolinahan. Ang sipyat, o sayop, sa tulo ka ahente, isip mga estranyo ug mga Tagalog, dili lumad sa Zamboanga, mao ang ilang paghinambog ug pagpasikat, nga ilang gipakita adtong bayle sa iyang lungsod. Dinhang ang usa sa mga ahente nagpakita sa iyang kagara pinaagi sa paghulbot sa iyang pistola, ang tanang paghinambog ug pagpasikat adtong ahenteha, ug sa iyang mga kauban, mingtuay morag bulingon sa atubangan sa mga higala ni Alberto sa ilang lungsod. Sa wala pa himoa ang kataposang ngilngig nga handos sa walay kaluoy nga kurba sa tres kantos, nadungog ang dinagayday sa tiliis nga mga pulong, nga hangtod karon nagpiyaos pa sa ulo ni Alberto: Ginoo ko! Ayaw, ayaw, ayaw!

Ang usa sa mga pahinante nga ginganlag Toti ug ang interpreter nga Moro mingguwa gikan sa sidsiran sa kakahoyan sa lasang nga gibanigan sa mga bagon, nanagguyod og mga uway. Si Alberto ang unang mitindog ug mitagbo nila sa tunga sa hawan. “Hoy, pagdali!” misinggit siya, nagkarat ang iyang tingog sa nauga niyang tutunlan. “Giuhaw na mi kaayo.”

Ang pahinante nga si Toti ug ang interpreter nga Moro nga si Ismael nag-aginod paingon sa hawan, morag mga kabaw nga nanagguyod og karosa. Nabasa ang ilang mga sinina sa yamog gikan sa pinutol nga uway nga ilang gipasan. Basa sa mga lusok sa tubig, ang uway naglabyog-labyog ingon og mga espring nga wala malakon ug mosidlak kon maigo sa hayag sa Adlaw.

“Puwerteng layoa ning mga uwaya,” ni Toti, nag-aksiyon og duko, nagtikuko siya tungod sa kabug-at sa uway. “Aahhh— layo kaayo to diri.”

Gikutasan, ang iyang gininhawa nagkanaas gikan sa iyang baga agi sa iyang baba, ang interpreter nga Moro miingon: “Daghag tubig ning uwaya. Dili sayon pangitaon ning klaseha sa uway karon. Dinhi lamang sa bukid sa Pulanggi.”

Gitaktak ni Alberto ang aluminum nga balonan sa kilid sa iyang paa, nangalagpot ang mga mumho nga nahibilin ngadto sa iyang karsones, ug dayon iya kining giplastar sa iyang atubangan. “Dali,” matod niya. “Tagai kog tubig.”

Giisa sa pahinante nga si Toti ang uway gikan sa iyang abaga ug gibundak sa yuta. Iyang gialsa ang usa ug, ginamit ang iyang sundang, giputol niya ang tumoy sa kalit ug limpiyo kaayo nga pagkaputol. Sa usa ka pamilok mitabas ang sundang sa uway, midagayday dayon ang mga lusok sa tubig gikan sa tumoy niini, morag yamog ug tin-aw kaayo ingog kristal, dayon natigom hangtod nga ang mga lusok nahimong gamay nga dinagayday sa tubig nga miagas ngadto sa balonan morag tap-tap-tap sa tinulo sa ulan sa sin nga atop.

“Bilatsiyang ina!” matod ni Alberto nga nagyangod ug nag-inom sa lab-as kaayong tubig gikan sa balonan. “Walay makalupig aning tubiga— bisan gani ang bugnaw nga tagay sa beer.” Mitulo ang tubig gikan sa kilid sa iyang baba ngadto sa iyang simod ug paingon sa iyang liog ug dughan. Ginamit ang iyang dila, hinay niyang gibalik ang tubig ngadto sa iyang baba ug unya iyang giugom og kadiyot sa wala pa niya himoa sa hinay ang suwabe nga pagtulon. Ang kalabas ug kabugnaw niini mikumot sa iyang tutunlan. Pipila ka adlaw human niadto, mobalik ang kasablok sa kabugnaw sa tubig gikan sa uway kon mauga ang iyang tutunlan, hangtod nga miabot na ang higayon nga mahimo na niya pag-usab ang pagbatyag pinaagi sa iyang hunahuna. Nalipay siya ug nahimuot nga ang iyang lawas motuman na sa mando sa iyang hunahuna.

