ANG DAY-AS SA BINISAYA

(Ning maong serye kanhi ni T.V. Hermosisima— gisugdan pagpagula sa Bisaya, Enero 28, 1959— iyang gihukngay ang lainlaing tamdanan sa karaang mga Bisayista kalabot sa Ortograpiyang Bisaya ug iyang gipasabot sa unsang hinungdan nga misangpot man sila pagpili ning Lagda sa Panitik nga gitamdan sa Bisaya hangtod karon. Sa gihapon, subli namo kining gipatik nga walay giusab bisan gamay, mga espeling, ubp., aron pagpakita sa ila kanhing sinulatan ug sa ingon ato kining matandi sa karon.)— ESG

(5) Nagkalamukat nga Paggamit sa U ug O (Bisaya, Pebrero 25, 1959)

ALANG sa umaabot kinahanglan mahingpit sulod ning panahon ta karon ang usa ka diksiyonaryo nga subay sa kalainan sa panlitok karong mga adlawa ug sulod sa ulahing mga tuig sa panahon sa Katsila. Dakong kapuslanan sa maong diksiyonaryo mao nga kini mahimong sundanan sa hustong panitik kun espeling sa mga pulong Binisaya labi na sa mga pulong dunay U kun O.

Ang pipila ka diksiyonaryo nga gikugihan paghikay sa mga prayle sa kakaraanan dili mahimong kapasikaran sa pagtukod sa “standard spelling”. Si Pari Martin de Raga maoy unang mihikay usa ka bokabularyong Sinugboanon. Ugaling kini diha ra kutob sa pagkasinulat sa kamot, kay siya namatay sa 1578. Ang unang diksiyonaryong Sinugboanon gihikay ni Pari Juan Soriano. Wala usab kini makadangat sa patikanan. Sama sa unang bokabularyo, ang hulad sa diksiyonaryo wala na igkita sa basahonan sa San Agustin sa Sugbo.

Mao ray dunay hulad karon ang diksiyonaryong Binisaya-Kinatsila nga anaa sa bibisyon Filipiniana sa nasodnong basahonan. Ang ikatulong patik niini sa 1885 gihikay nga pinasikad sa diksiyonaryo nga gisugdan ni Pari Juan Felix de la Encarnacion. Apan dili usab mahimong sundanan sa hustong espeling kay pulos O ang gigamit sa mga pulong aduna niining bokala. Pananglitan: bohat, bocoboco, tomoy, ubp.

Nganong nagkalamukat karon ang paggamit sa U ug O? Aron pagtubag ning pangutana mobalik ta paghisgot sa karaang abakadhan sa Bisaya.

Ang atong mga katigulangan, sa wala pa ang mga Katsila, nanggamit tulo lamang ka bokal. Mao man gani nga sila dunay tulo lamang ka dagway sa mga titik nga tumbas sa A, I, U. (Basaha ang “Philippine Orthography” ni Norberto Romualdez, gipatik sa 1918.

U lamang ang gigamit sa pagsulat sa mga pulong aduna sa maong paningog; sama sa pulung, tabu, tuu, ubp. Ug usa da usab ang paningog sa maong bokal.

Ang mga Katsila maoy nakadaldal sa linitokan sa atong katigulangan. Uban sa pagkakat-on nila sa mga bokal nga E ug O, dili na kaayo gahi ang ilang tingog kon magsulti. Nagkahumok, nunot sa humok nga paningog sa E ug O. Diha sa pagkabalhin sa ilang linitokan diha usab nagsugod ang nagkalamukat nga paggamit nila sa E ug I, sa O ug U. Sa ilang paglitok ning mga bokal, dili maila kon E ba kun I ba, O ba kun U ba. Usa lamang ang paningog sa nahiuna ug ingon man sa ikaduha.

