DIIN ADUNAY KASAL-ANAN NGA LISOD MAPASAYLO
ALAS 3: 30 sa hapon sa adlawng Biyernes, nag-esnak ako niadtog sandwich nga giparesan kog Diet Coke sa sulod sa lunch counter nga diha mahimutang sa kilid sa city hall sa dihang misulod ang higala kong si Maxie.
“Hatagi kog hamburger ug Coke, Day,” giingnan niya ang babayeng kawani dayong lingkod sa akong atbang. “Nakadungog ka bas balita, Bay Emil?” Magulang lag gamay sa hunghong ang tingog ni Maxie nga nangutana.
“Balita?” nako pa nga mibutang sa lata sa Coke human ko makainom og usa ka lad-ok.
Kaha aron dili mabatian sa babayeng nagsilbi— nga niining tungora, nagbitbit nas giorder ni Maxie— gidapin-an niya ang iyang baba ug sa hinay nga tingog miingon: “Ang imong ex-wife miabot
kuno ganinang buntag.”
“S-si Vilma… m-mipauli?” nako pa nga hapit dili makatuo sa gisulti ni Maxie. “Aw, unsa may akong buhaton, Bay Maxie, ako siyang tagboog halok?” puno pa nako sa tingog nga maila kaayo ang kalagot.
“Aw, di ba,” ni Maxie pa nga midawat sa iyang giorder. “Maayo man god nga masayod ka, Mil, kay duna baya moy history.”
“History ba diha,” nako pa nga mipang-it og usa ka ingkib sa akong sandwich. “Kinsa bay nagbalita nimo niana, Max?”
“Si Melba. Ug tua, gihatagan gani siyag chocolate, sabon, ug pahumot,” ni Maxie nga mipasikat sa iyang asawa kinsa ig-agaw igtagsa ni Vilma. “Ug ikaw, Max, unsa may gihatag nimo?” “Wala. Si Melba ray gihatagan,” tubag ni Maxie. “Ikaw hinuon tingali, daghan gyod ang imong madawat gikan kaniya kay kuyog god usab niya ang inyong anak.”
“Ha? Si Doris… ania usab diay?” nako pa sa tingog nga puno sa kahinangop. “Unya, komosta man kuno si Doris, Max?”
“Matod pa ni Melba, dalaga nas Doris ug liwat kuno kaayo nimo.”
“Tinuod ba, Bay Maxie?” nako pa nga misamot na ang kahingangha. Ug gumikan sa maong balita ni Maxie, morag nalimtan nakog kadiyot ang akong kapungot kang Vilma. Tinuod kahang liwat kaayos Doris nako? nakasukot ko sa hilom. Nagpanuigon na karon siyag napulog pito human sa napulog lima ka tuig nilang pagkawala dinhi sa Tanjay.
“O, unsa na, Mil, mora ka mag natarantar sa paghisgot kos inyong anak ni Vilma,” ni Maxie pa nga mipadayog kaon sa iyang hamburger. “Bisag pustaan, Mil, karon dayong aktoha layhan kang makighibalag sa imong anak.”
“Tinuod nang imong pangagpas, Max. Apan di lang ko gustong makighibalag kang Vilma,” miingon ko. “Haing balaya silas Vilma karon nag-estar?”
“Tuas karaan nilang balay sa Matangad tipon sa igsoon niyang babaye.” “Kuyog ba usab ang Kano?” “Wala, uy. Segun pas nahibaw-an ni Melba, mokapin na tingalis tulo ka tuig nga nakigbulag si Vilma sa Kano,” tubag ni Maxie.
Pagbalik pa nako sa Treasurer’s Office nianang alas 3:50 ang takna, wa na magkadimao ang akong pagtrabaho gumikan niadtong gitaho ni Maxie. Ug tungod niining maong isyu, segurado gyod ko nga mahimo na usab akong sumsoman sa mga tabi dili lang sa akong mga silingan kondili hasta usab sa akong mga kaila. Ang nakaparat god ning higayona kay imbes duha kaming puli-pulihag atake sa mga balhiboog dila; karon, mag-inusara ko nilang kinitkinitan kay wa na man dinhi si Mercy— ang laing linalang nga giluiban ni Vilma kaniadto. TUIG 2000. Usa ka tuig ug lima ka buwan pa si Doris niadtong panahona. Nagtrabaho na ko niadto sa city hall sa suweldong dose mil ang buwan. Sa mao kong suweldo, dili gyod mi matawag og kakha-tuka apan tungod lagi sa kamahal sa mga palaliton apil na ang abangan sa balay, bayranan sa kuryente ug tubig, di pa gani matapos ang buwan, mapugos gyod kog pamaylo sa igsoon kong maestra nga wa maminyo— si Manang Mathilda.
