ANG MGA SURBEYOR SA LIGUASAN MARSH
Ang talaadlawan nakapahinumdom kaniya sa kagahapon…
(Gula 15)
DUHA ka semana ang nakalabay ug ang kuwarta alang sa mga triangulation tower ug bisan gani ang suweldo sa mga tawo wala pa gihapon ipadala gikan sa opisina sa Manila. Unya may pahibalo nga miabot usa niana ka hapon nga ang “mga melon” ipadala na sa sunod nga adlaw.
Samtang naghigda si Alberto sulod sa ilang abotanan sa Pikit nga may gihulat, nadungog niya si Alfonso, Teng, ug ang ubang kauban nga nagsultianay samtang nanglakaw sa agianan sa kilid sa ilang abotanan. Milabaw sa ilang tingog ang katawa ni Teng nga ingon sa kakuyapon sa kakusog ug unya, taudtaod, mihinay ug nahilom. Ang kahayag nga gikan sa sala nga milatas agi sa pultahan nawala ug unya mibalik, ingon sa may misera ug miabli sa mga dyelosi sa baratohong lawak sa hotel. Ang batan-ong surbeyor wala moliso sa iyang katre dihang ang geodetic engineer nga si Costelo, ang una ug labing suod niyang higala, mihunong sa atubangan sa katre. “O, dili ka mokuyog namo?” ni Costelo. “Adto mi sa tubaan.” “Dili.” “Unsa may imong buhaton?” “Wala.” “Nganong di man ta manggawas ug mamisita kang Nita?” ni Costelo. “Ang imong uyab” __ mikidhat siya kang Alberto __ “basig magprito siyag manok para nato.” “Maghigda ra ko dinhi,” ni Alberto. Ang kahayag sa lampara sa sala nawala dayon mibalik pagusab sa pultahan samtang milakang si Costelo pagawas sa lawak. Naghigda nga morang usa sa iyang katre, si Alberto Gonzales nahinumdom sa mga estorya nga gisulti kaniya sa mga lumulupyo kabahin sa dakong balay sa Katsila nga ila karong gigamit nga ilang abotanan. Gibiyaan na ang maong balay, matod nila, tungod sa mga multo. Sa gabii, kon tibuok ang Bulan, may nindot nga tugtog nga madungog gikan sa dakong balay sa Katsila, bisan kon ang bugtong paagi nga makatugtog kag nota gikan sa piyano mao ang pagkablit sa mga kuwerdas, matod nila, o pagbagnos niini og kuhit. Ingon sa may buang nga nagdala og piko ug gidukdok ug gidugmok ang keyboard niini apan morag wala makabungkag sa bagang abog ug mga balay sa lawalawa. Kon imo kining tan-awon ibabaw sa hagdan, naghunahuna si Alberto, morag kalabera sa usa ka bangis nga hayop tan-awon ang piyano nga gitabonan og panapton.
Sa ingon niining orasa, matod sa mga lumulupyo dinhi, makakita silag batan-ong babaye nga magsinina og puti nga magsaka-kanaog
sa una ug ikaduhang andana nga magbitbit og nagsigang kandela. Mohunong siya sa kilid sa piyano, maminaw niini og kadiyot, sa dili pa mopahawa nga sa hinay, mag-agulo sa kasakit nga gikan sa iyang tutunlan; unya ingon sa aso nga gisuyop sa kahanginan, mahanaw siya.
Kon mohunong na ang tugtog mohuyop ang kusog nga hangin latas sa dakong balay sa Katsila. Ug unya makita nila ang multo sa usa ka lalaki nga mag-utingkay sa mga libro ug mga papel sa hunos sa mga lamesa ug mga kabinet, ingon sa nangita kini sa nawala nga nota o diary.
Sa karaang balay sa Katsila, karon, miliso si Alberto sa katre ug gikab-ot ang karaang diary ilawom sa iyang unlan. Dalag ug kum-ot, hanap na ang agi sa sulat nga kinamot ug lakra sa hait nga igsusulat. Pino, hapsay ug nagharag ang agi sa nagsulat, nga sagad niadtong nagtuon ilawom sa Amerikanong mga misyonerong “Tomasites”. Naa na siya sa pangedarong traynta dihang gisulat niya kining iyang diary, hunahuna ni Alberto. Napulo ka tuig gikan karon pareho na unya kog edad niya, minyo na, ug duna nay mga anak. Apan hain man ang iyang mga anak?