Nakapaniid niini si Pari Juan Felix de la Encarnacion. Sa iyang pasiuna sa iyang diksiyonaryo, siya nag-ingon bahin sa e, i, o, u:

“Walay duha-duha nga sa kasagaran gilamukat sa atong mga Bisaya kanang mga titik, masubsob ginamit nila sa pagsulat ang i ug u diin maoy gamiton ta ang i ug o, linitok sila sa samang paningog, ug walay makitang kalainan diha sa tete, pananglitan, ug sa titi, diha sa buut ug sa boot, diha sa poedot ug sa puidut, ug ubang mga sama

niini. Dili malalis ang pag-ingon nga gilamukat nila sa ingon ang mga titik sa ingong paagi nga walay eksepsiyon, ug nga walay mga pulong nga ning lungsora kun niadtong lungsora gilitok sa kanunay sa usa ka samang paningog, sama sa buutan, salin, babayi, bonoan, etc. diin ang mga bokales gipatunog tukma gayod sa gikinahanglang paningog… apan kana sila sa mga lumad gisulat sa ingon niini: buotan kun buotan, salen, babaye, bunoan kun bunuan.

“Sumala sa giingon sa itaas, maingon nga malisod ang paghimo usa ka pihong lagda aron pagtino unsa ang mga pulong nga sulaton uban sa e kun i, uban sa o kun u; dili usab ikahatag ang lagda aron pag-ila nga niining pulonga kun niadtong pulonga maoy motunog sa dalunggan ang e kun ang o, ug dili ang i kun ang u, ug sa balit-ad niini. Niini, ang nahitabo sama da sa among gisulti mahitungod sa pamug-at sa pulong, sanglit unsa ang sa usa ka lungsod gilitok nga klaro ang e ug o, didto sa ubang lungsod gilitok nga motunog ang i ug u.”

Ang mga Bisaya diay sa karaan dunay lain-laing paglitok sa lainlaing dapit. Sama sa mga magsusulat karon, sila usab kaniadto wala magkausa sa ilang espeling. Angay timan-an nga kaniadto daan nang dunay misulat buot, buotan. Nag-una ang U ug sundan sa O.

Karon ang nagpabilin nga nagkalamukat mao ang paggamit sa U ug O. Kon nagkausa pa unta ang mga nanag-unang mga magsusulat, sama kanilang Vicente Sotto, Dikoy Alviola, Pio Kabahar, Pantaleon Kardenas ngadto kang Amando Osorio, Mons. Manuel Yap, ug uban pa, karon aduna untay “standard spelling” alang sa mga magsusulat sa bag-ong kaliwat.

Gilanganan ko ang pagtanding sa sinulatan sa pipila ka bantogang magsusulat aron paghatag sa pananglitan. Gibasa ko ang pipila ka panid sa LINGAWON KO IKAW ni Florentino Tecson nga pinasidanan ni Jose del Mar; ang ANG DILA NATONG BISAYA ni Manuel Yap; ang BALANGAW ni Fernando Buyser nga pinasidan-an ni Mariano B. Camacho Sr.; ANG GUGMA SA MGA BANTUGANG LIDER ni Cayetano M. Villamor; RIZAL: BAYANI UG SINAKIT ni Pantaleon Kardenas; MGA SUGILANONG PILIPINHON ni Vicente Sotto; WALAY IGSOON ni Juan Villagonzalo, ug ANG IBEDEHAN ni Amando Osorio. Wala magkasama ang ilang panitik (espeling) sa mga pulong dunay o ug u.

Diin si Villagonzalo misulat sa manghod, si Tecson miespeling niini sa manghud. Alang kang Sotto ang sapot mao ang husto, apan saput ang kang Tecson.

Si Sotto, Yap ug Villagonzalo nagkauyon sa tolo. Si Kardenas, Villamor ug Camacho nagkauyon sa tulo. Si Camacho lamay misulat sa tungod batok tungud ni Villagonzalo, Sotto, Tecson, Yap ug Kardenas. Ang kalooy maoy gisulat ni Sotto, Tecson ug Villagonzalo. Ang nakalahi sa kang Kardenas mao ang makalulooy.

