SURBEY0R...
dulong, nagkala-kala ang iyang tingog sa uga niyang tutunlan. “O, Ismael!”
“O, Engineer-Sir,” matod pa sa interpreter nga Moro nga wala mohunong sa iyang pagbugsay ug nagduko ngadto sa dulong diin gipiog niya ang bugsay. “Dunay suba sa unahan, unahan sa karaang kalapokan.”
Ang rod man nga si Dante milingi ug, ang iyang tingog nagkala-kala usab sama sa kang Alberto, mihunghong: “Di ko mosalig aning Morosa ni. Iya tang dad-on sa lawom sa kalapokan, Bert.”
“Tak-oma nang imong baba kay madunggan ka niya,” ni Alberto, nga nagsutsot duol sa nawong sa kauban. Gitutokan niya kinig maayo. “Padayon og bugsay.”
Apan wala mohilom ang rod man. “Hoy, mga patayng kahoy man ning nia dinhi!” matod niya. “Wa pa koy laing nakita, wala ganiy katang o isda.” Iyang gihaw-as ang bugsay ug gipatong pababag sa bangka, ug samtang mihata siyag tindog, ang interpreter nga Moro, hinangad ang agtang tumong sa tumoy sa kahoy, miingon, “Ssssshhhhhhhhhh. Ayawg lihok ug ayawg sulti.”
Unya nakita nila siya, ang iyang dagkong pako nga ang katunga gibukhad, nagbatog didto sa taas sa kinatas-ang kahoy sa kalapokan. Ang kahoy nagtindog nga walay sanga mga duol singkuwenta metros, puti ug walay panit ang punoan niini, ug sa tumoy sa kahoy ang dakong langgam nagtutok sa ilawom ngadto kanila, ang iyang lagom nga sungo nga nagkurba pailawom ingog labaha kahait atubangan sa iyang dughan. Bisan nakalabay na sila ilawom sa kahoy, nabatyagan pa nila nga nagsunod kanila ang iyang pula ug nagsigang mga mata.
Minglugsong sila sa gamayng agianan sa tubig nga ang mga tampi niini gituboan og mga bakhaw. Si Alberto ug ang iyang mga tawo hilom nga naglingkod sa bangka. Ang interpreter nga Moro lamang ang nagpadayon sa pagbugsay, may ritmo ang paglabyog-labyog sa iyang mga bukton sa iyang kilid.
Sa baba sa suba, ang nagpayong nga nanag-abot nga mga sanga sa kakahoyan ingon og pako sa ayroplano nga gipaatras, ug sa kalit lang mibutho ang Adlaw latas sa kalangitan ug mipagilak sa gagmayng lusok ug perlas sa ibabaw sa tubig. Gipandong ni Alberto ang usa niya ka palad ibabaw sa iyang mga mata, ug nagdiyong siya ug miingon: “Mao to ang kinadakang monkey-eating eagle nga akong nakita sukad-masukad. Moabot diay na silag ingon adto kadako?”
Sa iyang atubangan, way lingi-lingi, ang rod man miingon gikan sa dulong: “Kaingon kog iya tang dagiton sa iyang mga kuko morag piso.” Mitindog siya ug gikusog ug gipaspasan niyag bugsay. Nanggawas ang lusok sa mga singot sa iyang agtang. Miingon siya, “Pero giunsa man pagkabuhi niya didto nga wa may pagkaon didto, wa may mga buhi didtong butang?”
“O, Ismael,” ni Alberto, giuyog niya ang iyang ulo ibabaw sa iyang abaga ngadto sa interpreter nga Moro. Sa ulin, naglingkod ang Moro ug ang iyang mga tiil gipiog niya sa kasko sa bangka, tarong kaayo ang iyang panan-aw ngadto sa unahan latas sa iyang mga kauban ngadto sa kurbada sa suba. “Giunsa pagpakabuhi adtong agilaha sa kalapokan?” Nangutana si Alberto, giinat niya ang iyang liog ug nagsulti lapas sa abaga sa iyang mga kauban. “Wa man tay nakitang buhi didto, wa ganiy isda ang tubig.”
“Nagtuo kag nakakita kag langgam, Engineer-Sir.” Hilom ug wala maglihok, ug wala mamilok, gitutokan ni Ismael ang iyang mga kauban.
“Unsay buot nimong ipasabot, Ismael?” ni Alberto ug sa iyang mga tawo. “Agila man tong atong nakita.”