Gipakli-pakli niya ang mga pahina hangtod nga miabot siya sa kataposang pahina sa diary. Bisan kon nabasa na niya ang diary sa pipila ka higayon, wala siya laaya niini ug ganahan siyang magbalikbalik og basa niini nga mag-usara. Ubos sa hanap nga kahayag sa lampara sa sala nga misulod agi sa pultahan sa iyang lawak, misugod siyag basa:
Marso 6, 1942. Makapatingala nga ang tanan nakong mga utanon mingtubo ug wa gyoy namatay. Nindot ang mga balatong, apan kinahanglang dugangan pa nakog butang og mga palapala para makakamang sila aron dili malata sa yuta. Ingon man usab ang akong mga kamatis. Guwapa silang tan-awon. Ang Adlaw ang nakapahimo nilang pula ug dugaon ug dagko. Nagtuo ko nga puyde kong mahimong usa ka maayong mag-uuma.
Abril 23. Guba kaayo ang balay, natun-as na. Lisod na kaayo ang hitsura niini. Wala gyoy paagi nga maayo pa kini. Kinahanglang kuhaon nako ang tabla ug mga haligi gikan sa silonganan niini ug dad-on kini sa ilawom sa balay. Ang bentana, ang atop… Diyos ko! Kon di pa lang ting-init, binalde gyong ulan ang nagtulo na sa akong ulo. Duha pa ka bulan ang paaboton sa di pa ang ting-ulan. Kinahanglang akong ayohon ang atop.
Mayo 10. Di ko katuo nga makatrabaho pa gihapon ko sa airfield. Napuno nag luto ang akong mga kamot, nagsakit ang akong likod, ug hapit na ko makuyapi sa kainit sa Adlaw. Tingali ugma di ko motrabaho. Kon sultian nako sila nga nagsakit ko, tingali ang Kempei-tai motuo nako.
Mayo 23. Ingon niining panahona sa tuig nga magsugod mi og ani. Karon walay anihonon. Walay mga tawo nga nagtrabaho sa mga umahan, ang tanan tua nagtrabaho sa airfield. Si Sgt. Seki ug ang iyang mga tawo ming-abot kagahapon ug nangutana kon igo lang ba ang rasyon nakong bugas. Mitando ko, ug nangutana siya nako nganong wala na siya makakita nako sa airfield. Nanghulga siya nga iya kong ipaanhi sa Kempei-tai. Kinahanglang mobalik kog trabaho ugma. Sa ulahi na lang ang atop. Hapit na man pod ni mahuman. Morag makakuha kog duha o upat ka panid nga sin sa airfield. Tingali, si Sgt. Seki mohatag nako og pipila. Ming-ingon sila nga mobalik sila ugma. Ako silang giingnan nga nasakit ko.
Dunay pipila ka pahina nga nawala, ug ang sunod nga sulat gipetsahan og Oktubre 17. Gipataas niya ang diary sa iyang atubangan ug misugod na usab siyag basa:
Nadungog na usab nako ang mga Hapon sa dalan sa miaging gabii. Nagpaangat sila sa bukid sa pagpatrolya. Sa usang gabii minglabay sila duol gyod kaayo sa lungag-hup-anan. Ug karong buntag, si Capt. Tazawa mibisita diri. Ang iyang mga tawo mag-anhian sa balay para manginom og tsaa. Ug matag gabii ang patrolya sa Hapon molabay duol gyod sa lungag-hup-anan.
Unsay nahitabo sa maong tawo? Nahibulong si Alberto. Kon buhi pa siya, nganong wala na siya magpuyo niining balaya karon? Tingali tua siya magpuyo sa Dakbayan sa Cotabato. Gipangita niyag maayo sa sulod sa karaan ug gubaong balay sa Katsila, nga karon ilang abotanan, apan wala gyod niya makita ang nangawalang pahina. Samtang nagpangita siya sulod sa balay, nakakita siyag mga bangag nga inagian sa bala: lawom, nag-ambihas, o mingkagod sa grano sa kahoy nga migisi sungag sa grano, sa mga kuwadro sa bentana, sa mga marko sa pultahan, ug sa mga bungbong.
Gibalik niyag butang ang diary ilawom sa iyang unlan ug mihayang siya sa iyang katre samtang ang kahayag mituya ug misayaw dungan sa huyuhoy nga miagi sa mga bentana sa karaang balay sa Katsila. Tingali patay na siya, hunahuna niya. Ug siya mao ang multo niining dakong balay. Miayuda ba kaha siya sa mga kaaway aron sa pagluwas sa iyang liog? Mao ba kaha kini ang nahisulat sa nawalang mga pahina! Samtang naghigda siya, nabati niya ang dakong kasubo ug kaluoy sa nagsulat sa diary, ug nakahibalo siya nga mahadlok siya nga makahibalo unsa ang buot isulti kaniya sa nawalang mga pahina.
(PADAYONON)