Abril 3 sa Sugbo Labing Dugoong: Domingo de Ramos

(Napatik sa Bisaya, Abril 1, 1935.)

SA halandomong kasaysayan sa Pilipinas, tingali ang labing dugoong Domingo de Ramos nga nahisulat sa mga titik nga bulawan mao ang mangilngig nga hitabo sa kanhing lungsod sa San Nicolas, Sugbo, kaniadtong Abril 3, 1898. Kining adlaw nga gimahal ug dili gayod

hikalimtan sa mga Sugboanon, labi na sa mga San Nicolasnon, nagatimaan sa unang panagsangka sa kasundalohang Katsila ug sa mga

rebolusyonaryong

Sugboanon duol sa karaang Dakbayan sa Sugbo.

Kapin sa usa ka tuig human si Rizal mapukan sa Bagumbayan, sa Manila sa tuig 1896, ang unang mga balita bahin sa mangilngig nga kamatayon sa labing minahal ug dungganon tang bayani, miabot da gayod sa Sugbo tapos buhata sa kagamhanang Katsila ang pagtago ug paglilong niadto tungod sa kahadlok nga mahimong pabilo nga modagkot sa daob sa kagubot. Ug sa pagkasayod gayod sa mga Sugboanon nga daan nang nangandam apan sa dakong kahilom ug kahusay pag-alsa batok sa kagamhanan, nga si Rizal gibaril sa Bagumbayan, ang mga Katipunero sa Sugbo nga nagaduot sa San Nicolas, Pardo, ug Labangon, giabot og talagsaong kasilag ug ang ilang mga pangandam batok sa Espanya niadtong tungora misamot ug nagaanam kalig-on.

Ang balay nga gihimong tigomanan kun cuartel heneral sa mga Katipunero ug rebolusyonaryo mao ang puluyanan ni Uy Mayan, usa ka sapiang magpapatigayong Insek sa Labangon kansang Kristohanong ngalan mao si Lucio Herrera. Si Uy Mayan mibati ug midapig pag-ayo sa mga Sugboanon ug nakagasto og dili diyotayng salapi alang sa kadaogan sa ilang mga tinguha, ug sa ingon niana siya gikasilagan sa kagamhanan ug gidumtan nga dakpon ug barilon.

Si Heneral Leon Kilat (Don Pantaleon Villegas), si Heneral Luis Flores, ug si Kapitan Candido Padilla, mga sinaligang Katipunero sa Sugbo, mao ang “utok” sa mga manggugubot sa Sugbo, kansang kaisog ug katakos pagpangulo sa mga rebolusyonaryo gikaintapan sa mga Katsila.

Sa Abril 1, 1898, kun duha ka adlaw sa dili pa ang Domingo de Ramos, ang mga rebolusyonaryo pinangulohan ni Heneral Leon, mingsulong ug mingsulod sa Lungsod sa Talisay. Dinhi dihay mga sundalong Katsila kun cazadores ug Pilipinhong mga guwardiya sibil nga gibutang daan ni Heneral Adolfo Montero, ang kapitan heneral ug gobernador sa Sugbo niadtong panahona, aron pagpanalipod dili lamang sa Lungsod sa Talisay sa mga kamot sa mga manggugubot kondili sa pagtaming sa mga pumupuyong Katsila ug mga tumitindog didto nga nagapabiling matinud-anon sa Espanya.

Niadtong Abril 1, 1898, nahitabo ang mangilngig nga panangsangka sa mga rebolusyonaryo ug kasundalohan sa Espanya. Sulod sa pipila ka takna, ang dugoong kombate diin ang kasundalohang Katsila ug ang mga guwardiya sibil nanalagan tapos sila kamatyig daghan ug sa diha nga nakita nila nga kawang lamang ang ilang kaisog sa nanagpangaog kayo nga sakop ni Heneral Leon Kilat. Ang mga prayle sa Talisay gipanadtad ug pagkahuman sa sangka ang lungsod nahulog sa kamot sa mga rebolusyonaryo.