Nagtan-aw pa gihapon si Alberto ngadto sa interpreter nga Moro. Wala pa sukad mosulti nilag ingon niini ang Moro, ug karon iya kining gisulti, nahibulong si Alberto sa tingog ug postura niini nga may awtoridad. Nga kinahanglang iyang itago, matod ni Alberto, sa panahon nga ingon ini. Apan natural lamang ang pagsulti ni Ismael, wa may pagbugalbugal sa iyang tingog ug wa man mausab ang iyang postura. Wa gani siya molihok sa ulin. Naglingkod lamang siya nga ang mga tiil gipiog sa kasko sa bangka, ingon sa liningkoran sa iyang katigulangan sa wala pa moabot ang misyonerong mga Katsila niining tabunok nga yuta, dili sama sa mga surbeyor nga anaa sa mga tabla nga gibabag sa bangka.
“Dili monkey-eating eagle tong inyong nakita,” ni Ismael, sa sama kaugdang ug kaligdong nga tingog. “Wala moy nakita. Naghunahuna lang mo nga may nakita mo.”
Ang mga trabahante sa Cerdeza Surveying Company wala makatuo nga nagtutok niya. Unya nagdungan silag tubag niya nga silang tanan nakakita sa agila ug unsaon man pagkasayop nilang tanan? Segurado, matod nila, nga dili to espiritu— kon dili to espiritu, unsa mang pagkahitaboa nga nakita to nilang tanan? Nangusog gayod si Ismael nga nasayop sila, nga hunahuna lang to nila nga nakakita silag monkey-eating eagle. Sa utok ra to nila, hunahuna lang to nila. Mitindog si Dante, ang rod man sa bangka, gikumot ang bugsay dayon gibuhian ra pod tungod sa kadismaya: kay bisan sa iyang tumang kasuko nagbaton pa gihapon siyag kahadlok ni bisan kinsang Moro sa yuta niyang natawhan, bisan pa gani sa sama ni Ismael nga hapit na mahurot kapangag ang ngipon.
Karon gipakusgan ug gipaspasan pa pagbugsay ni Ismael, nga ang iyang mga unod nanggimok sa ugaton, niwang niyang bukton. Sa kasuko ug kadismaya, mibalik og lingkod si Dante sa tabla, mitikuko, nabawog iyang likod, ug gihurot niya ang iyang kusog sa pagbugsay. Ang kilid sa iyang baba nahiwi. Milingi si Alberto sa luyo ug mitan-aw sa ubos sa suba ug ngadto sa tampi sa bagang kasagbotan nga naglaray sa baybayon.
Sa gamay nga balangay duol sa karaang taytayan, nanakay si Alberto ug ang iyang mga tawo sa ilang sakyanan paingon sa Pikit. Pipila ka oras silang nagbiyahe. Samtang nagdagan sila paingon sa Pikit, napulbosan ang ilang buhok, nawong ug ang ilang bagang dyaket nga maong sa abog sa karsada. Taudtaod, ang ilang mga kilay ug mga pilok nahimong rosas ang kolor, ug siya ug ang iyang mga tawo, ay, bisan gani ang interpreter nga Moro nga si Ismael, morag mga linalang sa planetang Mars tan-awon.
Nalipay na sila nga nakagawas na sa lapad nga kalapokan, ug nakabiya na sila sa patayng mga butang. Ang ilang sakyanan
Gitadlas nila ang danawan nga walay kinabuhi hangtod nahibalik sila sa sibilisasyon…
ug ang karsada ug ang kabalayan sa daplin niini ang nag-ingon nga nakagawas na sila sa katubigan. Sa unang higayon sulod sa pipila ka adlaw, nakita na nila ang langit ug ang Adlaw. Gipabalod sa hangin ang kakugnan, ang gapason nga mga tumoy niini nanagwara-wara ug nagbalod-balod morag panganod nga nangatagak gikan sa langit. “Nakagawas na ta sa katubigan,” matod ni Alberto sulod sa sakyanan. “Sa kataposan.” Mitutok siya sa gawas sa bentana, ug ang duha ka pahinante nga naglingkod duol sa bentana minglili ug nangagho, ug miingon, “O, o. Kinsay makahunahuna nga nagawas na gyod ta sa katubigan.” Ug unya mingtan-aw silang tanan sa atubangan nila ug gitan-aw nila ang abogong karsada nga nagkawala sa naglikoliko, walay kataposang rosa nga laso ilawom sa nagbaga nga mga ligid sa sakyanan.
14
NAGSANDIG si Alberto sa atubangang lingkoranan sa nagdagang Land-Rover, tapad sa pahinante-drayber nga si Teng, ang usa niya ka bukton gipatong sa bentana. “Ay-yay-yay,” matod niya. “Sa kataposan makatulog na ta sa kutson ug dili sa yuta pareho didto sa Salaan o sa Tuburan.”
