ANG MGA SURBEYOR SA LIGUASAN MARSH

(Gula 6)

K11 ON si Engineer Morales, ang project engineer ug ang hepe sa pundok, tua sa Manila, si Alberto ug ang iyang mga tawo modalikyat sa Dakbayan sa Cotabato. Ang mga tawo moingon: “Kon tua sa layo ang iring, magdula ang mga ilaga.” Apan ang mga buring didto mas mahal kaysa adtong tua sa bukid-bukid nga mga lungsod kay mas puti man ang ilang mga paa ug humot nga Halo shampoo ang ilang buhok ug dili bahong lana sa lubi. Nagpuyo sila sa gubaong nipa ug sasa nga mga balay nga tabla ang pantawan ug nahimutang kini sa tubigong lote likod sa simbahan sa Birhen sa Lordes sa Kalye Philipp II sa hilit nga mga bahin sa dakbayan nga gitawag og interior sa mga bugoy, mga kawatan, ug ang labing ubos nga pundok sa yuta nga nagpuyo didto. Tag-as nga tabla ang nagkutay sa mga balay nga nagsilbing mga taytayan nga motuya kon agian ug modapat sa nagpundo nga lapokong tubig nga gikan sa ilawom sa tubigong yuta ug sa lawom nga mga bahin sa estero sa dakbayan. Manglingkod ang mga buring sa mga bangkito sa pantawan ug managhoy sa mga molabay ug ilang ipagawas ang ilang dila. Ang mohunong dad-on ngadto sa gagmayng lawak nga nagbundo gikan sa mga bungbong morag mga kuwadra ug unya huboan ug usahay kilkilan pa sa ilang

kuwarta ug sapot.

“Gibuhat ba nimo ni sa una, Sir?” matod sa usa ka hamtong nga pahinante nga mubo ug pandak nga nangindahay sa tag-as og paa nga mga buring.

“O, o,” ni Alberto, nga naglingkod sa tapad niini sa bangko nga gidikit sa bungbong sa sala ug nagtan-aw sa buring nga iyang gilubloban, blangko ang iyang nawong, wala maglihok ang mga mata. “Sa tanang dapit nga akong adtoan— sa Manila, Cagayan, Cebu— ako ning buhaton panagsa. May mga butang nga imong gituohan nga imong buhaton kon moabot ka sa usa ka bag-ong lugar.”

“Espesyal ning nia,” matod sa pahinante, samtang gikumot niya ang dapidapi sa buring.

“Motuo ba ka nga duna kay halokang bato sa pirmero nimong anha sa usa ka lugar?” padayon ni Alberto, blangko gihapon ang nawong ug way gibati.

Milingi ang pahinante kang Alberto ug mingisig dako. Kalit nga mihulpa ang iyang aping ug ang iyang pangag nga mga lagos, nga kuyos ug gahi na, iyang gitakmol sa iyang budlot nga ngabil. Ubos sa iyang bagang kilay mingsiga ug mingsudlot ang iyang linging mga mata uban ang katawa nga morag iya sa bata. Miingon siya, “Namakak ka, Sir. Ingon ka way ayo nang babaye nga imong nakuha, apan, putang ina! tan-awa ra god nang iyang nindot nga paa.”

Gidala sa mubo ug pandak nga pahinante ang taas ug tag-as og paa nga buring ngadto sa usa sa gagmayng lawak. Pareho lamang kini sa ubang lawak sa balay sa mga buring. Gabok na ang mga bungbong ug hinimo sa sasa. Sa ibabaw sa gamayng altar may lampara nga ang pabilo mubo ug ugti na nga mao lay naghatag og kahayag. Taudtaod, nabati ni Alberto ang igot nga nawala tungod sa tiliis nga singgit sa buring. Midagan siya paingon sa lawak ug misunod niya ang buring ug milingkod tapad niya sa kahoyng bangko.

Natangtang ang usa ka palid sa amakan nga bungbong. Ang pahinante didto na sa ubos, sa kalapokan. Luspad kaayo kini nga maayong pagkapatong sa mga usok nga nagsubay sa kahoy nga latayan, nagdupa kini, ang usa ka bitiis nahiwid nga nagpatong sa usa ug ang iyang nawong nalubong sa lapok. Hubo siya. Ang kahoy nga usok mituhog sa iyang dughan ug sobra sa katunga sa usok nga natabonan sa lapok ug dugo ang milapos sa iyang bukubuko.