Ang pagkahulog sa Talisay sa mga kamot sa mga rebolusyonaryo ug ang talagsaong kadaot nga nadawat sa kasundalohang Katsila niadtong sangkaa nakapasamot sa kapungot ug kasilag ni Heneral Montero alang sa mga manggugubot. Busa dihadiha siya nangandam sa usa ka gubat patani batok sa mga rebolusyonaryo. Apan sa wala pa niya ipasulong ang mga manggugubot nga nanagtigom na sa dakong kahilom sa San Nicolas, Pardo ug Labangon, si Heneral Montero mipadala og mga espiya kun tiktik ngadto ning mga dapita aron pagsusi ug pagtino sa tinuod nga kahimtang sa San Nicolas, Pardo, ug Labangon, ingon man aron pagsunda sa tinuod nga kalig-on sa mga rebolusyonaryo. Ang mga espiya nga gipadala ni Hen. Montero mao sila si Pedro Sanson, Raymundo Enriquez, Jose Atilano ug Apolinar Cabibil. Apan samtang kining mga tiktik nanagtuman sa ilang malisod ug makuyaw nga katungdanan, ang Kapitan Heneral nga daw dili na mahimutang niadtong panahona nagamando nga ang tanang pumupuyong Katsila ug mga tumitindog nga nagapabilin sa Espanya kinahanglan nga mosulod sa siyudad aron mahalikay sa kadaot. Kini gituman dayon.

Si Heneral Montero andam na sa pagbombardiyo sa San Nicolas, Pardo, ug Labangon. Unya giapil ang Lutaw tungod kay daghan dinhi mga Insek nga gikatahapan sa kapitan heneral nga kadapig sa mga rebolusyonaryo sa tago.

Unya miabot ang halandomong Domingo de Ramos nga nahiigo sa Abril 3, 1898. Ang tibuok siyudad ug ang silingang mga purok nagapakita sa talagsaon nilang kahilom. Ang Adlaw mahayag kaayo, apan nagalandong ang mabagang dag-om sa kagubot ug kamatay. Sanglit lagi maoy isugod sa Semana Santa, diha gihapoy nanimba. Apan ang mga simbahan sa siyudad ang nagamisa. Ang sa San Nicolas ug sa Rekoletos gitakpan. Ang mga rebolusyonaryo nagapaabot na sa takna nga sila moalsa batok sa Espanya, samtang ang kasundalohan ni Hen. Montero nangandam na usab pag-ayo.

Unya, human gayod ang tingpaniudto, nagabuto-buto na sa San Nicolas. Giduslitan na ang kalayo sa kagubot. Gikan sa human nilag paniudto hangtod sa dugoon ug halandomong sangka sa kanto sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, si Hen. Leon Kilat, Hen Luis Flores, Kapitan Candido Padilla ug mga kauban nanagtigom sa balay sa naulahi (Kapitan Padilla) diin sila nangadye ug nangilaba kang Bathala nga unta ihatag kanila ang kadaogan ug ang kaluwasan sa yutang natawhan. Ang asawa ni Kapitan “Kandiro” maoy nanabtan, samtang ang ubang asawa nanaghikay sa mga sapot ug hinagiban sa ilang mga bana ug ang mga babayeng batan-on nangandam sa ginunting nga mga kundiman nga gibugkos sa tuong mga bukton sa mga rebolusyonaryo aron pag-ila kanila ug dili sila magkaunay. Pipila lamang ang duna kanilay mga pusil nga Mauser ug rebolber. Si Kapitan “Kandiro” nagsalig lamang sa iyang linantip ug pinuti.

Unya sa may mga ika-3 ang takna sa kahaponon, mahayag ug mainit kaayo ang Adlaw, nagkasangka ang kasundalohang Katsila ug mga Sugboanon nga kadapig sa Espanya nga mao ang cazadores, guwardiya sibil, voluntarios, leales, ug caribeneros, batok sa mga rebolusyonaryo nga gipangulohan sa dakong katakos ug kaisog nila ni Hen. Leon Kilat, Hen. Luis Flores ug Kapitan Candido Padilla. Ang sangka didto sa likoanan sa mga dalan Tres de Abril ug Calamba, atbang nianang balay nga gihimo karong Atema Club.

Moduol sa usa ka takna ang kombate. Nagkaguliyang og panagan ang kasundalohan sa Espanya human sila kamatyig pito ka sundalong Katsila ug pipila ka Sugboanong cazadores, caribeneros ug leales. Diha say mga samaran. Samtang ang mga sakop ni Hen. Leon Kilat usa day namatay ug dihay pipila ka

Mingaw ang tibuok siyudad, kansang samangnong kahilom pagatugawon lamang sa uwang sa iro ug sa mga buto sa pusil sa mga Katsila kon mobaril na niadtong dili makatubag dayon og “Viva España”.