Si Villagonzalo, Sotto, ug Tecson nanagsama pag-espeling sa matuod, apan ang ilang Yap, Buyser, ug Camacho matuud. Samtang ang kang Tecson diyutay, ang kang Villagonzalo diyotay, ug ang kang Del Mar makadyot. Kusog ang kang Sotto ug Villagonzalo, kusug ang kang Yap. Uyamot ang kang Villagonzalo, uyamut ang kang Sotto, Del Mar, ug Kardenas.

Ang buut ni Sotto, Tecson, Yap ug Buyser, lahi sa buot ni Villagonzalo, Kardenas, ug Camacho. Ingon man ang hatod ni Villagonzalo, maoy hatud ni Kardenas. Samtang ubos ang kang Tecson, Villamor, ug Villagonzalo, ubus ang kang Yap ug Kardenas. Ang pangotana ni Villagonzalo maoy pangutana ni Sotto. Ang kang Villagonzalo ug Camacho sunod, apan sunud ang kang Yap. Sa kamot nagkauyon si Villagonzalo, Sotto, Tecson, Del Mar ug Kardenas, apan si Yap, ug Villamor nagkauyon sa kamut. Samtang hinuon ang kang Camacho, hinoon ang kang Villagonzalo, Yap ug Kardenas.

Ang Sugbo maoy espeling ni Villagonzalo, Tecson ug Villamor. Ang kang Sotto, Yap, Kardenas ug Buyser Sugbu. Misulat sa igsoon si Villagonzalo ug Buyser, si Kardenas ug Camacho igsuon. Ang taodtaod ni Sotto, taudtaud ni Yap. Unya pa, ang sakop ni Sotto sakup ni Yap. Ingon man ang pulong ni Sotto maoy pulung ni Yap. Si Sotto misulat salog ( floor), apan si Osorio misulat salug.

Alang kang Yap husto ang pagtoon, apan si Tecson ug Kardenas nagkauyon sa pagtuon. Ang sulod ni Tecson dayag nga maoy sulud ni Buyser. Tulo ka magsusulat nagkasukwahi: si Yap sa tibuuk, si Sotto sa tibook, si Villamor sa tibuok.

Ang pagtoo ni Yap ug Villamor maoy pagtuo ni Kardenas. Apan si Kardenas nag-ilis-ilis sa iyang pagtuo ug sa iyang pagtoo. Sama sa iyang pagtuon nga sa ubang panid gisulat sa nagatoon.

Si Yap, sama sa mga karaan, tiggamit sa uu sama sa tubud, tuud, ugud; samtang si Camacho dapig sa binag-ong UO sama sa iyang tinubod, tuod, ugod. Si Yap miespeling sa lubug diin si Osorio sa lubog. Dili ikatingala nga ang kang Yap duruha apan ang kang Kardenas duroha.

Ang tahod ni Kardenas maoy tahud ni Villamor. Ang pag-antos ni Buyser sama sa sinulatan nga gisunod karon sa BISAYA. Apan ang kang Kardenas mao ang pag-antus.

Naingon niana ang pagkalamukat sa sinulatan tungod sa pagkawalay naandang usa ka lagda mahitungod sa paggamit sa U ug O. Tungod sa walay gikausahang lagda malagmit mahitabo nga bisan usa ka magsusulat magkailis-ilis ang iyang pagsulat sa mga pulong dunay O kun U. Aniay tulo ka pananglitan: si Kardenas usahay misulat kamot usahay usab kamut, sa usa ka panid mabasa ang pagtuon, pagtoo, apan sa ubang panid mabasa ang pagtoon ug pagtuo. Sa basahon ni Villamor mabasa ang pulong tagilungsud apan sa sunod nga panid mabasa ang lungsod. Si Camacho nag-ilis-ilis sa iyang espeling sa inuluhag ug sa inulohag.

(PADAYONON)