Ang Bayok ni Gunong
...the religious impulse …[is] a force which belongs to the dark side of man. --Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History (1980)
(Anib 24)
Sa Karaang Balay sa Pardo
SA TALAD-KAN-ANAN nianang buntaga, taudtaod nga namatngonan ni Dr. Hernaez ang iyang kaugalingon nga giinanayg butad paingon ngadto sa walay timik nga kangiob sa iyang kahiladman, ug siya gaan nga naglutaw, wa magpakitag mga timaan sa pakigbisog batok sa butad. Asa man ang tinugsaran niining wanang? Walay nagbungbong sa kangiob. Ang kahayag maoy konsepto lang sa maong kalibotan. Dihay kahaw-ang ug kauga nga iyang gibati ug kini dili ra usab lahi sa kahaw-ang ug kauga niadtong wanang nga gilutawan sa iyang diwa.
Mibalik ang iyang kahimungawong sa karon sa dihang nanguhit sa iyang kahimatngon ang kainit sa nagkaupos nga sigarilyo nga gikimpitan sa iyang mga tudlo. Miginhawa siyag dako ug gipatay sa taltaganan ang sigarilyo.
Nag-inusara lang siya sa talad-kan-anan, nagkalingaw pagpangape, samtang mahilomong nagsubay sa gubot nga kutay sa mga hunahunang ming-abot sa iyang kaisipan sa miaging kaadlawon. Apan karon ang iyang nahinumdoman pulos katag ug hanap, walay lohika sa ilang pag-abot ug walay lohika sa ilang pagbiya sa likod sa iyang kaisipan.
Taas na ang Adlaw. Ang kahayag
milukop sa lawak-kan-anan uban ang hinagurob sa mga dalan gawas sa balay. Mipasigpat siya sa relo sa iyang walang bukton: alas 8:15 na sa buntag. Hinuon, maayo na siyang pagkailis. Sa cafeteria na lang tingali sa unibersidad siya mamahaw. May daghan pa siyang asikasohon karong adlawa. Gitiwas niya paghigop ang iyang kape nga karon bugnaw na ug molakaw na unta sa dihang misulod sa lawakkan-anan si Mrs. Santiago uban kang Cynthia.
“Maayong nia ka pa, Dear,” miingon si Mrs. Santiago. “Birthday ni Mama Sofia karon, her 85th actually, so sa Pardo kita maniudto. Humor the old woman, Santiago. Be there.”
“I’ll be there,” mipasalig siya. “Gusto sab kong makigsulti sa tigulang,” ug nagdali siyang migawas sa lawak-kan-anan. ANG karaang balay mamingawong naghukbong sa halapad nga lagwerta nga gilabongan sa dagkong mga punoan sa prutas. May nangka, sambag, tambis, bayabas ug mga atis ug guyabano. Dihay pipila ka punoan sa kapayas nga nangahulog ang hinog nga mga bunga. Ang nagliko-likong hagdanan nga mikab-ot sa beranda hinimo sa gahi, lig-ong mga tabla nga gipasinaw sa makanunayong kakugi diha sa mga tuig. Ang hagdanan gidawat sa hamugawayng bantawan nga hapit motupong sa hawakan sa tawo ang kahabog. Kini hinimo sa mga batong tinableya ug tupad niini nagbarog daw guwardiya ang lubasang tugas nga diyotay na lang ang mga dahon. Ang halapad nga beranda nag-atubang sa dakong dalan atbang sa karaang simbahan nga bato ug sa nagmingawng kombento sa Pardo.
May mga tigulang pang Pardohanon nga nahinumdom nga dinhi sa balkonahe sa karaang balay sa mga Diaz-Pardo, ang hepe sa armadong pakigbisog sa mga Sugboanon batok sa bag-ong nangabot nga mga sundalong Kano sa Sugbo kaniadtong 1899, si Heneral Arcadio Maxilom, uban sa iyang mga heneral, midiskurso atubangan sa mga tawo ug mideklarar sa dili-na-kalikayang-gubat sa mga Sugboanon batok sa mga langyawng gihisgotan. Ug sa kombento ning karaang distrito, gilusad sa mga Sugboanon ang ilang rebolusyonaryong pangagamhanan.
Giparking ni Dr. Hernaez ang iyang kotse ilawom sa dakong punoan sa nangka nga nagbug-at sa dagkong mga bunga nga ang uban nagsugod na gani pagpangadunot. Milakaw siya paingon sa karaang balay, mipadayon ngadto sa nagmingaw nga beranda ug milahos ngadto sa naghulat nga hawanan diin may mga kabanay nang nagkapundok. May mga matang minglantaw kaniya sa iyang paghitangka sa hawanan. Talagsa ra man god siyang moapil sa mga okasyon nga sama niining gihimo karon.
“There you are, Santiago. I haven’t seen you for ages,” si Senyora Sofia Diaz-Pardo, mihimamat sa iyang umagad. Ug nagkatawa siyang mipuno: “And I mean it literally.”
“Komosta ka, Mama,” ni Dr. Hernaez pa ug miamen sa tigulang babaye. “Wala ka gihapon mausab, Mama.”
“My daily dose of prayers and fresh-fruit juice have kept me healthy and strong,” ug mikatawa na usab si Senyora Sofia. “You should try them, Santiago. They keep your mind very sharp, too.”
“It’s beer that keeps him active, Mama. Coffee and beer actually and a lot of expletives,” si Mrs. Santiago misagbat nga nagpahiyom.
