Ang Mga Surbeyor Sa Liguasan Marsh
A8 NG Pikit maoy labing karaang lungsod sa Cotabato, matod nila. Ug ang mga lumulupyo dinhi nag-ingon pod nga gatosan ka tuig na ang nakalabay, usa ka barko sa mga Katsila ang midunggo sa Suba sa Pulanggi ug, samtang ang mga Moro nanagtan-aw, ang mga sundalong Katsila, nga plantsado og uniporme, nanganaog sa andamyo ug nakaplagan nila ang lungsod luyo sa kakugnan ug ilawom sa mga kahoyng dalakit. Ang nawong sa mga sundalong Katsila ingon kaputi sa papel, ug tanos ug tag-as ang ilang mga ilong, ug naglaga ug way mantsa ang ilang mga ngipon. Ingon sa wala magdugay ang mga Katsila sa Pikit kay wala man makakita og mestiso ug mestisa si Alberto sa maong dapit sukad sa iyang pag-abot mga tulo ka bulan na. Dili gyod kini sama sa iyang lungsod, ang Zamboanga, diin ang mga Katsilang conquestadores mingtisok og daghang semilya nga ang mga mestiso minglipang pag-ayo morag bogambilya ug ang mga tigulang maayo kaayong mosultig Kinatsila ug ang mga kalye gingalan sa mga santos o mga dapit sa Extremadura.
Taudtaod na nga ang bus nga pasaheroan dili mohunong sa Pikit— dili gani kini mopaabot nga motugdon sa karsada ang gabon sa abog nga gipaulbo niini. Adto sa labing duol nga balangay pakanaogon ang mga pasahero niini ug magbaktas silag mga duha ka kilometro ngadto sa sentro sa lungsod nga magdala sa ilang mga butang. Kadtong dili manaog o mangayo og balik sa ilang plete pugson sa pagpagawas sa mga konduktor
nga dili na gani nila madala ang ilang mga dala o karga, ug mapugos silag lakaw nga magtiniil hangtod sa kinaduolang baryo aron pagpalit og tsinelas o sapatos nga goma.
Kon ang bus mohunong sa Pikit, moingon sila nga gisuyakan sa mga Moro ang ligid ug pusposan ang mga suga ug salamin hangtod mapulpog. Unya pangahoyon sa mga mangomprahay ug mga tag-iyag tindahan ang mga kahoy nga bahin aron isugnod, samtang bungkagon sa mga lumulupyo dinhi ang tsases ug makina ug ibaligyag kinilo ang puthaw didto sa Cotabato. Ang kalabera na lang sa bus ang mahibilin sa karsada nga matayan ug matun-as ilawom sa Adlaw ug ulan ug diin ang mga nanaghukas nga kabataan magdulag bisan unsang klase sa dula. Apan ang gusto kaayong dulaon sa mga bata mao ang pag-awat sa mga dagko, ug sundon nila ang gibuhat sa mga lumulupyo sa pagbungkag sa bus.
Pasaka subay sa karsada ug sa dili pa moabot sa merkado, may tsases sa gibiyaan nga trak o uban pang mga bahin niini gipasagdan na lang nga matabonan sa mga bagon ug mga sagbot nga nangulapot niini ug ang mga gaway mingputos ug minglambod sa puthaw nga kasko niini. Minglipang kini ug hilabihan kalunhaw, ug naputos sa mga bulak nga morag naa ibabaw sa biniyaang lubong. Kahil, dalag ug pula ang mga bulak, ug sayo sa buntag ang gagmayng gihay sa mga bulak niini mosidlak uban sa mga lusok sa yamog ug talagsaon kaayong tan-awon. Sa wala pa moabot ang mga trabahante sa Cerdeza Surveying Company, ming-ingon sila nga gibiyaan dayon ang bus sa haywey dihang ang usa ka datu gikan sa Matalam mimando sa mga Kristiyano ug girakrakan ang bus. Ang awtomatik nga karbin nagrat-tat-tat-tat ug gibangag-bangagan ingog kumagko ang kilid sa bus. Usa ka kuwatro anyos nga bata nga gibiyaan sa inahan namatay didto sa bus, nabungkag ang ulo niini, ug ang bagulbagol niini mipilit sa kahoy nga sandiganan nga iyang gilingkoran.
