ANG BAYOK NI GUNONG

...the religious impulse…[is] a force which belongs to the dark side of man. --Nick Joaquin, The Santo Niño in Philippine History (1980)

(Anib 30)

Mga Kasayoran Labot sa Kamatayon ni Tatay Isko

KALMA ka lang gani,” miingon si Dr. Hernaez. Unya iyang gipikpik ang abaga ni Candido. “May ipangutana lang ko nimo. Wa man god ka sa inyo pag-adto nako didto.”

Gialingas-an gihapon si Candido. “Kuan, Sir… kanang adto lang ta sa baybayon magestorya,” mihangyo siya kang Dr. Hernaez tapos molantaw sa itaas sa dakong balay nga hinimo sa amakan ug nipa ug kawayan. May mga tawong banhang nag-estorya didto.

“Tua didto ang akong pamilya.”

“Dili sa Tambuli,” mitubag si Candido. “Adto ta sa Punta, sa dunggoanan sa mga mananagat. Makainom pa tag tuba didto. Moinom ka bag tuba, Sir?”

Giagda ni Dr. Hernaez si Candido pagsakay sa kotse, apan mibalibad kini. “Dili makasulod ang kotse didto, Sir,” miingon siya. “Manglakaw lang ta. Duol ra man sad.”

Nanglakaw sila sa batoong dalan-dalan ilawom sa kalubihan. Lab-as ug malinis ang hangin. May pipila ka langgam nga nagsigeg sakdap-sakdap sa dagat. Mihapit si Candido og usa ka tuytoyng tuba sa tindahan ni Inday Leona. Nanghulam sab siyag duha ka basong plastik.

“Ilista lang una diha, Day,” iyang hangyo kang Inday Leona.

Mikusmod dayon ang dagway sa tag-iya sa tindahan. “Unya, kanus-a man ni nimo bayri?”

“Bida, salig gani nako, Day. Bayran lagi ka.”

Mikuot si Dr. Hernaez sa iyang pitaka ug nangutana kon pila ang tanan nilang gikuha. “Ako lay bayad ini, Day,” miingon siya, ug mitunol sa P100 kang Inday Leona.

Naulaw si Inday Leona. “Ayaw, Sir, uy. Kang Candido man na.” “Sige lang,” ug gipugos niya pagpadawat ang iyang gitunol. “Ikoga nako nimo, Sir, uy,” miingon si Candido. “Ayaw nag hunahunaa, Candido,” miingon si Dr. Hernaez. “Gamay ra kaayo nang kantidara.”

HAMUGAWAY ang way bungbong nga payag-payag nga ilang gihunongan. Sa kilid niini nga nag-atubang sa dagat nagdupa ang lantay. Sa atbang nga kilid usab didto gidahik ang bag-ong pinintalan nga subiran ug duha ka sapsing nga

mga bigiw. Pulos gikuhaan sa mga katig ang mga sakayan ug maayong pagkakulob sa bunbon. Milingkod si Candido sa lantay ug mipahimutang sa tuytoy sa iyang tupad. Si Dr. Hernaez misandig sa haligi sa payag-payag nga hinimo sa guod ug milantaw ngadto sa dagat. Luyo sa linya sa nagbuntaog nga mga pangpang ug diin nanglipang pag-ayo ang mga bakhaw ug pagatpat, may tikarol nga nagsigeg agik-ik.

“Lami kaayo ning tuba dinhi, Sir,” miingon si Candido. “Tinuod gyong gikan sa lubi,” dayon niyang ipis sa pula nga ilimnon ngadto sa basong plastik. Gitilawan niya ang tuba ug nakapahiyom siya. “Maayo, maayong tubaa.”

Wala motingog si Dr. Hernaez. Nagsige lang siyag lantaw sa dagat ug sa palibot. Pagkahusay sa kinabuhi dinhi, niya pa sa hilom, pagkamalinawon. Gitunolan siya ni Candido sa plastik nga baso nga nagkiba-kiba sa tuba. Gidawat niya ang pulang ilimnon.

Mitungab si Candido sa tuba. Unya tapos dagkoti ang sigarilyo nga gikimpitan sa iyang dunggan, milingi siya kang Dr. Hernaez. “Unsa man untay imong tuyo nako, Sir?” sukna niya.

Miginhawag dako si Dr. Hernaez ug midimdim sa tuba. “Paminaw, Candido,” misugod siya. “Wa kay angay kahadlokan, mao nga ayaw na lang pagpakaaron-ingnon nga wa ka mahibawo sa akong tuyo nimo. Wa kay labot sa kamatayon ni Tatay Isko ug nakaseguro ko niini. Ug nakaseguro sab ko nga ang kapolisan way interes pagpangita sa nagpatay sa tigulang. Wa gani sila makaila sa iyang ngalan. Di na kinahanglang motago ka pa dinhi.” “Kuan man god, Sir, kanang...” “Suginli lang hinuon ko bahin sa imong nahibaw-an kang Tatay Isko kay ikaw may suod niya.”

Miduko si Candido ug taudtaod nga nagtungok. Sige lang siyang yupyop sa iyang sigarilyo. “O, unsa na?” Nangagho si Candido, unya milantaw sa dagway ni Dr. Hernaez ug miingon: “Wa koy klaro gyong nahibaw-an bahin sa kinabuhi ni Tatay Isko, Sir, pero nakabati hinuon kog mga hungihong.”