Milingo-lingo ang tigulang babaye samtang giagak siya ni Dr. Hernaez balik sa iyang gilingkoran. Milingkod siya tupad sa tigulang babaye. Migahob na usab ang hawanan sa madasigong suginlanay sa mga kabanay nga talagsa rang magkita.
Bisan pa sa iyang panuigon, si Senyora Sofia nagpakita gihapon og talagsaong kalagsik ug kadasig. Maayong pagkatina ang iyang buhok nga hapsay ug malinis nga pagkasudlay. Kini may pagka kulot, natural ang mga weave, ug kutob lang sa abagahan ang gitas-on. Apan ang mga badlis sa mga kunot sa iyang agtang ug mga aping daw pinong mga gamot sa kahoy nga wa na mahinultol asa paingon. Kining pinong mga badlis lang ang nagsugyot sa mga tuig nga iyang gipas-an. Sa iyang barog ug gihabogon mahimatikdan dayon ang iyang dugong langyaw.
Ang madasigong panagkabildo sa hawanan naputol sa dihang misulod ang kosinera ni Senyora Sofia ug miingon nga andam na ang talad alang sa ilang paniudto. ANG hataas nga talad-kan-anan gipahimutang taliwala sa hamugawayng komedor nga nagpakita sa mga muwebles nga karaan ug hinimo sa kahoy, kinulitan ang mga sandiganan ug bisan ang mga tiil-tiil may disenyo nga inawat sa karaang Roma. May gipatapot nga mga dayan-dayan sa bungbong nga makapahinumdom sa makakita sa karaang panahon ug sa mga tawong nabuhi sa maong panahon. Apan maoy sentro sa pagtagad didto sa bungbong ang dibuho sa lapis sa apohan ni Senyora Sofia, ang unang Diaz-Pardo sa Sugbo, si Don Miguel, nga matod pa sa tigulang babaye, Katsilang puro ug suod nga higala nilang Juan Luna ug Jose Rizal ug makausa nakigdebate pa kang Marcelo H. del Pilar sa Madrid. Ang talagsaong sketch, matod pa ni Senyora Sofia, dibuho ni Don Juan Luna mismo ug gihatag niya kini kang Don Miguel silbing gasa pag-abot niini dinhi sa Pilipinas.
Nangalimyon sa kahumot ang inasal nga baboy gikan sa Talisay nga gipakulob taliwala sa hataas nga talad. Tupad niini, diha sa dagkong mga bandehado, nag-aso-aso ang kalderitang kanding, paklay ug balbakuwa. May humbang tiil sa baboy, may nagdupa nga mga alimango, ug ang relyenong bangus makapatubod sa laway ang kahumot. Sa ulohan niini didto ang sawsawan nga sukang sinilian ug ang dagkong mga pasayan.
“I hope these dishes will not kill me,” miingon si Mrs. Hernaez ngadto kang Mrs. Rallos. Nakadungog si Senyora Sofia sa gisulti ni Mrs. Hernaez. “No, no,” miingon siya. “We don’t have this kind of food all the time. Besides,” mipuno siya, “Dr. Rallos is with us.”
Nahipayanghag si Dr. Rallos ug nangyamiid. “Eat with moderation always,” miingon siya nga nagpahiyom na karon. “And exercise regularly.”
“Si Amanda, Pinong,” miingon si Dr. Hernaez ngadto kang Dr. Rallos, “mokapin na sa tuig nga wala maka- exercise hangtod nawadan na lang sa pagtuo nga ang exercise may mahimo pa kaniya.” Gisiko ni Mrs. Hernaez ang iyang bana.
“Mao sab si Josefina, Santiago,” mitubag si Dr. Rallos ug milantaw sa iyang asawa nga nagkuyog ug ang ilang anak-babaye. Si Josefina manghod ni Mrs. Santiago.
Buffet ang buhong nga talad nga giandam. Nag-iyahay ang mga kabanay pagkuha sa ilang plato, gisudlan sa pagkaon nga ilang gusto ug namalik pagpanglingkod didto sa halapad nga hawanan. Wala mobulag si Dr. Hernaez kang Senyora Sofia. Mitupad gihapon siya paglingkod niini sa sofa.
“May nagsulti nako, Mama, nga dinhi ning atong karaang balay sa Pardo si Heneral Maxilom ug si Heneral Luis Flores minghatag mga pahinumdom sa ilang mga tawo sa dayon na nilang lusad sa gubat batok sa mga Kano.”
“Oh, yes. You’re grandfather, Don Miguel, was with them with that sword on the wall,” mitubag si Senyora Sofia ug mitudlo pinaagi sa iyang simod sa nagsinaw ug matahom nga sable nga gimontar og pinahandag didto sa bungbong. “He brought that sword here from Spain. With that sword, he had a friendly fencing match, once, with Gen. Antonio Luna in Barcelona.”
“Wow,” nakatuaw si Dr. Hernaez. Nanglingi ang mga kabanay. Unya naghinay-hinay sila pagpaduol sa nahimutangan nila ni Senyora Sofia ug Dr. Hernaez. Ang tanan giabot og kaikag nga nagpaminaw sa ilang panagsulti. Dili sa tanang higayon madungog nila ang mga
estorya sama sa ilang nabati karon. (PADAYONON)
Mitambong si Dr. Hernaez sa kasaulogan sa adlawng natawhan sa iyang ugangan…