Inigkaalas sayis sa gabii, serhan ug trangkahan na og mga tabla ang mga sarisari nga tindahan ug mga karenderiya nga nanaglaray sa karsada. Wala nay magtikawtikaw aning orasa, ug ang polis nga magdala sa iyang puspos mag-ilis na og sibilyan nga sinina ug mag-inom kuyog sa iyang mga barkada sa usa sa mga tubaan layo sa sentro sa lungsod. Ug unya ang mga ilaga ug mga iring manggawas na sa ilang giluklokan ug ang mga iro mamungkag na sa mga basura, mangitag makaon. Matod nila, si Datu Mantel ra ang maglakaw-lakaw sa dakong dalan, ang iyang kalibre .45 magbitay sa iyang kilid.
Usa ka gabii niana, dihay hubog nga wa na katultol sa iyang balay, ug gipusil siya ni Datu Mantel ug maayong pagkaigo ang sentro sa duha niya ka mata. Sama sa mga lawas sa ubang gipamatay, ang patayng lawas sa palahubog wala na hikit-i pagkasunod adlaw, ug ang hepe sa kapolisan wa gyod magpadalag polis aron sa pagpadakop sa datu. Tungod kay usa ka gabii niana, usa ka semana sa wala pa mahitabo ang pagpatay, samtang silang duha nag-inom sa usa ka bar, gisampalong kini ni Datu Mantel sa nawong ug gihagit sa paglanit sa iyang armas. Ang hepe sa kapolisan nakahibalo nga sa usa lamang ka kamot makalanit si Datu Mantel ug sa samang higayon makaenggansa sa iyang kalibre .45 samtang naa pa sa sakoban, mora lamang og pusil-pusil. Matod pa ni Datu Mantel ngadto sa polis, “Karon, ako na ang hepe sa kapolisan.” Ingon niadto ang nahitabo, ingon nila, kon giunsa pagkahimo ni Datu Mantel nga hepe sa kapolisan nga dili subay sa balaod sa Pikit nga walay pagtugot gikan sa gobernador. Ug pagkaugma, nakita sa mga tawo nga nagsul-ob na kini og unipormeng kaki nga iya sa hepe sa polis bisan wala kiniy tsapa.
Walay dapit nga mapuntahan sa Pikit sa gabii, ug ang bugtong sinehan ablihan sa buntag ug isera pagkahapon. Magpasalida dinhi og doble. Sa usa ka gera nga salida, si Fernando Poe, Jr., ang Golden Boy sa mga salidang aksiyon, mipatumbag gatosan ka Moros didto sa usa ka bungtod ginamit ang usa ka awtomatik nga machine gun. Sa pagkakita niini, mitindog si Datu Mantel sa gilingkoran niyang bangkito, gilanit niya ang iyang kalibre .45, ug dihadiha mitusak-tusak sa telon sa sinehan. “Da,” wala siyay gitumong sa pagpakigsulti, “patay ka lagi!” Ang matag usa nagiyahay og sibat ug ang tag-iya sa sinehan wa na magpasalidag ingon adto sa Pikit; human niadto, matod nila, mga salidang gera sa Amerikano na lang. Dihang minghangyo ang pans ni Fernando Poe, Jr. nga makita ang ilang idolo sa pelikula, miingon ang tag-iya sa sinehan nga nakahibalo na silang tanan nga gipusil-patay kini ni Datu Mantel ug karon gilubong na sa kabungtoran sa Pulanggi.