Hinuon, sa taas-taas nga panahon, wala makawagtang ang iyang hunahuna sa iyang kahadlok sa sanaw, bisag giunsa niyag paningkamot og punting ang iyang hunahuna ug ingon sa iyang kaugalingon: “Sa imong hunahuna ra na, dinha ra, ug dili na tinuod.” Pipila ka bulan ug pipila ka triangulation tower pa ang nanglabay sa wala pa kini mahanaw, mikagiw gikan sa mga suok sa iyang kaisipan sama niadtong puntikan nga dalag nga mga alibangbang nga iyang nakita nga naglihok nga bulok ubos sa kahayag sa Adlaw ibabaw sa lunhawng kasagbotan sa sayo pa niadtong buntaga. Pirmero, kinahanglang iyang birahon ang iyang kaugalingon gikan sa usa ka kahoyng nagbabag ngadto sa sunod sa hinay-hinay ug mainampingong paagi, nag-uyog ang linging kahoy tungod sa iyang gibug-aton, sa dili pa siya moabot sa tumoy sa tower. Dihang nawala na ang iyang kahadlok, sayon ug dali na lang kaayo ang pagsaka, dili na hago kaayo. Maghayang na lang gani siya sa ibabaw sa kahoyng-babag nga sobra pa sa traynta metros ang gitas-on sa ibabaw sa tower— matulog na lang gani siya sa ibabaw sa tower, maghayang ibabaw sa kahoyngbabag, di na maghago pag kanaog aron adto matulog sa yuta kuyog sa iyang mga kauban human sa paniudto.

Apan sa unang tower didto sa Bukid sa Pulanggi, iyang gipundo ang iyang mga tiil ibabaw sa linging mga poste ug iyang gihigot ang iyang mga bukton sa mga kahoyng babag sa wala pa siya motan-aw kang Alfonso ug mga kauban sa ubos. Ug unya mitan-aw siya sa iyang palibot, iyang gipangita ang mga banog nga gusto niyang makita sa mas duol nga distansiya gikan sa tower; apan nangawala ang mga banog gawas sa pipila nga namatog sa dagkong patayng kahoy unahan sa nalasang nga handig ug sa mga bungtod nga napungot sa gagmayng kahoy. Dihang mitan-aw siya pagusab sa ubos sa rekorder ug sa mga pahinante, nakita niya sa tiilan sa triangulation tower ang mga lumad nga armado, walay purong ang ilang ulo, wala magsaba ug hilom kaayo sama sa patayng mga kahoy unahan sa hawan. Ang ilang tag-as, karaang mga riple (mga ripleng ping-pang, hunahuna niya tungod sa tingog niini) ug mga bangkaw makahahadlok kaayong nagpunting payangod ngadto kaniya. Ug unya may usa nga mihangad, apan ang lumad wala motingog ni molihok; susama kini ug ang mga kauban niini sa walay kinabuhi.

Human niadto, sa napalugsong na sila gikan sa Bukid sa Pulanggi, natingala si Alberto kon giunsa sa gikahadlokang mga Moro paggawas gikan sa kasagbotan ug sa nagbanig nga mga bagon— ang gahi nga mga bagon nga gipangtigbas niya ug sa mga pahinante nga iyang kauban kaganina sa ilang pag-agi ginamit ang ilang mga sundang— nga walay kasikas; giunsa nila pagguwa og kalit gikan sa sidsid sa lasang ngadto sa hawan nga wala mabantayi sa mga pahinante o wala

nila madunggi bisan na lang gani ang kasikas sa mga dahon; ug, ang labi pang makapatingala mao nga siya nga tua sa tumoy sa tower ug nagtan-aw sa ubos wala gyod makakita nga minggimok ang tumoy sa mga sagbot o minglihok ang mga bagon.

“Unsay ilang tuyo, Ismael?” nangutana siya dihang nakakanaog na siya gikan sa tower. Nangawala na ang mga lumad, nangawala sa hilom nga ingon kahilom sa ilang pagtungha nga wala gani makapalihok sa kasagbotan. “Mingsulti ba sila nimo sa ilang tuyo?”

“Wala, Sir,” ni Ismael, ang interpreter nga Moro. Ang iyang nawong nagpabiling uga ug way kinabuhi nga sama sa kolor sa lagom nga yuta. “Igo lang silang minglabay.”