Naglingkod ibabaw sa kahon sa mga gamit-pamanday, ang iyang ulo nagyango-yango, usahay mapakong kini sa atop sa sakyanan kon makaagi kinig mga batsing dalan, ang pahinante nga si Toti miingon: “Segurado ka bang dunay mga kuwarto nga giandam para nato didto sa Tacurong? Kon walay mga kuwarto para nato inig-abot nato didto, Teng, kapnon gyod tika.”
“Ayawg kabalaka,” ni Teng nga giliso ang panan-aw palayo sa dalan. Ug unya, mikatawag kusog ug nagpiliik ang iyang tingog, mipadayon og sulti: “Naa gani koy gipaandam nga kuwarto panghanimon para nimo.”
“Bilat-sang-ina-mo!” pamalikas ni Toti. Ug unya aron sa pagtuyaw kang Teng kay nakahibalo man siya nga may babaye nga midumili sa pagpanguyab sa pahinante-drayber, midugang siya: “Sige ug birahi tong imong Inday.”
Mibalik og tan-aw sa dalan, gidiyong ni Teng ang iyang mga mata ug mingkunot ang mga kilay. “Tan-awon nato,” niya pa, “tan-awon nato, tan-awon nato.”
Sa likod, ang kahon nga kahoy nga gisudlan sa mga gamitpamanday ug ang kaha nga puthaw sa transit nahulog sa salog ug nabangga sa kilid sa sakyanan. Naligsan ang pungot sa tag-as nga mga kugon, nagkahanap ang gapasong mga ikog-ikog sa puti ug bukad nga mga bulak niini, samtang sa likod niini naplastar ang patag nga lapokong kayutaan, walay pagkausab nga talan-awon sa salot ug nagkatag-katag nga tag-as og mga sangang kakahoyan, ug may mga bundo ug usa o duha ka payag ilawom sa tag-as nga kakahoyan nga makita sa halayo sa dakong patag sa lapokong kayutaan.
Ang rod man nagsulti, “Intawon pod, uy, si Engineer Rey. Tua siya sa Liguasan Marsh nagpatindog og tower.”
“Nganong gipadala man siya ni Engineer Morales didto?” seryoso nga pangutana ni Alberto nga naghunahuna: Bisan gani ang Philippine Constabulary rangers wala gani moadto didto isip mga security. Kadtong gipamatay didto sa mga kriminal yano ra kaayong gipanglabay sa kalapokan, ug ang dagkong dahon sa water lily mitabon nila sa kahangtoran.
“Nasuko niya si Engineer Morales,” ni Teng, ang usa ka kamot didto sa manobela samtang ang usa nagkupot og sigarilyo. “Nahitabo kadto niadtong didto pa sila sa Vietnam.”
“Fuck him,” ni Alberto nga nanginit ug nasuko, nanalithi sa bentana sa sakyanan ug sa gihapon naghunahuna: Usa ka salikwaot nga paglubong. Kay didto dili ka kan-on sa mga ulod, apan sa gagmayg babang mga isdang gurami nga mokitkit nimog hinay-hinay, hinay-hinay, sa miburot nimong lawas. “Kon di ka mapatay sa kriminal nga mga Moro, patyon ka sa mga lamok sa kabaw— kanapuloon ang gidak-on adtong sa Buluan.”
“May malarya si Reyo,” ni Teng, ingon sa dili siya mohunong sa pagsulti ni sa pagsuyop sa iyang sigarilyo. “Nakuha niya ni adtong didto pa siya sa Vietnam.”
“O— oo,” matod ni Alberto Gonzales, nga naghunahuna: Maayo siya nga amigo, ang tawo nga mao lamay mahunahunaon ug sakto og kabuot dinhi. Dili ba nga siya lang ang mipahulam nako sa iyang sapatos de goma sa una nakong adlaw sa Cotabato? Ay, sobra na sa unom ka bulan ang nakalabay. “Ug segurado nga ang pagkatulog didto sa Liguasan Marsh makabughat niya.”
“Bisag si Fonso gitakigan na pod,” ni Ramon, ang dakong tawong pahinante, nga misulti sa unang higayon sukad sa ilang pagbiya sa haywey ug pag-abot sa batsing karsada, dihang iyang gitabonan ang iyang ilong ug baba og panyo aron pagdepensa sa abog. Nagpadayon og estorya bisan kon may panyong nagtabon, miingon siya: Ug si Pablo ug si Glorificador pod.”
(PADAYONON)