9 KALAGMITAN, si Alberto ug ang ubang surbeyor adto mangaon sa mga karenderiya sa sentro sa lungsod hangtod nga ang pipila ka Moros nga laog nagwara-wara sa ilang mga bangkaw sa gawas sa pultahan sa karenderiya dinhang ang mga surbeyor manggawas na human sa paniudto ug dinha pay mga totpik sa ilang baba. Pipila ka semana human niadto, nanihapon sila sa usa ka karenderiya nga gipanag-iya sa usa ka pamilya gawas sa lungsod dihang ang tag-iya, usa ka Kristiyano, may gihunghong kang Alberto. Ang instrument man, si Alfonso, nga diha sa iyang kilid mitindog ug iyang giwalis ang usa ka bahin sa kurtina, ug sa iyang paglili sa usa ka kal-ang, nakita niya ang mga Moro nga nanagdalag mga bangkaw ug mga riple didto sa karsada.
Naghulat og pipila ka oras ang mga surbeyor sulod sa karenderiya apan wala mopahawa ang mga Moro. Si Alfonso, ang rod man nga si Dante, ug ang mga pahinante, nagbuklad og mga mantalaan sa salog ug nangatulog ibabaw niini, naghulat sa kabuntagon, samtang si Alberto naglingkod sa silya ug nagtutok sa pono sa sala. Taas na kaayong panahon nga wala na patokara ang maong pono ug gihapinan kinig ginansilyohang panapton nga gapas.
“Nindot ang tingog anang ponoha sa una,” miingon ang tagiya nga naglakaw-lakaw sa salog ug nagpasikdap sa karsada. Wala siya molingkod ug wala niya biyai ang mga tawo sa karenderiya. “Pirmeng puno og kustomer ang akong karenderiya niadto.”
“Unya unsa may nahitabo?” ni Alberto nga nakatagpilaw nga nagtan-aw sa pono.
“Gisunog sa Moros ang depo sa kuryente,” niya pa nga nagpadayon sa paglakaw-lakaw sa salog ug usahay magbinaklid siya. “Sukad niadto, wala na namo patokara ang pono.”
May gagmayng lusok sa kahayag nga minglusot sa kan-anan. Paglili sa mga tawo latas sa kurtina, kaadlawon na ug wala na ang mga Moro. Samtang nanglugsong na sila subay sa dalan, namatikdan nila ang lab-as nga mga tagak sa buyo ug maskada
Sama sila sa mga mananap nga giuhaw diin ang tubig daw maoy nag-ulang sa kinabuhi ug kamatayon…
dala sa luwa. Mora kinig mga tulo sa dugo sa daplin sa karsada. Nangyaka diay ang mga Moro sa karsada, naghulat aron sa pagbanhig nila, hangtod nga hapit na ang kaadlawon.
10 WALA gyoy ideya si Alberto Gonzales ug ang iyang mga tawo nganong gilud-an sa datu nga Moro ang pahinantedrayber nga si Teng. Tingali mingsimpatiya sila kang Teng, ug kon kinahanglan gani isugal pa nila ang ilang kinabuhi, kay nagkalawom na man ang ilang panag-uban sa usag usa __ ayiieee, bisan tuod kon si Teng buang-buang gyod, ang utok morag sa karnero, ug bisan gani human adtong dili maayong butang wala pay usa ka bulan ang nakalabay, dihang gitigbas hangtod namatay sa pipila ka Moros nga may mga barong ang sanitary inspector sa gobyerno sa balay mismo niini, duol sa ilang abotanan sa Pikit, samtang ang tanan mingtambong sa benefit program sa eskuylahan. Nianang buntag, sa wala pa siya patya, giindyeksiyonan sa sanitary inspector nga si Mr. Dominguez og antibiotics ang usa ka bata sa Moro nga himatyon tungod sa suka-kalibang. Pagkahapon, ang anak sa Moro nagsugod na og pangurog ug namatay pipila ka oras human niadto. Ug sa dihang ang sanitary inspector gipatay adtong gabhiona, wala kaayo matingala ang mga Kristiyano nga nagpuyo sa Pikit, bisan tuod kon si Mr. Dominguez nanimuyo na sa baryo sa mga Moro og napulo ka tuig isip usa ka sanitary inspector ug usa ka sakop sa Muslim Council of the Elders. Ang lumulupyong mga Kristiyano sa baryo nagtuo man nga di gyod kasaligan ang usa ka Moro, bisan gani kon pakan-on nimo siya. Unsa gani to nga panultihon? hunahuna ni Alberto. Walay maayong Moros gawas sa patayng Moros.