“Sila ba ang mga Morong gikahadlokan?” pangutana ni Alfonso. Namuti na ang iyang mga ngabil, way dugo, daw ang kolor sa kahadlok sa kamatayon; ug kini makita usab sa iyang mga mata. “Ismael, mao ba to ang giingon nimo namo gabii? Nagpuyo sa kabukiran sa Pulanggi ug gikahadlokan sa tanan, bisan gani sa ubang Moros?”

“Mao to sila.” Nagpabiling way kinabuhi ug lagom ang nawong ni Ismael. Unya sa hinay nga pagkasulti miingon siya: “Tingali natingala sila kon unsay inyong gibuhat, kon unsay gitukod ninyong mga Kristiyano dinhi sa Bukid sa Pulanggi— bisan kon wala sila mosulti ini, kay tagsa ra man ni sila mosulti sa ubang tawo, ug ang mga tawo pod hadlok makigsulti nila.”

Wala gyoy kinabuhi ang iyang tingog ug ang iyang mga mata, ug kon si Alberto, Alfonso, ug ang uban wala pa makakita sa mga Moro, seguro magduhaduha gyod sila pagtuo kon tinuod ba gyod nga ang mga lumad nagtindog duol sa tower o tinuod ba gyod nga may mga tawo nga sama nila.

“Imo ba silang gisultihan sa atong gibuhat dinhi,” nangutana si Alfonso. “Nga ato ning gibuhat para patubig sa Liguasan Marsh?”

Wala motingog ang interpreter nga Moro. Ang iyang nawong nagpabiling uga ug walay kinabuhi. Sama niadtong mga lumad sa Pulanggi, hunahuna ni Alberto, dili ka makasulti kon unsay ilang gusto o unsay ilang gihunahuna. Ay, kinsa bay makahibalo kon unsay sulod sa ilang hunahuna? Unya miliso si Alberto ngadto kang Alfonso ug miingon: “Unsay atong buhaton ron!”

“Atong dalion paghuman ang tower,” matod sa instrument man. “Mas maayo nga makabiya ta sa di pa ta mangitngitan dinhi sa Pulanggi.” Sa di pa mobalik tong mga lumad o mabanhigan nila sa dalan, hunahuna ni Alberto. Ginoo ko! “Magdali ta, magdali ta,” ni Alfonso. “Uy, dali!”

Taas pa ang Adlaw dihang nahuman nila ang triangulation tower, katunga lang sa kasagarang gidugayon sa pagpatindog og sama niini kataas og materyales. Apan dihang mingsulod na sila sa tanel sa mga dahon ug bagon nga ilang gihimo nianang sayo pa, nawala og kalit ang Adlaw. Umog ug lapokon ang yuta ilawom sa kasagbotan ug kakahoyan; ang patayng mga dahon ug ang mga sanga nga morag gipangnuka, nangalata na, gipanglungagan sa mga ulod, mingtabon sa salog sa lasang, morag baga nga basa nga espongha. Sa matag lakang, molagaak ang ilang de gomang sapatos nga nabasa na, ug unya ang sidsid sa ilang maong nga karsones mingbug-at na ug moyagabyab kon mabag-id sa pikas tiil. Di gyod mapugngan ang pagyagabyab; di gyod mapugngan hangtod nga naabot sila sa pig-ot nga agianan ug migawas na ang kahayag sa nagsalop nga Adlaw sa ibabaw sa kakahoyan. Sa gihapon, nakahibalo si Alberto ug ang iyang mga kauban nga dili sila hingpit nga luwas sa kakuyaw sa gikahadlokang mga Moro. Seguro gipasagdan lang una sila sa mga Moro nga makalusot sa tanel sa mga dahon-ug-bagon aron makaingon sila nga luwas sila apan unya kalit lang silang banhigan sa dalan. Ug di ba morag balit-ad, hunahuna ni Alberto, nga mapatay karon nga nia na hinuon ta sa gawas sa lasang nga puy-anan adtong gikahadlokang mga Moro, mora silag isda nga naa sa tubig didto, walay laing mga tawo nga makalahutay og usa ka adlaw didto sa mga alimatok, daging, ug hukhok ug bisan kinsa nga sibilisado mawala gyod sa iyang kaugalingon, masalaag sa kauwayan ug sa kapungotan?