Pipila ka adlaw human adto, didto sa ilang gipuy-an sa Pikit, si Reynaldo Costelo, ang surbeyor, ang amo sa tigulang nga pahinante, nangutana kang Alberto: “Tinuod ba nga nangihi siya sa kuwarto pagkahulog niya sa balay-hilay?” “O, o,” ni Alberto. “Hubog gyod diay to siya kaayo,” matod sa geodetic engineer. “Unsa man tong pagkahitaboa? Ang akong ipasabot, dili tanang mangihi sa kuwarto mabangga sa bungbong ug matuhog sa usok. Pareho ni Drakula.”

“Misandig gyod tong tigulanga sa gabok nga bungbong,” pasabot ni Alberto. “Unya tungod kay hubog, ang tanan niyang gibug-aton didto na sa bungbong ug mao to nga nahugno ang daan ug gabok nga bungbong, miariya morag gabok nga palito sa posporo.”

“Dugoon kaayong kamatayona,” matod ni Costelo. Nanglimbawot ang iyang balhibo ug mikurog iyang dugokan. “Matuhog ka humag gamit og buring.” Mihunong siya, unya, “Makigpusta ko nimo, Alberto, ang itom niyang kalag diretso gyod sa impiyerno, mas tulin pas jet plane. The dirty old man!”

“Apan namatay siya diha sa hingpit nga kalipay!” pasiaw sa batan-ong surbeyor nga nagpahiyom ug nangidhat ang usa ka mata. “Bahala nag ingon adto ang akong kamatayon.” 12 SAMTANG si Alberto Gonzales, ang batan-ong surbeyor ug ang batan-on niyang mga kauban mingsaka sa usa ka bungtod, ang basiyong sudlanan sa tubig mapakong sa aluminum nilang balonan nga nagbitay sa ilang kilid ug magkagalkal kini: klang, klang, klang. “Unsa pa kalay-a, Fons?” matod niya. “Morag duol na man lang ta.”

Gikutasan ug naghinga-hinga, miingon si Alfonso, “Hibalo ka aning nga tawo dinhi, kon simod gani nila ang ilang gamiton sa pagtudlo, tulo o upat ka bungtod pa nang tungason.”

“Apan nakalakaw na tag pila ka oras,” ni Alberto. Unya miingon siya, “Unsaon ba pagpahunong aning kasaba, ning banha?”

“Unsa kahag ilabay nimo nang sudlanan sa imong tubig?” ni Alfonso, ang instrument man, nga nagkatawa sa likod sa surbeyor. Mipaka ang iyang tingog kuyog sa iyang pagkatawa. “Wala na bitaw nay sulod.”

Namalikas siyag kusog sa iyang kaugalingon. Nanakit ang iyang kaunoran sa pag-inangat, ug ang mga lusok sa singot nagtulo sa iyang nawong, kilid ug bitiis. Giisa niya ang iyang ulo, mihangad siya ug misinggit ngadto sa bungtod: “Putang ina!”

“Uy, uy, uy.” Sa iyang pagpadayon og lakaw, giisa ni Toti ang iyang ulo, miburot ang iyang apapangig, ug misinggit siya kutob sa maabot sa iyang baga ngadto sa bungtod. Ingon ini: Oyuy, yoy, yoy.

“Anak sa putang ina!” ni Alfonso, ang instrument man, nga nag-una nilang tanan, ang iyang lagpad nga abaga ug taas nga lawas gisuportahan sa iyang mugbo ug gagmayng bitiis. “Ayaw mog saba!” Pero misiyaok siya, iyang gisapawan ang uy, uy, uy sa iyang siyaok.

“Uy, uy, uy,” ni Toti nga nagpaninggit pa ngadto sa lunhawng kabukiran.

“Ayawg saba, anak sa puta!” Mas kusog pa nga singgit ni Alfonso, ang iyang tingog nagdahunog gikan sa iyang baga ug sobra kalapad nga dughan. “Uy, uy, uy.”