Maayo unta tog nakapasar pas Teacher’s Board si Vilma aron duha ming magdawatan og suweldo. Apan human sa tulo ka pagsulay, wa gyod siyay suwerte.
Nagsugod kining akong kalbaryo usa ka adlaw niana dihang mianha sa amo ang ig-agaw niyang si Mercy ug mihangyo kang Vilma nga magpauban sa Dumaguete kay moabot nianang pagkaugma sa buntag ang penpal niining Kano nga si Leonard Mills— usa ka retiradong sundalo nga nagpanuigon nag 60 anyos. Kay way laing lingaw sa balay, ug tingali buot usab mopapel, misugot si Vilma ug gidala usab ang among anak nga si Doris.
Mao kadto ang sinugdanan sa pagpunayg adto ni Vilma sa balay nila ni Mercy nga nahimutang sa Barangay Manipis, mga tulo ka kilometro gikan sa Tanjay, aron lang pagpakigharong og Iningles kang Leonard Mills.
Usa ka higayon niana, akong gisukmatan si Vilma nga kon mahimo ihunong na niya ang pagpunayg adto sa balay nila ni Mercy kay, sa akong nabantayan sa among mga silingan, morag lain ang ilang tinan-awan ngari kanako. Apan wa panumbalinga ni Vilma ang akong pahimangno. Nagpadayon ang iyang pagpaduol sa penpal ni Mercy.
Misamot ang akong pagduda nga sa kanunayng pagpakig-atubang ni Vilma sa Kano, inanayng nabihag ang iyang kasingkasing niini. Ambot lang tingali sa bahin ni Mercy kon wa ba siyay namatikdan sa talagsaong lihok sa iyang ig-agaw, kay sa ako usab nga bahin, akong namatikdan ang kauga nas tinagdan ni Vilma ngari kanako. Ako kining nasuta kay sa higayon nga makighilawas ako kaniya, wa na ang kainit nga kanhi akong matagamtam kaniya.
Ang mao kong pagduda sa talagsaong lihok ni Vilma, naklaro ra gyod sa dihang usa ka hapon sa ako nang pagpauli gikan sa trabaho, mingaw kaayo ang sulod sa among balay. Didto sa kosina, akong namatikdan nga bisag gamay wa gyoy ilhanan nga naglung-ag si Vilma.
Gisulod ko na lang sa ref ang giluto kong isda ug mibalik sa porch. Didto, gianinaw ko ang palibot kon wa ba manumbalay si Vilma. Wala. Dihadiha, abtik kong nanaog, dayon kong paandar sa Honda.
Usa ra ka lugar ang akong tumong—ang pinuy-anan nila ni Mercy nga diha mahimutang sa unang hut-ong sa kabalayan nga nahisakop sa Barangay Manipis.
Human molabay ang kapin sa duha ka minuto, gipahunong ko ang Honda atbang sa duha ka andanang balay nila ni Mercy nga pinintalan og puti.
Una pa ko makasaka sa ilang porch, gitagbo na ko sa inahan ug amahan ni Mercy nga silas Manang Manuela ug Manong Merto. Sa akong tan-aw sa magtiayon, bisag gamay, way kangaya ang mga panagway nga ming-abi-abi nako.
“Nang Manuela, wa ba moanhi si Vilma ug Doris sa inyo karong hapon?” sukot ko bisan diha pa ko sa ubos.
“Wa baya. Kay ngano man unta?” tubag-pangutana ni Nang Manuela nga morag natingala ang nawong. “Dali, saka una sa taas, Mil.”
Dako kaayo ang nahimong kasal-anan ni Vilma. Apan nasapli ang iyang baroganan tungod kang Doris...
Wa koy tingog nga misaka sa porch dayon kong lili sa sala. Wa koy tawong nakita sa sulod. “Si Mercy, Nang Manuela… hain diay?” Milingkod ko sa usa ka plastik nga silya.