Kon patyon sa mga Moro ang usa ka tawo nga nagbuhat lamang nilag maayo, hunahuna niya, unsa may imong hunahuna nga buhaton nila sa tawo nga moinsulto nila? Kahibalo gyod siya unsay ilang buhaton: putlon ang iyang mga dunggan ug itlog ug ibutang ang iyang kinatawo sa iyang baba. Mao nay buhaton sa datu ngadto kang Teng, pareho gyod sa gibuhat sa Moros nga laog ngadto sa mga Kristiyano. Segurado gyod, nakahibalo siya unsay buhaton sa Moro nga datu ngadto kang Teng, o ngadto kanila. Siya ug ang tanang tawo sa Cotabato, matod niya sa iyang kaugalingon, nakahibalo kaayo niini.
Nanghinaot siya nga dinhi sa Buluan wala siya magpakaulaw sa iyang kaugalingon ngadto sa iyang mga kauban. Talawan— kining pulonga mibahin niya sa duha. Importante karon, labaw pa sa nangaging mga panahon sa una, alang kaniya ang pagpakita nga lalaki siya, dili talawan, usa gyod ka datu nga makagiya nila niining lugar sa mga laog. Kay, usa ka semana ang nakalabay, didto sa ilang abotanan sa Pikit, nagbuklad si Engineer Morales og mapa sa lamesa ug, samtang gipangtudlo niya ang pipila ka lungsod ug balangay diin ipatindog ang mga triangulation tower, nag-ingon: “Pilia ninyo ang mga tawo nga gusto ninyong ikauban sa pagtrabaho. Upat ngadto sa unom ka tawo, kadtong nakauban na ninyog trabaho sa Pulanggi.” Dihadiha nalipay ug nadasig kaayo siya sa pagsulti. Ug unya dinhang nakaamgo siya sa kadako sa responsabilidad sa iyang trabaho, ang iyang pagka pangulo pod sa grupo sama kang Alfonso ug Reynaldo, nabatyagan niya nga migaan ang iyang ulo.
“Gusto nako si Toti, Ramon…” hinay niyang sulti nga wala na gani siya matingala nga may gipasabot ang iyang mga pulong bisan tuod kon may garbo ug kalipay sa iyang hunahuna nga siya pod may mga tawo na, kaugalingon niyang grupo.
“Dinhi,” matod ni Engineer Morales, gitudlo niya ang X sa mapa. “Tukorig usa ka tower dinhi sa Buluan.” “O, Engineer,” matod ni Alberto. Ug busa importante nga dili gyod siya mosipyat dinhi sa una niyang proyekto kuyog sa iyang mga tawo ug kinahanglang makakita sila dinha kaniya dili lamang ang pagka maayong laki, matod niya sa iyang kaugalingon, kondili usab, ang pagka isog. Kalit niyang gisera ang iyang hunahuna, gisera niya ang dili makita nga pultahan niini, gidali niyag lamba sama nga may hudno nga kusog kaayong mibuga og kainit ug kalayo. Apan naginit pa gihapon ang gibati niyang kasaypanan.