Hinay-hinay lang nga naglakaw sa luyo ni Alfonso ug Alberto, mikanta si Dante, ang rod man, sa awit “Kon Duna Pa Koy Martilyo,” pero giusab niya ang mga pulong aron mahaom sa ilang trabaho sa triangulation tower: Kon duna pa koy martilyo, Magdukdok ko sa buntag, Magdukdok ko sa gabii, Magdukdok ko tibuok adlaw. Dinhi sa kabungtoran, Sa kabungtoran sa Co-ta-ba-to. Magdukdok ko sa buntag, Magdukdok ko sa gabii, O, o, magdukdok ko tibuok adlaw. Nagpadayon sila sa pagtungas sa palanhay nga bungtod latas sa nagliko-liko ug gamayng dalan, ang basiyong mga sudlanan sa tubig naglabyog-labyog sa ilang hawak ug naghimo gihapon sa ingon ani nga kasaba: klang, klang, klang. Nakakita si Alberto og pipila ka gagmayng tawo nga nagsunod nga nagpalugsong gikan sa bungtod paingon nila: gagmay og lawas ug mugbog tiil, morag duwende: unya naghunahuna siya, Kon magpadayon mi aning gikusgona sa paglakaw, mag-abot gyod mi ana nila ug magkaatubangay sa simangan ug tingali mabanggaan namo sila. Ug kay ignorante man na sila ug walay

Sa tunga sa lasang, ang diskarte sa paniid maoy ilang hinagiban batok sa kalikopan…

hibangkaagan tingalig magtuo sila nga gituyo namo na. Kay maru ug makahahadlok man ang mga Negrito; walay bisan unsang tribu nga motuyo gyod pagpakig-away nila tungod sa nabaniog na kaayo nilang pana nga may hilo ang tumoy ug tungod sa ilang abilidad sa kalit nga pagsuksok sa kasagbotan.

Ang pundok nga naglugsong gipangulohan sa usa ka tigulang, nga nagburot ang dughan ug blangko ang iyang nawong. Ang ilang gitas-on dili molapaw sa upat ka tiil, lago ang ilang gisul-ob, ug may pana ug udyong nga naglabaw sa ilang likod. Tupad sa pangulo nga Negrito mao ang usa ka tigulang babaye nga tingali iyang asawa, duha ka batan-ong babaye, ug tulo ka batang walay mga sapot. Apan ang batanong mga babaye pareho lang kadak-a ug katas-a sa mga bata, nga managsama pod nga gagmayg hawak ug tag-as ang buhok; ang kalainan lang mao ang pagkiay gamay sa ilang mga hawak samtang ang duha ka babaye naglakaw sa dalan— usa ka kinaiya sa kababayen-an— pagano, Muslim o Kristiyano man sila.

Mihinay paglakaw si Alberto ug ang iyang mga tawo ug nagkahinagbo sila og kadiyot sa mga Negrito sa kinasang-an. Walay mitingog o misulti og bisan unsa na lang. Nagsayloay lang si Alberto ug ang iyang mga kauban ug ang mga Negrito nga wala ganiy yangoay o tingganay sa usag usa. Mainampingon ug mabinantayon nga dili makapasakit sa usag usa, nanagduko sila sa yuta, kay dinhi sa yuta sa mga Moro nasayod sila nga kasagaran ang pagtan-aw sa dayo giisip nga panghagit o pamikil.

Samtang nag-angat sa handig, gipasiplatan ni Alberto ang pangulong Negrito nga nag-una sa linya sa nagliko-likong dalan. Makita sa iyang likod nga ang pangulong Negrito walay sapot gawas sa hugaw nga bahag nga hugot nga nagputos sa iyang bilahan, kubalon ang iyang sampot morag buko sa kahoy, samtang ang iyang likod, sampot, mga bitiis nagkabuling og lana nga mora siyag gipintalan og uling nga gihumol sa asyete. Baga kaayo ang buling sa iyang panit, puyde nimong tamnan na og kamote, hunahuna ni Alberto. Ug unsaon man nimo pag-ila kon babaye ba o lalaki kon dili nimo tan-awon ang ilang kigol?