Misibaw na usab ang hait nga inagik-ik sa tikarol didto sa kabakhawan ug pagatpatan. Unya mihuros ang parat nga hangin gikan sa dagat. “Bahin sa unsa man?” gukod dayon ni Dr. Hernaez. “Ang sulti-sulti sa Amaris, kaniadtong nagsige pa kog biyahe didto, nga nakasala kuno ang tigulang sa ilang baryo. Apan way klaro lagi ang estorya ug dugay na sad kuno kaayo tong hitaboa. Daghan sad ang may labot ini.”

“Unsa mang salaa?” Ang iyang kaikag milihok. Gitiwas niya pagtungab ang tuba sa iyang basong plastik. Unya gikuha niya ang tuytoy ug miipis og dugang tuba sa iyang baso. Dugay na kaayong wa siya makainom og tuba.

“Kuan, Sir… sa pagsugod ba sa trabaho sa minahan sa karbon sa Amaris, diha sad magsugod ang tanan. Ingon nila daghan kuno kaayong nadisgrasya sa maong minahan. Bisan unsa na lang klaseha sa disgrasya. May mga tawong madakdakan sa bato o matabonan ba hinuon sa yuta. May uban sad nga mangahulog lag kalit sa damba. Ang uban sad mabanggaan sa nagdagang bagon sa relis. Ang uban balikbalikan sa hilanat nga di maayo bisan pag kinsang mga tambalan o meriko o orasyonan ang moatiman.”

“Unya, unsa may labot ni Tatay Isko ini?” Iyang gitungab ang tuba. Ang tam-is nga kaapod nakapatubod sa iyang laway.

May mga mangingisdang nanglabay duol sa ilang nahimutangan. “Daghan tag kuha diha, Bay,” singgit ni Candido nga nagngisi.

“Aw, makapamugas sad,” mitubag ang tiguwangon na nga nagpurong sa iyang gisiong kamisin. Ang saliay nagbug-at sa iyang luyo. “Adto unya sa balay, Pre, magkilaw tag danggit,” dugang niyang singgit.

“Daghan diay kag kaila dinhi, Candido,” ni Dr. Hernaez pa. “Dinhi man god ko magdako, Sir.” “Unya…? Sige, Candido, padayon….” Gidagkotan ni Candido ang laing sigarilyo nga gikimpitan sa iyang laing dunggan. Unya tapos mosuyop og daghang aso, mipadayon siya: “Gikonsulta kuno si Tatay Isko bahin sa mga disgrasya sa minahan, ug ang tigulang, human ang pipila ka gabiing pagkatulog sa mga dapit nga nadisgrasyahan, mipahibalo sa masulub-ong dagway nga ang gikinahanglan didto dugo sa tawo. Hilan kuno kaayo ang minahan busa nagkinahanglan kinig dugo sa tawo, “buhing dugo sa tawo.”

Miyango-yango si Dr. Hernaez. Iyang namatngonan ang pagpanghuyatid sa usa ka matang sa pagbati ilawom sa iyang dughan. Ang sinati nga sugilanon bahin sa ritual human sacrifice milihok sa likod sa iyang kaisipan. Apan ang hinungdan sa kamatayon sa tigulang wala pa niya hikit-i. “Unya…?” suna niya.

“Aw, nadesidihan gyod nga patuloan og dugo sa tawo ang minahan. Apan ang dakong problema kon kinsang dugo ang ipatulo, kun kinsang tawhana ang isakripisyo. Tungang gabii kuno gihimo ang tigom sa kadagkoan ug piniling mga tawo sa baryo tungod sa kadelikado sa ilang gihisgotan.” “Ug si Tatay Isko ang nangita sa tawong gisakripisyo?” “Dili, wa kuno mangilabot si Tatay Isko ini.” “Unya diin man silag tawong gisakripisyo?” “May tigulang babaye kuno nga nagpuyo duol sa kanipaan sa Amaris nga ginganlag Inse Bitud. Ang sulti-sulti sa mga tawo nga si Inse Bitud ungo. May nanumpa pa gani nga giabat gyod kuno sila ni Inse Bitud usa ka gabii niana nga hapit na mosawop ang Buwan ug naghabuhabo. May mga bata sad nga moingon nga gigukod kuno silag kausa ni Inse Bitud samtang nanirador sila sa kawayanan. May mga mabdos sad nga moingon nga nakuhaan kuno sila kay giawok ni Inse Bitud ang ilang gisabak.” “Ug si Inse Bitud maoy ilang gisakripisyo?” “Oo.” “Kinsa may nagkuha sa tigulang?” “Ang mga tawo ra sad sa baryo. Usa ka mamingaw nga gabii kuno niana, sa gabii nga gitawag nilag ‘Gabii sa Itom nga Sabado,’ ilang gikuha ang tigulang babaye sa iyang payag ug gidala sa minahan. Si Tatay Isko gyod kuno ang naghimo sa sakripisyo. May nahinumdom pa sa makalilisang nga tiyabaw ni Inse Bitud sa dihang gigapos kuno kini ibabaw sa lantay ug gihimo ang sakripisyo sa kamatayon….”

(PADAYONON)

Ang karaang ritwal sa pagpatulo og dugo gihimo usab sa minahan sa Amaris…

“Usa ka mamingaw nga gabii kuno niana, sa gabii nga gitawag nilag ‘Gabii sa Itom nga Sabado,’ ilang gikuha ang tigulang babaye sa iyang payag ug gidala sa minahan.”