“Wa baya dinhi kay ganinang alas 2:30 miadto sa tiyanggi aron pag-apas kang Leonard. Apan hangtod karon, wa pa gyod siya mahiuli nga maoy nakapabalaka namo ni Merto.” “Hain diay ang Kano?” sukot ko. “Ganinang ala 1:30, nananghid si Leonard nga moadtos siyudad kay mopalit kuno siyag beer. Apan minglabay na lang ang duol duha ka oras, wa man kini mahiuli, maong miapas na lang si Mercy aron pagsuta unsay nadugayan.”
“Unsa man diay ang imong problema, Mil?” Nangutana si Manong Merto.
“Si Vilma ug si Doris wala sa amo.” Way lipod-lipod kong mitug-an sa tinuod.
“Unsa? Si Vilma ug Doris wa usab sa inyo?” Puno sa kahingangha ang tingog ni Nang Manuela. “Aw, tingali bayag…” Wa taposa ni Nang Manuela kon unsay buot niyang isulti. “Mao bitaw nga mianhi ko dinhi aron pagsusi,” nako pa. “Kadiyot… morag niay pedikab nga mihunong,” ni Nong Merto pa nga milantaw sa gawas.
Si Mercy ang among nakita nga nanaog sa pedikab. Ug abtik kining misaka sa porch dayong halog kang Nang Manuela. “Wa gyod nako makit-i si Leonard.” Nagbakho nga namulong si Mercy. “Gilukop kog sulod ang tanang tindahan sa siyudad nga nanindag ilimnon apan wa gyod silay namatikdang Kano nga nagpalit og beer.”
“Mao usab kanay gianhi ni Emil dinhis ato kay nangita usab kang Vilma ug sa ilang anak.”
“Ha? Si Vilma wa usab sa inyo, Emil?” matod ni Mercy nga morag karon pa makamatikod sa akong presensiya. Milingkawas siya sa paggakos kang Nang Manuela ug miingon: “Pa, Ma… kon mahimo biyai una ming duha si Emil kay morag adunay pagka personal kining among panagsultihan,” ni Mercy pa nga milingkod sa akong tupad.
Giguyod ni Nang Manuela si Nong Merto paingon sa sulod.
Sa kami na lang si Mercy ang diha sa porch, mipadayon og pamulong si Mercy, “Sa imong bahin, Mil, unsay imong ikasulti ning pagdungan og kawala nila ni Leonard ug sa imong asawa?”
Wa ko na kapugngi ang pagdailos sa akong luha. “Abi nimo, Mer, sa akong bahin morag kulang ra ang akong kaisog sa pagpakgang kang Vilma sa pag-anhi dinhis inyo human sa tulo o upat ka adlaw nga nakaanhi siyas inyo. Sa amoa, hapit pulos Leonard na lang ang giutasan niyag hisgot. Unya sa pipila ka higayon nga manguhit ko niya, akong namatikdan nga nagkauga na ang iyang pagtratar nako.” Akong gipahiran ang akong luha. “Sa imong bahin, Mer, wa ka bay namatikdang kausaban kang Leonard?”
“Kon mahitungod sa sex ang buot mong ipasabot, Mel, sa sinugdanan, mao gyod unta nay gusto ni Leonard. Apan midumili ko. Mao kadto nga kutob ra mi sa halok-halok ug gakos-gakos. Apan sa ming-aging pipila ka adlaw, akong nabantayan nga morag nagkatab-ang usab si Leonard nako,” tug-an ni Mercy. “Tingali, mao na kadtoy higayon nga nagkasinabtanay na silang duha.”
“Way lain,” nako pa nga mikompirmar sa gisulti ni Mercy, “hangtod na lang nga misangko sa iyang pagluib dili lang nako kondili hasta usab kanimo. Pero, abi nimo, Mer, aduna gyoy usa ka butang nga di nako mapasaylo kang Vilma.”
“Unsa man?”
“Nganong iya pa gyong gidalas Doris nga mahimo man niya kining ibilin kang Manang Mathilda sa Ilaya.”