Taudtaod nawala ang mga Negrito sa ubos sa pikas nga bahin sa bungtod, ingon kahilom sa ilang paggawas, ang ilang mugbong mga tiil nanag-ulhos morag mga piston ug wa gyoy tingog nga madungog. Pagkahinumdom sa samang kalit nga pagtungha sa mga Morong laog sa bukid sa Pulanggi pipila ka bulan ang nakalabay, nabatyagan ni Alberto nga nahimutang siya sa tanang matang sa kakuyaw nga nagyupo lang sa bagang kasagbotan ug sa likod sa dagkong kahoy nga naputos sa mga bagon. Hinay-hinayng misulod sa iyang hunahuna ang usa ka kanta sa mga bata: Mga Negritos sa bukid, Unsa man ang inyong pagkaon? Unsa man ang inyong pagkaon? Mga Negritos sa bukid. Mingsubay sila sa bakilid sa lain na pong bungtod nga upaw na ug nagkatag ang abo tungod sa pagkaingin. Ang pipila ka kugon nga wala maugdaw nagpat-ak-pat-ak morag mga tuyom ibabaw sa yuta nga natabonan sa abo. Apan, samtang nagangat o nangagi sa upaw nga nawong sa bungtod, wala sila manghawid sa nahibiling mga kugon kay hait man ang dahon niini nga makasamad ug makahiwa bisan gani sa kubalon nga palad sa usa ka pahinante.

Sa hapit na mosalpong sa upaw nga bungtod, ang pahinante nga si Toti, napandol sa usa ka tuod ug naligid sa handig. Siya ang nagdala sa mga pagkaon, lakip na sa tunga sa dosenang manok nga iyang gipingga sa kawayan sa iyang abaga, ug sa iyang pagkadalin-as ang gibug-aton sa iyang gipingga mipaingon sa usa ka tumoy sa pinggahan, ug karon mibangil kini sa iyang likod. Busa nabitay si Toti og pipila ka gutlo sa ngilit sa handig, nalabyog-labyog, morag pendulum, ug nakabalanseg kadiyot. Pundo, Toti, hunahuna ni Alberto. Ayaw, ayawg katumba aron di mausik ang atong pagkaon, por Dios! Apan unya nahiplos ang mga manok, ug samtang miduko si Toti aron pagpugong niini, nahayang siya ug naligid sa handig ug ang mga pagkaon ug ang tunga sa dosenang manok nangaligid uban niya. Misunod pod niya ang gabon sa abog ug abo ngadto sa ubos sa handig, ug miulbo kini dinhang nabanda siya og tuod nga maoy nakapahunong sa iyang pagkaligid apan hapit pod mobali sa iyang gusok. Hinay-hinayng mitindog, ang iyang nawong ug mga bitiis ug mga bukton nabulit sa abo ug lagom nga yuta, si Toti naingon og way angay nga gamayng Negro nga tarong nga nagtindog sa daplin sa kaingin: ang iyang mga mata ug mga ngipon ray nagputi sa iyang nawong nga nabulit sa abo, samtang sa iyang mga kamot mapasigarbohon kaayo siyang nagkupot sa tulo ka manok.

“Putang ina mo, Teng!” matod ni Toti ginamit ang ngalan sa pahinante-drayber nga nahibilin sa ilang abotanan sa Pikit.

Nagtikutkot og kinatawa, miingon si Alberto, “Unsa may labot ni Teng ana?

“Wala niya higtig maayo ang manok,” ni Toti, nagsusapinday, ug samtang nagpaangat siya sa handig nadalinas siya sa nag-abong yuta ug natumba og usab. “Mao na lang ni ang nahibilin sa atong pagkaon rong semanaha.”

Sa ibabaw sa bungtod, nagtan-aw si Alfonso sa ubos ug nagsinggit, “Mora kag American Negro tan-awon.”

“Putang ina mo, Teng!” Nagkupot pa gihapon si Toti sa manok. Nagkabuling sa abog ug abo, mingsulot ang iyang mga mata ug nagpangyawyaw siya, “Putang ina!”