Busa, si Alberto, Alfonso, ug ang ilang mga kauban wala mobiya sa agianan, sa nanggamawng mga gamot ug talinis nga mga nanubo sa yuta sila nanikang aron dili makahimo og kasikas sa mga sanga ug tag-as nga mga sagbot sa kilid sa agianan. Ila ganing gisuksok ang ilang mga balonan sa ilang bakos aron dili magkagulkol, kay basin unya kon ang mga aluminum nga balonan kon magbitay lang sa ilang hawak, dili tuyoon mapakang sa sanga o punoan sa kahoy; naghunahuna si Alberto, Ug makahimo og kasaba morag basiyong lata sa petrolyo ngadto sa ubos. O, o makitan sa gikalisangang mga Moro tungod lamang sa kasaba sa basiyong balonan. Kataw-anan pod kon kining balonan nga sudlanan sa pagkaon aron mabuhi, maoy hinungdan sa among pagkamatay.

Samtang napandol siya paglugsong sa dalan, nahunahuna ni Alberto nga tingali banhigan sila sa mga Moro aron abison ang ilang itlog. Nahadlok siya. Walay sama niini nga kahadlok nga iyang gibati sa una, wala gani bisan adtong milanit ang ahente sa iyang pistola ug ang tutok sa kahingangha kalit nga nakita sa mga mata niini samtang ang tres kantos mitaop sa iyang dughan.

Nangahadlok silang tanan. Dinhang sa kataposan naabot sila sa kabalilihan diin nakita nila ang dalag nga mga alibangbang nga puntikan nianang sayo sa buntag, nawala na ang kahayag sa Adlaw sa tumoy sa kakahoyan ug sa ibabaw sa kabukiran sa Pulanggi, ug mingtabon na sa kabalilihan ang tag-as nga mga anino. Ang yuta sa tampi sa suba diin sila nagtindog hagkoton ug humok ug pat-ak-pat-ak nga pula ilawom sa nagkaupaw nga mga sagbot. Wala sila magpabilig tindog sa tampi sa suba; nagdali silag sakay sa bangkang de motor. Si Alfonso lamang, ang instrument man, ang ingon sa wala mabalaka, bisan kon anang hapon nagdali siya nga mahuman og trabaho ang triangulation tower. Nagpaulahi siya ug nangyam-id agig pagsaway dihang hapit matikyaob ni Dante, ang rod man, ang bangkang de motor. “Putang ina!” namalikas siya. “Mora mog bata, hah.” “Nahadlok silang tanan,” ni Alberto. “Nagtuo mo nga kon naa na mo sa bangka, luwas na mo?” niya pa nga nagtindog lang sa tampi sa suba ug wala mohana og sakay sa bangka.

“Layo pa atong adtoan gikan diri,” ni Alberto. “Sakay na aron makabiya na ta, Fons.”

“O, o,” miingon siya. “Apan dili lang ang mga mangtas ang gilikayan. Makahahadlok gyod ning tibuok lugar sa mga Moro, ang mga daotan nanagtago dinhi.”

Misakay si Alfonso sa bangka ug gipaandar dayon kini ni Toti. Sa pagdali-dalig pakusog, nalimtan ni Toti og tarong ang pala, ug mituyok ang bangka ug nabangga sa tampi. Nangahulog sa tubig ang mga tibugol nga yuta ug nasangit sa dulong. “Putang ina! Toti!” singgit ni Alfonso nga nagpamaak sa iyang ngabil ug gisulot ang iyang mga mata ngadto sa pahinante. “Kon di ta patyon adtong mga luog, ikaw gyoy mopatay.”

Sa ilang pagkanaog subay sa suba, hilom lang miabot ang pagsugod sa kangitngit sama sa usa ka kurtina nga gitabon pinaagi sa huyop sa hangin. Ang kahilom miputos kanila ug ingon gani sa mitingal sa laayng tingog sa motor. Sa unahan, ang tubig nagpabiling linaw ug lawom sa hanap nga kahayag, ingon sa lagom nga lana nga gihabwa gikan sa ginhawaan sa yuta. Ug unya nakita nila ang usa ka lahing kaputi ning naghinapos nga adlaw. Nagdagan kini mga duol tunga sa kilometro sa usa ka bahin sa tampi: puti nga way porma nga makahahadlok nga panganod. “Unsa man na?” may nangutana. “Di man pod na panganod kay ubos ra kaayo ug puti ra pod kaayo.”