“Aw, tingali bayag naulaw kay way ikaalibay,” nagkanayon si Mercy. “Yuna pa, Mil, sa imong paminaw hain kaha sila mopadulong karon? Wa na may ayroplanong molupad para sa Manila gikan sa Dumeguete god.”
“Sa akong paminaw, morag mingdiretso silas Cebu ug ugma na sila mosakay para Manila.”
“Kaluoy tingali ni Doris, no, kon madugay pa gyod ang ilang pagpuyo sa Manila una pa sila makuha ni Leonard.”
“Kon fiancee visa ang iyang gamiton, basig wa pay tuig makalarga na sila.”
Wa dayon makatingog si Mercy kay sa akong tanaw kaniya morag dihay lawom nga gipalandong. Pagkataudtaod, miingon siya: “Abi nimo, Mil, tungod kay ning nahitabong pagkabungkag sa imong pamilya karon, ambot kon imo ba kong mapasaylo kay ako man gyoy nakaingon niini gumikan sa akong pagpauban ni Vilma sa pagtagbo ni Leonard kaniadto.” Nagluha-luha ang mga mata ni Mercy nga nagkupot sa akong kamot.
“Ayaw na lang nag hunahunaa, Mer,” nako pa nga mibutang sa wala kong kamot sa ibabaw sa iyaha, “kay kinsa bay magtuo nga anhi mosangko ang tanan.”
“Unya karon, Mil, unsay giplano nimong buhaton human sa gibuhat ni Vilma?”
“Karong semanaha, hinay-hinayan nakog hakot ang akong mga butang didtos Odiongan ug motipon kog puyo kang Manang Mathilda sa karaan namong balay sa Ilaya,” tubag ko. ANG sangpit sa kauban kos opisina nga si Digna nga miingog, “Hoy, Emil, hunong nag tungok diha; unsa, di ka layhan mouli?” maoy nakapahunong nakog handuraw sa nangagi. Pagtan-aw pa nakos digital clock ibabaw sa pultahan sa among opisina, mao gyod tuoy paghagtok sa ikalima sa hapon. Dihadiha, gihipos ko ang mga papeles sa ibabaw sa akong lamesa dayon kog sunod sa akong mga kauban nga nanggawas.
Sama sa naandan, mihapit ko sa tiyanggi aron sa pagpangompra sa among sud-anon pagkaugma. Tungod kay medyo menos ang isda, midiretso kog palit og duha ka kilong manok ug uban pang gikinahanglan sa pagluto niini. Lapas nas alas 5:30 sa dihang nakagawas ko sa tiyanggihan.
Sa nagpadayon na ko sa akong Honda paingon sa Ilaya, wa nako kalikayi ang pagpalandong pag-usab ning pagpauli nila ni Vilma ug Doris. Sa mga silingan nila sa Matangad nga nasayod sa nahitabo namo kaniadto, segurado nga starring na sab ko sa ilang mga tabi. Apan sa pagka karon, wa ko na kini himoang problema kay ang problema nga akong giatubang karon mao: kon unsaon nga makita o mahibalag nako si Doris. Naghinam-hinam gyod ko nga makakita sa akong anak. Ang nakalisod niini kay di ko mahimong moadto sa ilang balay kay di ko gusto nga magkaagbat mi si Vilma.
Sa ako nang gipahunong ang akong Honda sa atbang sa among balay, gibati kog gamayng katingala pagkakita kos berdeng Kawasaki nga giparking duol sa may gate. Unya sa pagtan-aw ko sa porch, diha si Manang Mathilda nga excited kaayong mikamay nako.
“Kinsa may tag-iya ning Kawasaki sa gawas, Nang?” sukot ko sa nakasulod na kos gate.
Una motubag, gitapion ni Manang Mathilda ang usa ka tudlo sa iyang baba ug sa pinugngan nga tingog miingon siya: “Lingkod diha kay duna koy isorpresa nimo.” Gidawat
niya ang gibitbit nakong kinompra ug mibalik sa sulod.
Pagbalik pa niyas porch, nagsipit na siyag usa ka batanong babaye nga nagsul-ob og itom nga t- shirt nga giparesag mubo kaayong shorts nga maong. “Doris, please meet your Daddy Emil… and Emil, meet your long lost daughter,” paila ni Manang Mathilda.
“So he’s my Daddy Emil,” nagkanayon si Doris nga miduol dayong gakos nako.