Hangtod na sa bukid sa Calo, si Alberto ug si Alfonso, ang instrument man ug ang ilang mga kauban nagkatawa nga nahinumdom sa pagkaligid ni Toti sa nagkaabong kaingin ug sa iyang mga mata ug ngipon nga mingsidlak morag iya sa Negro. Mao niy nakapakalimot nila nga wala na ang ilang pagkaon sa tibuok semana gawas sa pipila ka manok, pipila ka gantang nga bugas, ug ang usa ka bolsitang asin. Palis na dihang nakakita silag pipila ka saging ug kapayas nga nanubo sa kamotehan, ug sa unahan may bungtod nga napunog mga tuod, ug may mga punoan pa sa mga kahoy nga nangasunog ang katunga nga nagkatag morag higanteng mga totpik, ang mga tumoy niini napunting sa ubos sa handig, ug may biniyaang payag tapad sa dakong bato ug nag-umbaw sa usa ka walog. Miingon si Alfonso, “Manghunong na ta dinhi.” “Puyde natong ipatindog ang tower tapad anang payag,” ni Alberto, nga nag-angat paingon sa payag ug nagkuliot kay nagkasingot ang iyang anteyohos. “Igo na ning atong gitas-on, para nako.”

Nagdagan nga tag-as og lakang, ang pahinante nga si Toti mihunat paingon sa payag ug misaka sa dakong bato. Iyang gitan-aw ang ubos sa bungtod, ibabaw sa nangasunog nga mga punoan sa kahoy, nga naputos na og mga kuyayi ug nangagabok na, sa pundok sa mga kahoyng dalakit nga kaniadto kalasangan. “Putlon nato nang mga dalakita,” miingon siya. “Makababag man na sa sayt sa atong transit.”

“Dad-a si Ramon,” matod ni Alberto nga nangupot sa sagbot ug nangusog pasaka sa handig. May tibugol nga yuta nga naligid pagtunob niya, naligid sa handig, ug nawala uban sa hagawhaw sa gagmayng bato. “Tua sa bag ang mga atsa.”

Human makuha ang mga bag ug mga gamit pangsurbey ngadto sa payag, gihawanan nila ni Alberto ug Alfonso ug ni Dante, ang rod man, ang lugar nga may gagmayng kahoy ug gisilhigan. Gibati ni Alberto ang kamaya ug kalipay. Buot niya kining ipaambit sa uban, ipahanggap ug ipaginhawa pod nila, ug iyang gidagit ang ilang pagtagad ngadto kaniya. Para sa akong kaugalingon, hunahuna niya unya: Ang akong kaugalingon, para nako!

Nagputol si Alfonso og kahoy, ug si Dante, ang rod man, nga nagpugong sa pisi nga gihigot sa kahoy, nagtindog sa kuyaw nga kahimtang duol sa ngilit sa walog. Kinahanglang birahon ang kahoy niining paagiha aron dili kini matumba sa payag ug

mapislat morag balayan sa posporo. Gikuha ni Alberto ang pisi gikan kang Dante.

“Apan, Bosing, kuyaw ni,” matod sa rod man, “Tingalig maputol ang pisi.”

“Okey ra,” ni Alberto. “Akoy mahibalo sa akong kaugalingon.”

Kon masipyat god si Alfonso sa gilawmon sa pagtigbas sa kahoy aron nga kini matumba sa usa lamang ka pagbira sa pisi, ug kon makusog og bira ni Alberto ug kalit nga moluag ang pisi mahulog gyod siya ug seguradong mamatay sa walog traynta metros sa ubos. Apan kon mas dako ang kakuyaw, hunahuna niya, mas dako pod ang pagmatngon. Importante ang saktong gikusgon sa akong pagbira sa pisi nga igo gyod nga makapaling sa kahoy ngadto sa ubos, dili sobra, dili pod kulang.

“Andam na ka?” singgit ni Alfonso, nga nagkupot sa sundang ibabaw sa iyang abaga. “Alberto—”

“O, o,” singgit ni Alberto nga nangusog og kupot sa pisi, nanghugot ang iyang mga unod, ang iyang nawong gituyhad ngadto sa kahoy. “Sige, sige, sige, Fons.”