Tarong lang nga naglingkod si Alberto Gonzales sa bangka sama sa usa ka bugang, wala maglihok, nagnganga ang iyang baba. Unya may usa ka makabungol nga dahunog gikan sa puti nga panganod, ingon sa dunay duot sa katawhan nga nagdungan og lukso ug pakpak sa ilang mga kamot. Ug unya may hinay nga lihok gikan sa ibabaw sa puti ug way porma nga panganod nga nagdagan sa ibabaw niini ingon sa hangin ibabaw sa mga bula sa balod, tulin nga nagdagan hangtod nga nadakop kini sa usa ka kusog kaayong kapakapa sa mga pako. Ug unya misulbong ang puting panganod ug naghagong ngadto sa lubog nga kalangitan, nagkanipis pahilayo, nagtuyok. Taudtaod nga ang ubang bahin niini nagpabiling naglutaw ug wa maglihok sa kahanginan, mao nga naila niya nga kadto diay dagkong perikong katala. Unya mingsulbong kini ngadto sa lila ug lubog nga kalangitan ug hingpit nga nangawala sa panan-aw ug ingon man ang tingog niini. Mibalik ang kahilom sa suba, ug unahan sa tampi ang kataposang kahayag nahanaw na ngadto sa sayong kagabhion.

Dihang miatubang si Alberto sa tampi diin nagagikan ang dagkong langgam, nabantayan niya nga hawan na kaayo ang mga kahoy sa daplin sa suba; ang mga dahon ug ang mga panit niini gikaon sa puting mga periko. Nanganino ang gihukasang mga punoan nga naplastar sa kalangitan ug ang mga sangang wala nay dahon minglabaw sa mga nangasalot nga kasagbotan sa humok nga yuta ingon sa itom nga mga kalabera. Misandig siya og balik, hugot niyang gitak-om ang iyang baba, nahadlok siya sa paghunahuna nga ang puting panganod sa dagkong katalang periko nagpasabot sa kamatayon sa nindot, baga ug lunhawng mga dahon.

Sa sayong kagabhion, diniyong ang mga mata, ang batan- on naningkamot nga dili niya mapakita ang kahadlok ni ang kahingangha sa iyang nawong, sama nga wala siya magpakitag kahadlok sa gikahadlokang mga Moro sa bukid sa Pulanggi. Sa iyang banabana, si Alfonso ug ang ilang mga kauban wala kaayo maapektohi, samtang ang interpreter nga Moro nga si Ismael, nga makadaghan na niini makakita ( kay di ba kabahin man siya niining yutaa, niining yuta sa unang katawhan, sama niadtong gikahadlokang mga Moro didto sa ibabaw sa Bukid sa Pulanggi?), wala gani motingog o bisan gani mangagho sa katingala. Nagdahom pod gani si Alberto nga motungha ang gikahadlokang mga Moro agi sa kakahoyan sa dapit sa tampi, magwara- wara sa ilang mga bangkaw ug pamusilon sila sa ping- pang nga mga riple sa Hapon. Tingali usa o duha kanila mopabuto ug mohimog klaro ug pulahong lungag kanila. Posible gyod ning mahitabo. Ang puting mga perikong katala posibleng nangahadlok sa kalit nga pag- abot sa mga Moro. Gikipat- kipat ni Alberto ang iyang mga mata ug gilimpiyohan ang anteyohos. Apan walay gikahadlokang mga Moro nga mipakita agi sa kakahoyan nga wala nay dahon.

Nabati ni Alberto ang pag- uga sa iyang tutunlan sa iyang pagkaamgo nga walay kaikyasan gikan sa kamatayon sa kabukiran sa Cotabato. Kay ang kamatayon wala lang panag- iyaha adtong mga gikahadlokan; bisan asa kini— diha sa mga banog ug sa puting mga katala, sa kalasangan, sa bisan diin sa tabunok nga kayutaang Moro— dili kini maikyasan. Iya gyod kining pakigbisogan samtang nia pa siya sa kabungtoran ug kabukiran sa kayutaang Moro. Kay ang pagsibat, hunahuna niya samtang nagtutok sa walay dahong kakahoyan, makit- an lamang sulod sa kaugalingon dinhi.

May kapait nga gibati sa iyang lingagngag, ug unya nakabantay siya nga napaak diay niya ang iyang dila, wala tuyoa, aron pagpugong sa iyang kaugalingon sa pagsinggit.

(PADAYONON)

Wala sila magpabilig tindog sa tampi sa suba; nagdali silag sakay sa bangkang de motor…