“How are you, Doris?” nako pa nga mibalos paggakos sa gikamingawan kong anak. Tungod sa hilabihan kong kalipay wa ko kapugngi ang pagdailos sa akong mga luha.
“You’re crying, Daddy?” ni Doris pa nga milingkod apan nagpabiling nagkupot sa akong kamot.
“For too much happiness,” matod ko nga nagpamahid sa akong luha. “You know, Doris, I think this is the happiest moment of my life for seeing you after fifteen years.”
“Same here, Daddy,” nagkanayon si Doris nga nagpamahid usab sa pipila ka lugas sa luha nga mingtulo sa iyang mga mata. “You see, I’ve been pining for this moment to come too, to see for myself what Mommy told me that I really look like you.” “And what have you found, Doris?” “That we look like twins!” ni Doris nga migakos nako pag-usab. “And by the way, Daddy, I brought something from the U.S.” Mitindog si Doris ug mibalik sa sala. Nagbitbit na siyag usa ka puting bag nga puno sa nagkalainlaing butang nga pinutos. “This is for you, Daddy,” matod ni Doris nga mitunol niini ngari kanako.
“Thank you very much, Doris,” nako pa nga mibutang sa bag sa kilid sa akong gilingkoran.
“You’re welcome, Daddy,” ni Doris nga mibalik paglingkod sa akong tupad.
Si Manang Mathilda nga igo rang nagpaminaw namo ni Doris, misagbat: “Sige, pag-estorya mo dihag maayo kay tua pa koy buhaton sa kosina,” matod niya dayong sulod sa kosina. “I have a question for you, Doris.” “Yes, Daddy, what is it?” “Is your Mom aware of your coming here this afternoon?” “Very much,” daling tubag ni Doris, “in fact, it was also her idea to have me brought those things that I have just given you,” nagkanayon si Doris, “to tell you the truth, Daddy, I believe Mommy is aching to see you. In fact, that could be one of the reasons why we visit the Philippines.” “Is that so?” sukot ko nga bisag gamay di gyod makatuo. “Yes, Daddy,” tubag ni Doris. “How about you, Daddy, don’t you have any plans to see Mommy for old times’ sake?”
Sa maong pangutana ni Doris, mora kog nahimut-okan kay sa maong pag-estorya, mosangko kini sa maong isyu. “I’m sory, Doris, but at this point in time, I’m not yet ready to see or face your mother.”
“On what particular grounds, if you have any?” sukot ni Doris.
“Before we will go to that issue, Doris, let me ask you something.” “Okay, shoot.” “When you were in San Diego, and at the time when you start to understand things, were you told by your mother the real story of our separation?”
“What she told me, Daddy, is that you two had some kind of falling out, or sort of family misunderstanding and then she met Leonard Mills—a 60-year-old American tourist— befriended and later engaged romantically. According to Mommy, her engagement was the answer of her teenage dream that was to go to the United States which eventually became a reality,” panapos ni Doris.
“What your mother told you were all untrue,” miingon ko. “Now, listen to what really happened and listen very carefully,” nako pa dayon nakong asoy kaniya sa tinuod nga nahitabo.
Unya paghuman ko niyag asoy sa tanan, ako na lang nabantayan ang hinayng pag-agas sa luha sa iyang mga mata. Tingali, gumikan sa akong gibutyag. Karon, iya nang natugkad unsa kadako ang sala nga nahimo sa iyang inahan ngari kanako ug sa ig-agaw niini nga si Mercy.
“So, Mommy was lying to me all those years that we’re together in San Diego,” ni Doris pa nga nagpamahid sa iyang luha. “I can imagine how deceitful Mommy can be, doing that to you and her cousin Mercy. And what happened to Mercy, Daddy, after she was deceived by Mommy?”
“According to her Mother Manuela, when I met her once in the marketplace, she told me that several weeks after the disappearance of Vilma and Leonard, she went to Hongkong as a DH. One year later, she met and married a Chinese businessman. And now, she’s living in Hongkong happy and very economically stable.”