Gitigbas ni Alfonso ang kahoy sa iyang sundang, ang lab-as ug pula-pulang mga tipak nanglagpot gikan sa punoan morag gagmayng panaksan, ug samtang naghinay-hinay na og takilid ang kahoy paingon sa payag, misinggit siya: “Bira, Bert. Putang ina, bira!”

Ug busa gibira ni Alberto ang pisi, ug, hapit gyod magdungan, ang kahoy natumba usab layo sa payag; ug ang rod man sa ibabaw nga nagtan-aw niya ug kang Alfonso nga nagtindog tapad sa kahoy nakahibalo nga dili kini mopigsat sa payag. Apan nagpadayon si Alberto sa pagbira og maayo sa pisi, naghulat sa kalit nga pagluag nga kinahanglang iyang maunhan kay kon dili malukapa siya ngadto sa kamatayon sa ubos sa walog. Unya nabatyagan niya nga miluag ang pisi, ug samtang si Alfonso ug si Dante nagtan-aw niya ug naghulat sa pagkahagsa sa kahoy, niining gutloa sa kahilom, nadungog niya si Toti ug Ramon sa pikas bahin sa ubos sa bungtod nga suko kaayong nagtadtad sa mga dalakit, nga morag walay epekto, ang mga atsa nga wala makadulot nagpaka lang krak krak krak! Ug hinay-hinay ang tin-aw ug kusog nga paka niini nagkahinay, nagkawala; niining yugtoa nabati ni Alberto nga katumbahon siya, morag mosuksok sa kahilom, apan kahibalo siya nga wala siya masipyat sa pagtantiyar ug busa gipasagdan niya ang iyang kaugalingon nga matumba ug misugod siyag ligid sa handig sa bungtod, nadaro niya ang kasagbotan ug gagmayng sagbot nga nanulpos, nakahibalo siya nga si Alfonso ug ang rod man nga nagtindog didto, nagbantay niya sa kalisang ug nahadlok sa mahitabo niya. Nagligid ug nagbulubalintong sa makadaghan, giganahan si Alberto sa pagtagad nga iyang nakuha ug gituyo gani niya pagligid pa ang iyang kaugalingon ngadto sa unahan pinaagi sa pagbalintong pa og kausa, kaduha; ang kasayoran nga wala sila makabantay nga wala nay kuyaw karon ug nga puyde niyang hunongon kining nakapahimuot ug nakalipay niya. Sakto na na, giingnan niya ang iyang kaugalingon. Nasamad og gamay ang iyang nawong tungod sa mga sanga nga mingwitik niya ug nagisi ug nabulit sa abog ang iyang sinina, gihunong ni Alberto ang pagligid, mitindog ug miyangod sa ibabaw sa bungtod, mipahiyom ngadto sa duha. Nadungog niyag balik ang way kapuslanan nga tingog sa mga atsa krak krak krak!

Sa pagkahapon adtong adlawa, wala matingala si Alberto nga si Toti ug si Ramon wala makaputol sa mga dalakit; morag nakahibalo na siya nga mobalik sila sa payag nga nangabuak ang puloan sa ilang mga atsa.

“Wa miy nahimo,” matod ni Toti, nga walay sinina ug nagtulo ang singot sa iyang buna, ilok, ug bitiis, ang nagkalkag niyang buhok mitabon sa usa niya ka mata. “Gahi kaayo ang dalakit. Nabuak gani akong atsa.”

Mipasiklap sa nabuak nga atsa, miingon si Alberto, “Ugma na lang na.”

“Gahi kaayo nang mga dalakita,” matod ni Ramon. Nanggahi ug nanggimok ang unod sa iyang mga bukton, ug mobukad-mokuyos ang iyang dughan ilawom sa hugaw, basa niyang sinina. “Hunahuna nako di ta makahimo aning duha. Dili makahalog ang tulo ka tawo nga magkuptanay sa ilang mga kamot. Nia, nabuak pod ning akong atsa.”

Gikab-ot ni Alberto ang atsa ug iya ning giplastar sa iyang mga kamot, ug, human og tan-aw sa nabuak nga puloan, giuli niya sa pahinante. “Ugma na lang,” niya pa. “Tan-awon natog unsay atong mahimo ugma.”