Ug busa dinhi, karon, sa balangay sa mga Moro, giingnan ni Alberto ang iyang kaugalingon nga dili siya magbuhat og makapasuko sa datu ug magsugod og butang nga, dinhi sa yuta sa mga Moro, mapahunong lamang pinaagi sa dili maayo ug makahadlok nga kasamok. Siya ug ang iyang mga tawo nagdagan subay sa abogong karsada, gagmayng dalan, ug sa kakugnan sa kabungtoran: nagguyod sa metrosan unya mohunong matag singkuwenta metros aron markahan ang tumoy sa metrosan og kahoy nga ugsok ug sukdon ang porma sa yuta gamit ang tunton ug ang DKM-3 transit instrument. Apan pirmeng namahit ang Adlaw ug wa gyod molurang, nagwitik nila kanunay sa iyang kainit; ug ang mga trabahante naingon og mga nanagpenetensiya nga naghinulsol sa nalimtan nilang mga sala, samtang ang lusok sa mga singot nanggawas sa ilang panit ug namurot ang ilang mga panit ilawom sa ilang maong nga dyaket tungod sa kainit. Nagkarat ang tutunlan ug nagsakit ang baga, nanganaog sila sa bungtod nga nalukop sa kugon ug minghunong sa usa ka atabay atubangan sa pipila ka payag sa mga Moro.
Si Alberto Gonzales, ang interpreter nga Moro nga si Ismael, ang mga pahinante nga sila si Toti ug Ramon, ang pahinantedrayber nga si Teng, ug ang rod man nga si Dante minghugpa ngadto sa atabay. Dungan nga gituslob ang ulo ngadto sa tubig, gibalewala gyod ang kabaho nga gikan sa patayng mga baki nga nanglutaw, nanginom sila sa atabay. Walay nakahinumdom sa pagpatin-aw sa tubig pinaagi sa tabletas nga klorin nga ilang gidala-dala sulod sa ilang mga balonan, ni sa pagtuslob sa ilang mga imnanan ngadto sa atabay, kay kon maglangan sila mahutdan silag tubig sa lawas ug mamatay dinhi niining biniyaan sa Diyos nga yuta sa mga Moro.
Gibutang ang tabletas sa tumoy sa iyang dila, gitulon kini sa rod man nga si Dante nga wa pasundig tubig. Niining gutloa, giisa ni Teng ang iyang ulo gikan sa atabay, nagtulo ang tubig gikan sa iyang buhok ug nawong. Mituyok siya, dayon gihapak niya pinaagi sa usa niya ka kamot ang tiyan sa rod man. Dihadiha, wala pa gani makalakrag pula ang kamot sa tiyan ug wala pa mawala ang paka sa paghapak, nasagunto si Dante, ang iyang ubul-ubol milihok pataas-paubos morag bombilyang naglutaw sa iyang tutunlan, ug naluwa niya ang tabletas sa yuta. “Unsa may naabot nimo?” Misandig si Teng didto sa kilid sa atabay, nagyango-yango ang iyang ulo nga morag bala og porma sa pagkinatawa samtang nagtulo ang laway sa kilid sa iyang baba. Miingon siya, “Gago gyod tinuod ka, buang!”
Nagtikuka ug milagom ang nawong sa kasuko, namalikas si Dante, “Putang ina mo!”
“Ha-ha-ha!” Nagbahakhak ug naglukso-lukso sa kilid sa atabay, gidapo-dapo ni Teng ang iyang mga kamot sa iyang kilid. “Tan-awa iyang nawong, hoy. Morag dakong kamatis sa Capanduan.” “Anak ng puta!” matod ni Dante. “Wa ba ka kahibalo?” matod sa pahinante-drayber. “Imo unang ibutang ang tabletas sa tubig, magpaabot kag mga tres minutos aron matunaw ni ug motin-aw ang tubig, usa pa nimo imnon ang tubig. Ha-ha-ha-ha-ha!” Nagdagan-dagan siya libot sa atabay, naglukso-lukso ug nagdapo-dapo sa mga kamot sa iyang kilid, nagbahakhak, morag nabuang tungod sa kauhaw. PADAYONON)