“Good for her,” miingon si Doris, “at least she has vindicated herself bigtime. Do you think Mommy is unaware of the good fortune achieved by Mercy?” “I don’t think so.” “Now, going back to what Mommy had done to you, Daddy, is that the very reason why you’re so reluctant to see her?” “The one and only reason,” tubag ko. “After that revelation you made about the despicable act committed by Mommy, I think I do need a little advice from you.” “What kind of advice do you want from me?” “After knowing what kind of woman my mother is, I don’t know exactly if I can live normally with her once we’re back in San Diego.”
“My advice to you, Doris, is just to play ball with your mother. Act naturally as if you know nothing about her. I believe this is the only way by which your usual relationship will not go south,” miingon ako. “And by the way, Doris, what particular course you are planning to pursue in college?” “I’m planning to take up Nursing, Daddy.” “That’s a good career choice,” nako pa. “So go for it the best you can because once you can achieve this goal, this will be your ticket to be able to stand on your own feet in the years to come.” “Thank you, Daddy, for your advice.” “You’re welcome.” “Before we leave, Daddy, can I ask you something?” “Go ahead.” “Is it okay if I’ll stay with you in your house as long as I want while we’re still on vacation so that we can be able to make up the lost years that we had been separated?”
“Why not? As for me, you’re more than welcome to stay here, Doris,” tubag ko. “But do you think your mother will permit you to do so?” “I’m certain, she will be delighted to this idea.” “Okay, so when do you want to stay here?” sukot ko. “As soon as Mommy will give the go signal,” daling tubag ni Doris. “In this connection, Daddy, I have another request.” “What’s that?” “Would it be alright if one of these days, I will bring Mommy with me here to see you?”
“What?” nako pa nga nakalitan sa hangyo ni Doris. “Are you kidding, Doris?” Wa ko magtuo nga anhi mosangko ning maong butang ang among panag-abot karon.
“Why, is this a joking matter, Daddy?” ni Doris pa nga mikalit og kaaslom ang nawong.
“I thought you have fully understood the reasons behind my reluctance in meeting with your mother which you instantly admitted that she was the offending party after the disclosure I made. And now, what’s the sudden change of heart?”
“Well, I pity my mother,” nagkanayon si Doris. “To tell you the truth, Daddy, Mommy’s primary reason to come to the Philippines is to reconcile with you with me as the bridge.”
“Is that so?” nako pa nga miyango-yango. Bantog rang gikan gayod mismo kang Vilma ang ideya sa sinugatan nga gihatag ni Doris nako.
“Yes, Daddy,” matod pa ni Doris nga mingkiyugpos sa duha niya ka bukton. “But after hearing your displeasure about that particular suggestion I could feel that my coming here to see you after all is very useless. And in this regard, Daddy, I’ll suggest that if it is possible, let us forget everything that we have conversed here, okay? And lastly, before we live, Daddy, please give me another hug because I am quite certain that today is our first and last meeting,” miingon si Doris nga mihinay pagpaduol nako.
Ning ikaduhang higayon sa among paggakos, akong nadunggan ang hinay niyang pagbakho dungan sa pagingon: “I love you, Daddy,” ni Doris pa nga hugot kaayong migakos kanako.
Pagkabati kos mao niyang mga pulong nga giubanan sa pagbakho, wa ko na usab kapugngi ang pagpaagas sa akong luha gumikan sa kaluoy ko kaniya. “I love you too, Doris,” nako pa dungan sa pagpikpik ko sa iyang likod.
Karon pa ko makaamgo kon unsa diay kadako ang gibati niyang kahiubos gumikan sa pagbalibad kos iyang hangyo mahitungod kang Vilma.
Kon ang usa sa ilang katuyoan sa pagpauli sa Pilipinas mao ang pagpakigkita nako— way labot sa kadako sa ilang nagasto sa pagpanaw— ug unya gumikan sa kataas sa akong garbo mapakyas ang mao nilang katuyoan, tingali mao na kini karon ang gibati ni Doris.
Busa, aron mawagtang ang gibati niyang kahiubos, mihinay kog ukang sa akong paggakos kaniya. “Will you believe me, Doris, if I reconsider my decision about your second request?”
“That it’s okay with you if I’ll bring Mommy here to see you, Daddy?” ni Doris pa nga mikalit lag pahiyom, tingali sa hilabihang kalipay. “Seriously?” “Seriously,” tubag ko. “Oh, thank you, Daddy,” nagkanayon si Doris nga migakos nako pag-usab.
(KATAPOSAN)