Pagkasawumsom na, samtang naghakot si Toti og layang kahoy ug gipahimutang ilawom sa payag ug si Alfonso, naghaling nga nagpungko sa ilawom niini, mipatong si Alberto sa dakong bato tapad sa payag ug nagdungaw sa walog ug sa atbang nga kabungtoran. Luyo niini, ang langit mipabuswak og lainlaing kolor, ug wala madugay ang tibuok kapunawpunawan misiga ug misanag ang kataposang hayag sa Adlaw. “Ginoo ko!” miingon siya sa kusog nga tingog; ug unya, samtang nagtan-aw pa gihapon siya sa kabungtoran, lawom ug seryoso siyang naghunahuna sa iyang kaugalingon: “Tinuod gyod nga dunay Diyos, o unsaon ba nimo pagpasabot niini?” Miingon siya sa iyang kaugalingon nga dili siya motuo og Diyos, wala siyay gituohan, apan sa usa ka gutlo, o tingali taudtaod pa— dili siya makahulagway— si Alberto naugbok ibabaw sa dakong bato, hangtod nga ang kataposang siga sa kahayag likod sa kabungtoran midulom ug nabalik ang iyang hunahuna sa bugtong payag ug sa mga pahinante. Kalit nga mibutho sa iyang hunahuna, Kabuang gyod ang pagka sentimental, ug nanaog siya gikan sa dakong bato. Wala siya mosugilon kang bisan kinsa bahin niini, bisan gani ngadto kang Alfonso, dinhang mibalik na siya sa payag ug milingkod sa tapad niini duol sa nagbagang kahoy.

Milapos ang bagang aso sa nagbagang troso agi sa salog nga kawayan ug nalukop sa aso ang sulod sa payag ug miabog sa mga tagnok ug mga lamok nga nangadasmag sa amakan nga bungbong. Nagpungko libot sa troso uban ni Alfonso, silang Ramon, ang pahinante, ug Dante, ang rod man. Si Toti nagtindog duol sa bangkito layo nila, naghiwa sa karne para sa panihapon. Sa kadulom, kinahanglang iyang hilamon ang gibag-on ug gilapdon sa karne sa iyang kamot. Nagtalikod siya sa iyang mga kauban nga tua sa ubos sa payag, apan makita nila ang pagsaka-kanaog sa iyang mga abaga ug gihunahuna na lang nila nga naghiwa siya sa karne ug nakita nila ang kutsilyo sa iyang mga kamot. Duol sa nagbagang troso, ug naghandag ngadto sa nag-ulbong aso, dunay gipatindog sa yuta nga karneng tinuhog sa mga sanga morag barbekyu.

Pula-pula ang karne, morag baka o lagsaw, ug natingala si Alberto diin makuha sa iyang mga kauban ang karne dinhi niining kabukiran. Wala man silay naagiang balay, samot na nga walay tiyanggihan, sa ilang pagpaingon sa bukid sa Calo. Ug nangakay-ag man ang ilang pagkaon ug nagkatag sa handig sa kaingin nianang buntag. Suwerte gani kay may pipila ka manok nga nasalbar para sa pamahaw pagkaugma ug ang asin nga importante kaayo sa lasang, kay ang asin makatabang pagtabal sa bisan unsang mananap nga ilang makuha o malit-ag alang sa ilang pagkaon. Puyde pod ning ipuli sa tubig kon mahutdan silag tubig tungod sa kainit sa Adlaw, ug pait kaayo dinhi kon walay tubig sa pipila ka oras kay sa walay pagkaon.

Kausa, didto sa bukid sa Calo, si Alberto ug ang iyang mga tawo naglingkod samtang nahanaw ang kataposang kahayag sa Adlaw ug mibanos ang kangitngit ug nabungog sila sa tingog sa mga butang sa kagabhion. Samtang nag-uylap ug nagsayawsayaw ang kalayo, usa ka pula-pula nga siga ang midan-ag sa ilang mga nawong, nga naingon silag mga multo nga nabulit sa dugo nga nanagpungko libot sa nagsigang troso.

(PADAYONON)

Ug busa gibira ni Alberto ang pisi, ug, hapit gyod magdungan, ang kahoy natumba usab layo sa payag…